ТIутIайх бичу, лакку маз!

otopo_18Февральданул 20-нний МахIачкъалалив Лакрал театрдануву Ниттил мазурдил кьинилун хасну хьунни ххаллилсса батIаву.

Бадрижамал Аьлиева
БатIаву сакин дурну дия «Лакку билаят» ккурандалул ва шагьрулул 16-мур школалул ниттил мазрал учительница ПатIимат Аьлиевал, Лакрал театрданул. ДакI ххари хъанай дия бувцIусса залданух бурувгун, яла-яларив – залданувун бавтIминнаву чIявусса жагьилтал, оьрчIру бушиврия.
Мажлис бачин бувну ия Дагъусттан Республикалул хал­кьуннал артист Аслан Ма­хIам­мадов.
Цала хьхьичIмукъуву «Ла­кку билаят» ккурандалул директор Нураттин Юсуповлул увкунни:
– ХIакьину дур жунна цинявннаннагу ххарисса кьини, хIакьину жура хьунадакьлай буру жула лакку мазрал байран. Маз бакъа миллатраща яхьун къашайссар, цалва маз бакъасса агьлугу ливну лагайссар. Хъунмасса барчаллагь учин ччай ура IMG_2352Лакрал театрданул хъунмур Бад­рижат Набиевнахь, театрданул щалвагу коллективрахь ва байран дуван жул чIарав бавцIусса. Буттахъая ирсирай дирунни жунна ватан, мунийнгу жува учару Лакку билаят. Лахьхьин бунни жунма нахIусса пасихIсса маз, му буруччин, ябан, жулва оьрчIан му лахьхьин буван жулва цинявнналагу буржри. Ши­ккува учин, МахIачкъалалив Миллатрал библиотекалуву тIивтIуну буссар лакку мазрал курсру. Нюжмардий кIийлла дихьлай буссару миву дарсру. ЧIявуминнан кIулхьунссар, къакIулминнахьгу бусира. Ва ца «Лакку билаятрал», ца Лакрал театрданул даву дакъар, ва щалвагу миллатран аьмсса давур, мунияту вагу, цайми-цаймигу давуртту щаллу дуван жулва миллат цачIун хьун аьркинссар.
Хъирив Аслан МахIамма­довлул дурккунни лакрал миллатрал дус МахIаммад Аьбдулхабировлул Москавлия гьан дур­сса барча баву.
Гихунмай махъру лавхъуна лакрал миллатрал, лакку мазрал ялун бучIантIимунил буруккин­ттарайсса, миллатрал гьунттий­сса кьинилуха зий, цащава шаймургу, ххишалагу буллалисса инсантурал.
Гулизар Султанова, Аьрасатнал искусствалул лайкь хьу­сса ишккакку, магьирлугърал элмурдал кандидат:
— ХIакьину кунма ва залданувун инсантал мудан батIайсса бивкIссания, цукун ххуйну къабикIанссия. Аьбдулхабировлул барча бавриву тIисса куццуй, жува бюхттулсса миллатну личIаншиврул, ниттил маз ябуван аьркинни. Жулва маз ттун чIалан бикIай ялгъузну, гъурбатрай ливчIун, цанчирча чIявуну ккаккай лак кувннащал кув оьрус мазрай гъалгъа тIий, театрданувугу, цайми-цайми кIанттурдайгу. Авадан­сса, пасихIсса жулва маз ябуван аьркинссар. Лакку маз мискин­ссар тIий, мискин, чIиви къабуллай, ялу-ялун авадан, гьарта буллан, машгьур буллан хIакьину ва залданувун бавтIсса инсантурахь хъунмасса бияла буссар.
Жулламур культура ттун къакIулли жущала жува жула мазрай гъалгъа къатIутIавривурив дусса. Цамур миллатрал инсан чIарав акъани, оьрус мазрай ихтилат буллан чара бакъашиву дакъанигума буру жува оьрус мазрай гъалгъа тIий. Нину-ппу лакку мазрай ихтилат къабуллалийни, оьрчIангу къалахьхьай­ссар ниттил маз.
Лакрал театрданул лакрал чичултрал цикссагу пьесарду бивхьуссар. Жухь тIун бикIай, театр лакрал буна, циванни оьрус мазрайсса пьесардугу бихьлахьисса тIий. Циван бикIави, хIакьину зал щапI увкуну бувцIуну бур, бачIвасса цавагу кIану бакъа, театрданул цал ккаккан бувну, кIилчин ккаккан буллалийни лакку мазрайсса пьеса, залдануву 6-7, яла чIявуну 25 инсан икIайну тIий, кув чIумал залданувуминияр сахIналийми чIявусса бикIайну тIий инсантал, театрданунгу ялапар хьун аьркинну тIий. Ва ялагу, вайксса жагьилтал бусса республикалий, хъуншагьрулий ба­къар чIавасса жагьилтурансса театр. Лакрал театрданул тIурча бихьлай бур жагьилминнан­сса пьесардугу, миннуйн батIлай бур чIявусса жагьилтал, миннавух – лакралссагу. Бюхъайхха марцIсса пасихIсса оьрус мазрайми пьесарду ккавккун махъ лакрал жагьилтуравун лакку мазрайми пьесардахун бучIангу гъира багьан. Театрданувунгу занан аьркинни, лакку кказитгу ккалан аьркинни, жува къабуруччирча миллат, му даву жухлура щилчIав къадувантIиссар.
Руслан Башаев, «Илчи» кказитрал хъунама редактор, АьФ-лул культуралул лайкь хьусса зузала:
— Вай махъсса 10-20 шиннардил мутталий хьусса чIириссагу, хъуннассагу батIаврий гьаз буллалисса, ца яла бювхмур, цIурувкьюмур масъалану бур лакку маз бухлаглагаврил, му буруччин аьркиншиврул ма­съала. ХIакьину муния гъалгъа къатIиссавагу акъар цучIав. Амма жува му масъалалуя цуксса чIявуну гъалгъа тIий бурув, мукссара чансса давурттугу дуллай буру маз буруччиншиврул, дурагу дуллай бакъару къаучиншиврулла на укун тIисса. Ниттил маз буруччин, махъа нанисса оьрчIан лахьхьин буван захIмат хъанахъаврил савав-багьана хIакьину хIасул хьусса тагьарданийри. Цайми-цайми кIанттурдай, ца маз бусса респуб­ликарттал шагьрурдай, учиннуча Грознайлив ягу Нальчикрай ягу Ттуплислив, Бакуй, дакъа­ссар жулла куннасса тагьар, цан бакъарча, шикку – шяраваллавугу, шагьрурдайгу, шаппагу, кьатIувгу – гъалгъа тIий буну тIий ца мазрай. Гъалгъарду гъалгъардал ххуллий, амма иширайну ва масъала бартбигьланшиврул дикIан аьркинссар аьщуйн щун дурсса программартту, проектру, властьрая байбивхьуну, жуйнма бияннин. Вай мурадру цачIун лавсун барткъабивгьу­ссаксса, жува ванияту гъалгъа тIийнма личIантIиссару, банмур къаляхълай. Дагъусттан Республикалул бюджетраву бикIан аьркинссар хьхьичIва-хьхьичI ва мурадиран цIа кусса статья, жула Дагъусттаннал мазру бугу бурувччуну, ягу бувну, гания гихунмай жула наслулийн тапшур буваншиврул. Дагъус­ттаннай хIакьинусса кьинигу кьамул дурну дакъар мазурдил хIакъиравусса закон.
ХIакьину ялун личлай бур жагьилсса оьрчIру, патриотътал, бур ххуй-ххуйсса мурадру бартбигьлагьисса фондру. Амма шиккун, чIивисса маслихIат хIисаврай, ца зат ххи бавияв – мюрщисса оьрчIал яла гъирарай вичIи дишайми, бургайми затру дур мультипликациялул фильм­ру. Хъинну хьунссия, циняв­ппагу цачIун хьуну, ва даву гихуннай жущара сакин дуван шайрив ххал дуварча.
ХIусайнаева Качар, АьФ-лул культуралул, ДР-лул культуралул лайкь хьусса зузала:
– Гьарун Саэдовлул итабакьлай ивкIсса «Илчи» кказитрал цалчинсса номер дунияллийн бувккун гьашину 100 шин хъанахъиссар. Кказитрал цалчинсса номерданийва жула Курди Закуев, Дагъусттаннай цалчинма цалчинсса повестьрал автор, цувгу Азирбижаннаву яла бусравми инсантал буччайсса хIатталлив увччу­сса, «Ца-кIива махъ» тIисса макьалалуву чичлай ур лакку мазран нигьачIишиву диллай душиврия, му буруччин аьркиншиврия. МахIатталсса иш – танийва, оьрус маз нажагьссаннан бакъа къакIулсса чIумалва, кIулну бивкIун бур лакку мазрал ялун цукунсса нигьачIишиву най диркIссарив.
ХIакьину ттун хъинну хъуннасса тирхханну дур вай жула жагьилсса оьрчIал укунсса ма­съалалул ялув бакI цIуцIаву дуллай, цала миллатрал ялун нани­сса бала чIалай. Жува циняв­ппагу вайннал чIарав бацIан аьркинссару. Хъунмасса захIмат къахьунссар гьарца кулпатрал цащара бюхъаймур дулурча. Буруччияра жулва маз.
Сулайман Мусаев, тарихрал элмурдал кандидат:
– Жува мудангу буржлув­ссару лакку мазрай гъалгъа тIун. Ниттил маз учайсса оьрчIахь хьхьичIва-хьхьичIсса махъру ниттил учайсса буну тIийри, мунияр нахIусса мазгу дунияллий бакъассар. Лакку мазрайн ччимур дуцин бюхълай бур, на таржумарттаха зийгу ура. Утти­нин 16-19 шинавусса оьрчIан маз лахьхьавриву кумагрансса лу буккан бувссия, утти буван багьлай бур дахьва школалийн бухлахиминнанссагу. Муниха зун навагу хIадурну ура, хъуннасса вихшала дур цайминналгу мукунссара давурттив дуваншиврийн.
Аьмну лавсун, миллат бу­ссар шанна затрай бавцIуну: цIуллушиврий, тарихрай, мазрай. Жулва буссар щилнияргу ххаллилсса марцIсса тарих. Мукунма мазгу. Буруччара ми.
Илияс МахIаммадов, Да­гъусттаннал Чичултрал союзрал лакрал секциялул каялувчи:
– Барча буллай ура зу лакку мазрал байрандалущал. Буккин ччай ура лакку мазрая нава чивчусса яла кутIами ххару:

Ттун хъамабитаяр
ттула ниттил маз
ХхиницIва кьакьувча
ттула дикIул маз.

Тамара Закарияева, лакрал радиолул редактор:
– Мяйжаннугу, хIакьину театрдануву вайксса оьрчIру чIалай, дакI ххаришиврул аьра­ттал дуклай дур, махъва-махъ вайксса оьрчIру театрдануву ккавкссар оьрчIал дянив наз­мурду дуккаврил конкурс дуллалисса чIумал. Та конкурсрая шиннай вай оьрчIал магьиршиву хъиннура ларай хьуну дур. Ва хъуннасса давур. Хъинну ххарира укун зал бувцIусса байрандалия. Лакку маз бухкъалаганшиврийнсса умудгу ххишала хъанай бур хIакьину.
ПатIимат Аьлиева, шагьрулул 16-мур школалул лакку мазрал учитель:
– Ттул ххирасса миллат, ихтияр дулара цалчин ттула цIания, кIилчин МахIачкъала шагьрулул школардай лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтурал чулуха барча буван зу Ниттил мазрал байрандалущал. «Лаккучунал лаккучунахь лакку мазрай къаувкусса махъ – цайнма, жула лакку мазрайн, къаршину тIутIисса махъри», – увкуну бур 2003 шинал ва театрданул хъунмур залдануву «ккуркки» стол бавтIсса чIумал, бунагьирттал аьпа биву, Надир Хачилаевлул.
Гьарца ниттил, гьарца буттал къатлуву ниттил маз ишла буллай бакъахьурча, явара кIулну бикIияра – му хъунмасса барачат­ри зул ичIаллил ялату нанисса. Жула хъунасса шаэр МахIаммад-Загьид Аминовлул укунсса ххару бур, ттун ччива вай махъру гьарцаннал вив лавсун:

Бивзрув-бурув кувкун
на лакку мазрай,
КъалякъинтIиссарив
жаваб дулунма?
На ттула оьрчIахьгу,
бахъ-бухъ тIий, ацIлай,
КIиссурттахрав буслан,
къюкIссаннахь кунма?

Ниттил мазрах мякьсса
ва ттул дакIнива
Кьамул бува, аьрщий,
миннат шикаят:
Маз къакIулсса
шатрал увкуну ччива,
Ттула маз къакIулсса
арсру ляхъаяр!

На аьтIий акъара.
Зумувсса мазрайх
ЧIила ритарчагу,
ци байссар мукьал:
Та вев учирчагу
на ниттил мазрай,
Жаваб дулунтIиссар
азгъунсса зунттал!

Лахълахъисса мукъурттил лях-карах лакрал шаэртурал назмурду дюхханну, ххуйсса лакку мазрай дурккунни шагьрулул 1-мур школалул дуклаки оьрчIал БижитIуев Юсуплул, 13-мур школалиясса Увайсова Ххадижатлул, Юсупова Жамилал, 16-мур школалиясса Даудова Баниятлул, Бурсаева Миясатлул, Даудова Саниятлул, 27-мур школалиясса ХIусайнаева ПатIиматлул, 28-мур школалиясса ХIусайнаев Давидлул, Бу­ттаева Земфирал, 30-мур школалиясса Амирханова Марияннул, 31-мур школалиясса Ибрагьимова Мадинал, 37-мур школалия­сса Гуйдалаев Арсланнул, Аьлиева Бадрижатлул, 39-мур школалиясса РахIимова Зайнаблул, 50-мур школалиясса Аскандаров Заурдул, 53-мур школалиясса ХIайдаева Марзижатлул, ХIасанова Ххадижатлул, 58-мур школалиясса Амина ва ХIасан Бугъаевхъал ва цаппарасса цайминналгу, мукунна ДГУ-рал студенткахъал Оьмарова Нажаватлул ва Кичаева Дианал. Нура­ттин Юсуповлул «Хьхьи ва лачIал ккукку» тIисса назмулийн дур­сса инсценировка ккаккан дунни 36-мур школалул дуклаки оьрчIал. Ххаллилсса лакку балайрду, цалва усттарну аккордеонгу бивщуну, увкунни лакку балайрду ххираминнал дянив чIавасса оьрмулий цIа ялу-ялун машгьур хъанахъисса ЦIаххай МахIаммадовлул (шагьрулул 17-мур школалий дуклакисса). ЦIа дурксса балайчи Даниял Шабановлул арснал арс Даниял Шабановлулгу (М. Къажлаевлул школалий тарбия хъанахъисса) ус­ттарну увкунни балай.
Хъин-хъинсса балайрду увкунни лакрал балайчитурал: Лариса ХIажиевал, Саният Рамазановал, Луиза Шагьдиловал, ХIажиаьли ХIажиаьлиевлул, АьлихIажи Щамхаловлул, Гьажар Рамазановал, Халисат Батирбековал, Муъминат Юсуповал, Самед Буттаевлул. Лакрал театрданул артистътурал ккаккан бувсса «Хан-Муртазааьли» ва «Ккурккуллал Щаза» пьесардавасса бутIригу тамашачитурал хъинну ххуйну кьамул бунни.
Мажлисрал ахирданий «Ла­кку билаят» КПЦ-нул чулуха­сса ХIурматрал грамотартту дуллунни МахIачкъала шагьрулул школарттай лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтуран: Аскандарова Уман (50-мур школа), Исяева Жавгьаратлун (31-мур школа), Аьлиханова Оксанан (42-мур школа), Аьлиева ПатIиматлун (16-мур школа), Минкаилова Ларисан (36-мур школа), Парамазова Умаматлун (37-мур гимназия), Дибирова Аьйшатлун (13-мур школа), ХIусайнова Зинан (39-мур лицей), ХIажимахIаммадова Земфиран (56-мур гимназия), ХIанапиева Заринан (27-мур школа), Амалалиева Жуман (36-мур школа), Чаринова Уман (30-мур школа), ХIабиева Шагьуннун (1-мур гимназия), Амиров ХIажимахIаммадлун (17-мур школа).
«Лакку билаят» центрданул чулухасса Барчаллагь баян бунни Лакрал театрданул художествалул каялувчи, АьФ-лул культуралул лайкь хьусса иш­ккакку МахIаммадхIажиева Бад­рижатлун – ва давриву дурсса кабакьаврихлу, 16-мур школалул лакку мазрал учительница Аьлие­ва ПатIиматлун – ва давриву дурсса хьхьичIунсса гьурттушиннарахлу.
Мажлис байливтIуна лакрал гимнрайну.
P.S. ТIайламур бусан, ва мажлисрайн нанисса чIумал буссияв уттинин хьусса, ни­ттил мазрацIун дархIусса цайми-цайми батIавуртту куннасса даву духьунссар вагу тIий – сахIналия маз буруччин аьркиншиврия леххаву тIий, цивппа-цивппарив махъ ляхну оьрус маз хIала буллай бакъа ихтилат къабуллали­сса, сахIналия цайминнайн оьвчаву дуллай ниттил маз лахьлахьира, зула оьрчIан лахьхьин буллалияра тIий, кIия бувчIун махъ тIурча, залданувува, оьрчIащал, оьрчIал оьрчIащал оьрус мазрай ихтилат буллалисса, шаппай лавгун махъ, цивппа лак бушиву хъамава битлатисса, цала оьрчIащал ца махъ лакку мазрай учин къаччисса, дуварду учин, багьандаран дуллалисса даву дикIанссар тIисса. Амма ва ххуллухсса пикрирду щялусса лявкъунни. Ва батIаву хьунни ххаллилсса даражалий. Вай жагьилтурал, цала оьрмулул шиннах, цалчин ласласисса шаттирдах къабурувгун, хъинну кIанийн дуртун, дирчIан дурну, цимурца хIисавравун лавсун дурсса даву дия. Вайннал чIалачIи бунни цивппа миллат­рал хIакьсса патриотътал, ххаллилсса буттахъал цIардан лайкьсса варистал бушиву.