«АхIулго» — тарихрал гьайкалли

tto_16Ккавкказуллал дяъвилул ляличIисса кIану бугьлагьиссар ХIХ ттуршукулул Аьрасатнал тарихраву. Му дяъвилул дайдихьу дурссар Парснал, Туркнал ва Аьрасатнал, Ккавкказуллал ва Каспийрал региондалул цIаний, мунил диркIссар хъуннасса стратегиялул мяъна дунияллул билаятру мютIи баврил цIанийсса талатавриву. Хъунисса билаятирттал талатавриву ширишилул бивхьумину хьуссар аьмну Ккавкказ, Ухссавнил Ккавкказ, хаснува Дагъусттан. Ккавкказуллал дяъви най бивкIссар хъунмурчIин Дагъусттаннай ва Чачаннаву.

1813 шинал чирчуссар Гюлисттаннал дакьаврил кьутIи, мунияту Дагъусттаннаяту ларгссар машрикьуллал чапхунчитурал къирмишанну даврил нигьачIаву, Дагъусттан Аьрасатнал хъаттиралу хьувкун.
Дагъусттаннай дузалшиндалул давуртту дуллан кIанай, экономикалуха, культуралуха зун кIанай Ккавкказнаву дачин дурну диркIссар кIанттул халкьру сан бакъул буллалисса, миннал мурадру щаллу баврих къулагъас къадуллалисса политика.
Генерал Ермолов Дагъусттан­найн увкIсса чIумал, ганал па­ччахIнахь буслай ивкIссар да­гъусттанлувтал Аьрасатнал инсантуращал бавкьусса, хIала-гьурттусса халкь бушиву. Ми гьарзат хIисавравун ласлай бивкIссар Аьрасат цачIун баврил политикалуву.
ПаччахIнал самодержавиялул Ккавкказуллал политика хIисав­равун ласлай къабивкIссар: Да­гъусттаннал чIявуми халкь бивкIссар уздантал – тархъансса инсантал, мунияту ххуйсса ара дузал дуван аьркинну диркIссар федералтураяр, аваданми инсантураяр ххишала уздантуращалгу. Ахирданийгу Ермолов ва паччахIнал аьрал Да­гъусттаннал феодалтуращал ца чулий хьуссар, гамур чулий тIурча – ливчIи инсантал. Дяъвилул чIумал чIявусса хIаписартуран ва саллатIнан гъанну кIул хъанан бивкIссар зунттал инсантал, ми цалва тархъаншиврухлу талай бушиву кIул хьуну махъ, ми бусравнугума бивкIссар.
Ккавкказуллал дяъвилул оьбаларду биян бувссар цинявннан, амма дяъвилия махъ къащаллу дурну диркIссар ххишала мукунсса дяъви хьунсса тагьар. Му ишла дуллай бивкIссар личIи-личIисса ламмамтурал, питначитурал оьруснал ва Ккавкказуллал миллатирттал дянив питна бувну, къалмакъаллу су­кку даншиврул.
Гьаман мукунсса ишру сававну Чачаннаву ва Дагъусттаннай хIасул хьуну бивкIссар цIусса «тархъанбувухъул», — миннал дуниялул халкьуннал интервентътуращал ва террорчитуращал цачIу сукку дуллай бивкIссар этнополитикалул ва диндалул экстремистшиву, байбивхьуну бивкIссар дяъвирду. Му куццуй, Союз пасат хьуну махъ сукку дур­ссар сепаратизм ва диндалул фанатизм, ми къадиркIссар хIатта Ккавкказуллал дяъвилул чIумалгума.
1999 шинал дагъусттанлувтурал Аьрасатнал аьралуннащал цачIу В. В. Путиннул каялувшиврулу лихълахъи бувссар дунияллул халкьуннал террорчитал цалла аьрщараяту.
Дагъусттанлувтал, ккавкказлувтал дакьил хьуссар оьруснащал ва ттуршрахъул шиннардий уссурвал кунма яхъанай буссар цачIу аьмсса Ватан – Аьрасат дузалгу буллай, бугу буручлай. Жунма аьркинссар хьусса дяъвирдал ва къалмакъаллал биян бувсса зараллу бухлаган буллан ва хIала-гьурттуну, уртакьну зун. «АхIулго» — Ккавкказнаву мукунсса аьмсса дакIний личIулул ва аьмсса кьадарданул цалчинсса гьайкалли, Ккавкказуллал дяъвилул ца яла къизгъинмур талатаву хьусса кIанай дурсса.
«АхIулго» гьайкалдануву ттун чIалай бур Ккавкказуллал дяъвилий ливтIусса оьрус ва дагъусттанлувтал бакъассагу, Цалчинмур дунияллул дяъвилий Дикая дивизиялуву Аьра­сатнахлу талай бивкIсса жулва ватанлувтал ва оьруснал саллатI.
«АхIулго» — му жулва аьмсса лавгмур замана дакIний битаврин хасну дурсса мемориалданул гьайкалли.

АхIулголул бакI. 79 кьини да­гъусттанлувтурал буручлай бивкIссар кIикку цалва чарттари­сса зунттурду.
КIикку оь экьи бувтIссар да­гъусттанлувтуралгу, оьруснал са­ллатI­налгу, цалва бияла бакъа дяъвилий гьуртту хьуну.
Гьайкал (мемориал) дур архитектуралул ансамбль, шикку бур 17 метра дусса сигнал дайсса чIюй ва выставкалул зал бусса къатта. Тиву дур Франц Рубо художникнал дур­сса «Штурм аула Ахульго» тIисса панорамалул сурат. ГьайкалданучIату арх дакъа бувну бур мизитгу.

Лавгмур заманалий диркIссар цайми законну, ишругу хъанай бивкIссар тай законнаха лав­хьхьусса. ЦIана тIурча Дагъусттан ва Аьра­сат – му ца паччахIлугъри, ца билаятри, цавай халкьри. Да­гъусттанлувтал Дагъусттанная гъалгъа тIий бухьурча, пикри шай Аьра­сатнаяту, Аьрасатная гъалнгъа тIий бухьурча, пикри бикIай Да­гъусттаннаяту. Жува ца аьм­сса билаятрал агьалиру. Мунияту АхIулго гьайкал дулалисса чIумал жул пикри бия тикку талай бивкIсса зунттал чиваркIунналгу, оьруснал саллатIналгу цIа абад дансса гьайкал дуван.
Ккавкказуллал дяъвилул биян бувсса зараллахсса буругаву вай кIира ттуршукулул мутталий личIи-личIисса дур.
Цаппара инсантурал га тема дурагу гьаз къадайва, цивппа тахсирлувталну чIалачIи къабаншив­рул. Ламмамтурал тIурча, цимилагу Ккавкказуллал дяъвилул иш­ру ишла буллай бия национал-шовинизмалул, национал-се­ператизмалул ва диндалул экстремизмалул питна сукку баву мурадрай.
«АхIулго» гьайкал – му жулва агьалинал дянив диркIсса къалма­къаллу лавгсса тарихраву личIаврил барашинни. Жунма бувчIин аьркин­ссар оьруснал саллатIналгу, зунттал чувналгу цалва-цалва тIайламур, хIакьмур бивкIшиву. Утти ттуршукурдай жулва бур аьмсса хIакьмур, цанчирча жулла дур аьмсса Ватан.
КIинияз Барятинскийл ва имам Шамиллул хъуннасса чувшиву аькьилшиву ккаккан дурссар Ккавкказуллал дяъвилул ахир даврийну. Имам Шамиллун га дяъви буван ччай къабивкIссар тачаIав ва тамансса хIарачат бувссар ганил ахир дишин, мунилшиврий ганал цала арс Жамалуттин ширишилун уллунугума ивкIссар АхIулголий. Так Ккавкказнавун Бяратинский увкIун махъ бювхъуссар дяъви къуртал буван дакьаврийну.
Оьруснал паччахI II Александр ххарину ивкIссар га дяъви къуртал буван шаврия. 1859 шинал Чугуево шагьрулий хьусса парадрай паччахIнал имам Шамиллухь увку­ссар: «На хъинну ххари­ссара ина, ахирдангу, Аьрасатнаву ккаккаврия. Му иш ччянива хьуния, ххуйну бикIанссия». Буниялагу, бюхъайва га дакьаву ччянира хьун, агарда наместникталну бивкIссания Воронцов ва Барятинский.
«АхIулго» гьайкалданул гьарца чару бивхьуну буссар оьруснал ва дагъусттанлувтурал, ккавкказлувтурал дусшивриясса ва уссушивриясса дуаьлущал.
Гьайкалданул хъунмур идея хъанахъиссар оьруснал ва ккав­кказлувтрал дянив дусшиву, хIа­лимшиву цIакь шаврил ххуллий дуллалисса аьмсса даву тихуннайгу дачин даву.
Гьайкал – му так ца дяъви хьуну бивкIшиву дакIний личIулуяр ххишала хъанахъиссар аьрасатлувтал аьмсса кьадарданул, аьмсса Ватандалул инсантал бушиву бувчIин буллалисса лишан. мунияту аьркинссар лавгсса оьрмулуву хьусса къаччанбикIуртту ялун личин къабуллай, аьмсса ялун бучIанмунил цIаний зун. Мукун тIий ивкIссар имам Шамилгу.
«АхIулго» гьайкалдануву кка­ккан бувну бур В. В. Путиннул «Россия — Национальный вопрос» ва Стратегия государственной национальной политики» тIисса макьаларттаву гьаз бувсса мурадругу. Тикку ккаккан бувну бур аьм­сса жулва оьрмулуву хьумургу, ялун бучIантIимур, оьрмулуву жагьилмур никиран кIулну бикIан аьркинмургу.
ХIадур бувссар
ХI. Аьдиловлул