Дурмур къачанни, данмургу чIярур

tto_12Ларгсса шинал ахирданий хьусса райондалул депутатътурал сессиялий Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул балжину бувсунни гьарцагу аралуву дурсса давурттая, хьун дурсса ккаккиярттая.
КIицI лавгунни билаятрайсса ва аьмну щаллагу дунияллийсса кризисрал шартIирдаву ларгсса шин райондалун оьккисса къархьушиву.

Шяраваллил хозяйство

ХьхьичIра кунна, хIакьинугу Лакрал райондалий яла агьамсса кIану бугьлагьисса ара дур шяраваллил хозяйство.
ХIакьинусса кьини райондалий дур 25 СПК, 99 КФХ, 3557 ЛПХ.
Шяраваллил хозяйствалул предприятиярттаву (так Кьубиял ва Карашрал СПК-рдал личIаннин) ларгсса шинаву гьарза хьуну дур дикIуя, накIлия, ахънилссаннуя, къалмуя дучIаймур. Миннуя аьмну лавсун бур 1 339 азарда къурушрансса хайр. 2016 шинал райондалул хозяйствардаву лухIи ризкьилул аьдад лархъун дусса дур 37 880-ннийн, миннува СПК-рдачIа бусса бур 2963 бакI, КФХ-рдачIа – 6797 бакI, ЛПХ-рдачIа – 28120 бакI.
Ятту ва цIуртти-кьяцри бусса бур 181 азаллий 28 бакI. Миннува СПК-рдачIа – 21667 бакI, КФХ-рдачIа – 130561, ЛПХ-рдачIа – 28800 бакI.
— Шяраваллил хозяйствалул тагьар хьхьичIуннай даншиврул райондалий чIярусса давуртту дуллалиссар. Ризкьилул гьанна ххуй баншиврул ва миннуя дучIаймур гьарза даншиврул дакIний бу­ссару племенное хозяйство дан ва гьаннарал ятту машан ласун, — увкунни Юсуп МахIаммадовлул.
Шяраваллил хозяйствалул предприятиярттан кумагран райондалун итадаркьуну дур 23312 азарда къуруш, 23300 азарда къуруш федерал бюджетрава, 12 азарда къуруш – республикалул бюджетрава. Ми арцу харж дурну дур субсидиярттан, багьлул ххирасса бугьай гьанна машан ласун, цIусса багъру бан, цIусса КФХ-рду тIитIлатIиминнан, оьллал ферма дан. Мунийну бювхъуну бур шяраваллил хозяйствалуха зузиминнал материально-техническая база цIакь бан, миннуя дучIаймур лахъ дан.
Бувсунни кIинтнил минардай щинал тагьар ххуй­сса къадиркIшиву. Ларгсса ши­нал райондалул каялувчиту­рал хIарачатрацIух, ДР-лул ХIукуматрал ва «Минмелиоводхоз РД» ФГБУ-лул кумаграцIух щаллуну дакьин дан бювхъуну бур 15 километралийхсса Хасанайский арх. Райондалул арцух дакьин дурну дур 7 км. хозяйствардал вивсса архругу – Кьукуннал, Кьубиял ва Буршиял.
Гихуннай мелиорациялул сеть хьхьичIуннай даншиврул, ххалгу диргьуну, цIакь дурну дур Лакрал райондалул шяраваллил хозяйствалул аьрщарал мелиорация хьхьичIуннай дансса 2020 шинайннинсса райондалул программа.
— Гьарцагу совещаниярттай гьаз байссар дугьай аьрщи мюнпатну ишла даврийн багьайсса суаллу, амма хIасиллу хIакьинусса кьининингу ххари хьунсса дакъар.
4208 гектарданийсса дугьай аьрщарая ларгсса шинал ишла дурну дур 3400 гектар. ХьхьичIми шиннардих бурувгун, ва ххуйсса ккаккияр, амма жунма багьлай бур дугьай аьрщи жучIара ду­ссаксса дугьлан. Ми дугьаншиврул хIакьину къутаннайсса аьрщарай жухунна дахчилачи­сса цичIар дакъар. Щин дур, архру марцI бувну бур. Зун ччима ссайн-унугу уклай ур. Масалдаран, ларгсса шинал Кьубиял, ЧукIуннал, Буршиял, ГьунчIукьатIрал хозяйствардаву, сайки 400 гектарданий ппиринж бувгьуну, хъинсса бакIлахъия ларсунни. Амма чIяруми хозяйствардай каялувчитурал баччибакъулшиврийну дугьай хъуру ишла дуллай бакъар.
Шяраваллил хозяйствалул ва экономикалул управлениялул шяраваллал администрациярттал ва СПК-рдал каялувчитуращал цачIуну ккаккан дурсса даву дур­ссар «Эффективный агропромышленный комплекс» хьхьичIунсса проект зузи баврил ялув. Инвестортурал арцух дурну, тапшур дурссар 50 ттизай оьлинсса ферма ГьунчIукьатIрал шяраву С. Чавтараевлул КФХ-лий, КIямашрал СПК-лий бувссар лухIи ризкьилул 200 бакI буч бансса площадка, Кьукуннал СПК-лий бувссар лухIи ризкьилул 100 бакI буч бансса площадка. ВицIхъиял махIлалий буллай буссар 400 яттил бакIрансса убойный цех. Буршиял шяраву «Форель» КФХ-лун ккаккан бувну буссар балугъирттал хозяйство хьхьичIуннай дансса кIану, дузал дурну дуссар фореллу хъуни буллансса шартIру.
Жунма цинявннанмагу кIулсса куццуй, 2016 шин жула республикалий баян бувну бия Зунттал шинну. Зунттал шинайн дагьайсса мероприятиярттал лагрулий райондалий бувгьуссар 20 гектарданий­сса багъру.
АПК хьхьичIунмай бансса проектрацIун бавкьуну, 2016 шинал райондалул шяраваллил хозяйствалул товаропроизводительтурал Россельхозбанкрайхчил ларсъссар 66 кредит, 15 млн. къуруширттансса. Ми лахъан ккаккан дурну дуссар 5 шин.
Райондалул администрациялул даврил ца агьамсса ххуллуну ккаклай буссар налогру ратIаврийну бюджет лахъ баву. Кьянкьасса ялув бацIаврийну жущава бювхъуссар налогру ратIаврил план биттур дан 106, 1 процентрал, ккаккан дурсса 46770, 9 азарда къурушран кIанттай дартIссар 49618, 5 азарда къуруш.

ЧIаримур ишбажаранчишиву

Ларгсса шинал хъуннасса къулагъас дурссар чIиримур ишбажаранчишиву хьхьичIуннай даврих. Му аралуву зузими гьуртту хъанай буссар социал масъалартту щаллу бавриву, ххисса зузи кIантту бавриву, налогирттал база гьарза-гьарта бавриву. Масалдаран, ишбажаранчитурал ка-кумаграцIух бувну къуртал бувссар цаппарасса сроительствалул объектру, мунийну ххи хьуссар зунсса кIанттурду.
Шиная шинайн гьарза хъанай бур чIиримур ишбажаранчишивруха зузими, хъун хъанай дур му аралуву райондалул бюджетравун дукIлакIисса налогирттал лагру.

Ххуллурду

Махъсса шиннардий ххуй хьу­ссар райондалийсса ххуллурдал тагьар. Ларгсса шинал капитальныйну бакьин бувссар укунсса ххуллурду: Гъумуча ЧIурттахьхьунсса (8 км.); ВицIхъату КIундивсса (7 км.); Щарату Хъурхъивсса (1 км.); Гъумуча Хъунавсса (3 км.); ГьунчIукьатIату КIямашавсса (1 км.); ШавкIрату ТIулизмавсса ва ГьувкIравсса; Гъумуча Убрав­сса; Хъунату Ттурцивсса, Лахъиривсса, Къурлавсса, Вираттав­сса; Хъурхъия Хъуннахьхьунсса ххуллурду.

ЖКХ-лул даву

Ларгсса шинал райондалий тамансса дурссар шяраваллал чIалачIин ххуй дансса давуртту. КIямашрал ва Кьукуннал СПК-рдал бувссар ризкьи буч бансса цехру. ГьунчIукьатIув дурссар 50 ттизайсса оьлинсса ферма. Бакьин бувссар щинаххуллурду: Гъумук (5 км.), Хъурхъив (2 км.), ЧIарав (1 км.), Кумав (2 км.); Щарав ва Хъурхъив бувссар футболданий буккайсса майданну. Гъумук був­ссар футболданий ва волейболданий буккайсса майданну. Капитальныйну дакьин дурссар райондалул больницалул къатри подваллащал. Шиккура дурссар шамилчинмур зивугу.
Бувссар 60 оьрчIансса детсад. Нузру, чIавахьулттугу баххана бувну, лагма-ялттусса кIанттурдал чIалачIингу ххуй дурну, капитальныйну бакьин бувссар Гъумучиял школалул ва детсадрал къатри. Лагма-ялттусса кIанттурдугу бакьин бувну, хьхьувайсса чани бувцуну, скамейкарду бивхьуну, цин лайкьсса кIанттайн бувцуссар тарихрал ва архитектуралул агьамшиву дусса Гъумучиял бяр.
ЦIанасса чIумал найнна ду­ссар Гъумук 450 инсаннансса тяхъашивуртту дайсса зал ва 18 инсаннан­сса, ттизаманнул гьарца шартIирдал дузалсса, гостиница буллалисса давуртту. Ккурклив буллай буссар ятту биххайсса ва дикIуя дучIаймур дайсса цехру, БахIикIлав – туристическая база. Гихунмай бан дакIний буссару Гъумучиял неххай чIиви ГЭС, Гъумук цIусса парк, Буршай туристурал чIаттирду.
Кьамулгу дурну, цIакь дурну дуссар муниципал программарду райондалул коммунал инфраструктура хьхьичIуннай дансса. Мукунна, кьамулгу дурну, цIакь дурну дуссар «ххуллул карта» ва ЖКХ хьхьичIуннай дансса программа.
ЖКХ ялув бавцIуну буссар буллалисса объектирдал, ххалбигьлай буссар агьалиная бувкIсса къатри бансса аьрзри. Цивппа заллусса къатри бан дуллуссар аьмну 3130 кв.м.
Шяраваллаву ялапар хъанахъисса жагьилсса кулпатирттан кумагран «Социальное развитие села до 2020 года» программа зузи даву мурадрай Шяраваллил хозяйствалул министерствалийн чIумуя-чIумуйн диян дайссар бюджетрал арцуя субсияртту булунсса материаллу.
2016 шинал ичIаллил шартIру ххуй даншиврул, жагьилсса пишакар хIисаврай, райондалул больницалий операторну зузисса ЧIурттащиял шяраватусса Шяпиева Зумриятлун (кIива оьрчI бусса) дуллуссар 382 азарда къуруш. Шяраваллил кIанттай зузисса КФХ-лул зузала, ГьунчIукьатIрал шяравату­сса Юсупов Раппанинан (3 оьрчI бусса) буллуссар субсидия 477, 8 азарда къ.
Ххуй чулийннайсса дахханашиннарду хьуссар РайПО-рал давривугу. ХIакьину РайПО-рал структуралувун бухлай бур 21 ттучан, миннува арендалул кьутIилий зий бур 7 шяраваллил ттучан, пекарня ва столовая.

КIулшиву дулаву

КIулшиву дулаврил цIусса закондалий кIулшиву дулаврил аралуву паччахIлугърал политикалул агьамсса хIуччану ккаклай бур Аьра­сатнал халкьуннал магьирлугърал хазна ва аьдатру ядаву. Мунийн бувну кIулшиву дулавриву хъунна­сса къулагъас дан багьлай бур ниттил мазрал ва литературалул, Да­гъусттаннал тарихрал, магьирлугърал ва аьдатирттал дарсирдах. Ми хIуччардацIун бавкьуну зий буссия райондалул КIулшиву дулаврил управлениегу.
2015-2016 дуккаврил шиннардий райондалул кIулшиву дулаврил аралуву ца хьхьичIунсса ххуллуну ккаклай буссия аьмсса кIулшиву дулаврил цалчинсса шачIанттун хIисавсса школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврил даража ххуй баву. Гъумучиял байбихьулул школалул гьанулий бувссар 60 оьрчIансса детсад «Солнышко». Му зий байбивхьуссар июль зурул 15-нния тинмай. Ши­ккун занай буссар так Гъумучатусса бакъа­сса, ШавкIратусса, Хьурияту­сса ва ХьурукIратусса оьрчIругу. Ва детсад зузаврийну райондалий ххи хьуссар 25 инсаннансса зузи кIану.
Гъумучиял детсадрай бакьин бувссар котельная, бувссар оьрчI­ру бялахълансса майдан, бивхьу­ссар цIусса чIавахьултту.
ОьрчIру школалийн хIадур баншиврул 7 школалий сакин бувссар 84 оьрчIансса группарду. Ларгсса шинал кIулшиву дулаврил ккаккияртту къаоьккисса хьунни. 2015-2016 дуккаврил шинал школа къуртал бунни 93 дуклаки оьрчIал, 15-ннал ларсунни медаллу.
ХIакьинусса кьини райондалий зий бур 24 школа: 8 – дянивсса, 9 – аьмсса, 4 – байбихьулул, 3 идарагу бур ялун ххисса кIулшиву дулайсса.
Аьмну республикалул хIасиллах бурувгун, ххуйсса хьунни ГИА-лул ва ЕГЭ-лул хIасиллугу.
Итххявхсса оьрчIащалсса давриву агьамсса кIану бугьлагьи­ссар райондалул ва республикалул лагрулийсса олимпиадарттал ва конкурсирдал. Ларгсса ду­ккаврил шинал райондалий дурну дур 18 дарсирал олимпиада. Миннуй гьуртту хьуну ур 615 дуклаки оьрчI. Миннава ххув хьуну ур 27 дуклаки оьрчI, хьхьичIунсса кIанттурду бувгьуну бур 93 дуклаки оьрчIал. Олимпиадарттай ва конкурсирдай хьхьичIунсса кка­ккияртту хьун дурну дур Гъумучиял школалул ва лицейрал, Кьубиял, ГьунчIукьатIрал, Хъурхърал школарттал.
«Юный эколог» тIисса республикалул конкурсрай 2-мур кIану бувгьуну бур Гъумучиял лицейрал 9-мур классрал дуклаки душ ХIасанова Заирал.
Лакрал театрданущал цачIуну ДР-лул Культуралул министерствалул бувсса «Щаращи» тIисса лакку мазрайсса шеърирду дакIних бу­ккаврил конкурсрай гьуртту хьусса ххюягу дуклаки оьрчIал бувгьуссар хьхьичIунсса кIанттурду.
«Первоцвет» тIисса мюрщими классирттал дуклаки оьрчIал ахттаршиннардал конкурсрай райондалия гьуртту хьусса шамагу дуклаки оьрчIал бувгьуссар 1-ми кIанттурду. ДР-лул КIулшиву дулаврил министерствалул агьаммур специалист, Лакрал райондалул куратор Кинаят Юнусовал кIицI лавгуна жула дуклаки оьрчIал кIулшивуртту лахъсса диркIшиву.
2016-2020 шиннардийсса кIулшиву дулаврил федерал программалуву агьамсса кIанттай дирхьуну дур ялун ххисса кIулшиву дулаврил даву. ХIакьину райондалий зий бур 3 ялун ххи­сса кIулшиву дулаврил идара. «ОьрчIал творчествалул къатта», «Гъумучиял магьирлугърал школа» ва ДЮСШ.
ОьрчIал творчествалул къатлувун занай ур 500 дуклаки оьрчI. Миккун заназисса оьрчIру ва миннащал зузисса учительтал чялиш­сса гьурттушинна дуллай бур республикалул конкурсирдай. Канил давурттал выставка-конкурсрай 1-мур даражалул диплом лавсъссар Нураттин Куяевлул. «Мое лучшее занятие» тIисса ялун ххисса кIулшиву дулаврил педагогтурал конкурсрай 1-мур даражалул диплом лавсъссар Гуламан Исяевал. Ванил дуклаки оьрчI М. Жалаевлул «Моя малая родина: природа, культура, этнос» тIисса конкурсрай бувгьу­ссар 2-мур кIану.
Гъумучиял магьирлугърал школалий тарбия хъанахъисса оьрчIру тIурча райондалий ва республикалий хъанахъисса мероприятиярттал муданмасса гьур­ттучиталли. Дунияллул халкьуннал къавтIавурттал республикалул конкурсрай вайннал бувгьу­ссар 1-мур кIану. Республикалул къавтIавурттал конкурсрай, лакрал къавтIаву дурну, школалул къавтIаврил отделениялул чIивимур группалул ларсъссар Гран-При, хъунмур группалул бувгьуссар 1-мур кIану.

Спорт

ЧIалансса давуртту дурссар «Спортивный Дагестан» проектрал лагрулий райондалул администрациялул спорткомитетращал ва ДЮСШ-лущал цачIуну. Гьарца шинал дайссар «Президентские состязания», КIулшиву дулаврил управлениялул кубокрансса футболданул турнир, волейболданул ва лачIун буккаврил бяст-ччаллу.
Райондалул администрациялул ляхълай буссар агьали спортрахун бичинсса чаранну. Гъумучиял паркраву бувну къуртал бавай бу­ссар спортплощадка. Гъумучиял ва ГьунчIукьатIрал школарду бивчуну буссар гьарца оборудованиялул лащу-щаллусса спортплощадкарду бансса программалувун. ЦIуну буллалисса Гъумучиял школалий бувну къуртал бавай буссар футболданий буккайсса майдан.
Амма мунищала архIал цIа данну дакъар райондалий физкультуралул дарсру дишаву. Школарттал директортуран багьлай бур физкультуралул дарсирдал учительтурал даврил ялув бацIлан.

Магьирлугъ

Ккалли дансса хьхьичIун­найшивуртту хьунни магьирлугърал аралувугу. Магьирлугърал зузалт чялишсса гьурттушинна дуллай бур республикалул лагрулий­сса конкурсирттай, фестиваллай.
Гьарца шинал Избербашрай шайсса «Маска» тIисса халкьуннал театрдал фестивальданий М. Чариновлул цIанийсса Лакрал райондалул халкьуннал театр лайкь хьуссар «Халкьуннал» тIисса цIанин.
Зунттал шин тIитIаврин хасну райондалул магьирлугърал зузалтрал ккаккан дурссар «Лакрал хъатIул аьдат». Му мероприятиялий гьуртту хьуссар ДР-лул культуралул министр Зарема Буттаева ва виваллил иширттал министр Аьбдурашид МахIаммадов.
Лаващав хьусса Республикалул миллатрал балайлул фестивальданий АьлихIажи Щам­ххалов лайкь хьуссар дипломран. Сергокъалалив хьусса «Семья Дагестана» тIисса кулпатрал творчествалул фестивальданий ДР-лул БакIчинал грантран («Душа Дагестана») лайкь хьусса Кумиял шяраватусса МахIаммадовхъал кулпатрал бувгьуссар хьхьичIунсса кIану.
«Гъази-Гъумучи» къавтIаврил ансамбль лайкь хьуссар «Душа Дагестана» тIисса Республикалул БакIчинал грантран.
Октябрь зуруй Гъумучиял магьирлугърал школалул дуклаки оьрчIру «Очаг мой – Дагестан» конкурсрай гьуртту хьуну, къавтIаврил номинациялуву 3-мур кIану, халкьуннал инструментирттай руцаврил номинациялуву 2-мур кIану бувгьуссар.
Райондалул школарттай ва библиотекарттай дурссар Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаев дунияллийн увккун 100 шин там шаврил юбилейран хас дурсса мероприятияртту.
Жула цIанихсса балайчи Мариян Дандамаева дунияллийн був­ккун 80 шинал юбилейран хасну ванил буттал шяраву Шахьував дацIан дурссар аьпалул ула.
АвцIуна Юсуп МахIаммадов цаймигу суаллай. Ларгсса шинал дурсса давурттая бусласи­сса доклад къуртал буллай, кIицI лавгуна дурсса давуртту чансса дакъахьурчагу, данссагу лапра чIярусса душиву ва ЦIусса шинавунсса ниятру чулийн буккан бан хIарачат буллан тIий бушиву райондалул каялувчитал.