КъачIуннивкьай, ХIасан?

med_3«Илчи» кказитрал 13-мур номерданий (1993ш., кIилчингу риршуссар 2016 ш., №51) бивщусса «Депутатътурал съезд, ягу цIуллу хьуннав КПСС» тIисса, ХIасан КIуруховлул статья бувккукун, ттул ссавур диял къархьунни му статьялул авторнащал ихтилат къабувну ацIан, му статьялуву чивчумунил хIакъиравусса ттула пикри букъавсун ацIан.

ХIасан КIурухов цала статьялуву чичлай ур цува Аьрасатнал халкьуннал депутатътурал съездирттая бизар хьуну, увххун, багьтIатI хьуну, шацI хьуну ушиврия, цува политикалия бизар хьуну ушиврия, амма цуварив яла гужма политик куна агитация буллай ур, цIанасса оьрму ххуй чулий ккаккияра, оьрму зия бан савав хьусса президент Б. Ельцин бюхттул увара тIий. Мунийн бувну ттун ччай бур мунащал ихтилат бан.
Гьалмахчу, (багъишла ити), господин, ХIасан! Ина вила статьялуву чичлай ура, «ца-ца чIумал ттун съезд лащай, нярайн къурхъ дагьну, авдал хьусса байтурмантурал далуханалуха», — тIий. Ттун вихь цIуххин ччай бур: «Аьрсатнал Верховный Совет уттирив далуханалийн кIура бавсса, юхссагу Дагъусттанналмур Верховный Советгу далуханаяв? Вила статьялуву ина бюхъайсса гужсса зиртлий ура КПСС-райн, амма КПСС-рал кумаграйнуя тани вил ниттия Дагъусттаннал Верховный Советрал депутат хьусса. Ина ура «сайки циняв съездирттах личIлулну урувгра», — тIий. Аллагьнал цIимилия, жучIагу буссар телевизорду, жугу буругайссару, къа «сайки», щаллуну съездирттах, няравунгу ласайссар цума депутатнал зумату ци буклай бурив. Политикалия бизар хьусса ина ура щаллусса миллатрал кказитрайхчин оьвтIий, референдумрай чIурду Ельциннухлу булара тIий. Ттун вихь тIайланма цIуххин ччай бур: «Б. Ельцин президентну авцIуния шинай агьалинал оьр­мулул ахIвал ххуй хьунсса цумур иш хьур вин чIалачIисса?». Ина ура ххарил ивчIавай, вила дакIниймур учинсса ихтияр хьул бакъанма биривсса талихIран ккалли дуллай. Мурив инсантурал щала талихI?
ДакIниймур учинсса ихтиярданущал Ельциннул дуллунни чIярусса цаймигу, агьали банмур-битанмур бакъа личIан бансса, «ихтиярду». Мунал ихтиярду дуллунни инсантал литIлан, цурк буллан, цанна ччимур багьлун хъус дахлан, инсан, гьунттий ттула оьрмулучIан ци кьини дучIавивав тIий, буруккинттарахун утан, хъуслил багьри хъирив лаян къашайсса куццуй ссурулун бияннин гьаз буллан, лулттура­сри ласлан, къача-къучшивуртту, мардимазаншивуртту дуллан, ва м.ц. Шайссарив кIицI лаган циняв «ихтиярду» президент Ельциннул дуллусса?
Господин ХIасан! Ина хъинну цIимилий аьтIий ура «пакьирсса» Гайдардуй, билаят бакIракъутталий бутан къаивтун даврия мурахас увну тIий, цIухлайгу ура буккултрахь: «Мунан кIанай цама итаврийну ци дахханашиву хьур?» тIий. Микку ина тIайлара. ЦукунчIавссагу ххуй чулийннайсса дахханашиву къархьунни. Циван? Цанбакъача Черномырдингу гава президент Ельциннул лагма лаган бувминнал ца уну тIий. УрчIамур ччаннайн лаххаймур ва киямур ччаннайн лаххаймур усру хъуннасса тапават дусса къадикIайссар. Президент Ельцин каялувшиву дуллай уссаксса, билаятрай цукунчIавсса ххуйшивуртту хьунссар тIисса умуд бихьлахьимигу, ттул пикрилий, хъинну бяйкьлакьи­ссар. Ина ура вила статьялуву, Гайдардул бачин бувсса ххуллу бакъа, экономикалуву цамур ххуллу бакъассар тIий. Мяйжаннугу ттун ина хъинну экономика кIулсса экономист ушиву къакIулссия, ттун ина кIулссия чичуну-шаэрну. Экономикалул элму ххуйну кIулсса инсан инава ухьукун, вин ххуйну кIулну бикIан аьркинни, коммунистътал билаятрай каялувшиву дуллалисса чIумал, Советский Союзрал арцул 66 кIапIикIран ца Американал доллар булайссия. Утти тIурча, Гайдардун экономика гужну кIулшиврул караматрал, ца американал долларданух дулун багьлай бур 700 къуруш ххишалагу. Гайдардул ва Ельциннул муксса кьюкьин бувссар совет агьалинал оьрмугу, паччахIлугърал гужгу. Вин кIуллив Аьрасатнаву мискинну ливчIминнал, даву дакъа ливчIминнал, шярайх буккултрайн кIура бавминнал, рекетретурал канища ливтIуминнал, банмур-битанмур къаливчIун, цала оьрмулуцIа цивппа хьуминнал аьдад? КъакIулссар, кIулну бивкIссания, ина пикри банссия: «Цур укунсса иширттал тахсиркар?» — куну. Вил иттав къалану дур КПСС. На коммунист акъара, амма хъинну ххуйну кIулли коммунистътал билаятрай каялувшиву дуллалисса чIумалмур оьрмугу, утти, демократътал каялувшиву дуллалисса чIумалмур оьрмугу цанничIа ца бивхьуну, кьимат бищун. Коммунистътал каялувшиву дуллалисса чIумал, миннал циксса гъалатIру давриву итабакьлай бивкIнугу, билаятрай низамгу дия, букан ччатIгу бия, лаххан янна-усгу дия.
Гьула буси, цумур чулуха дур жула оьрмулуву низам? Армиялуву дурив, шяраваллил хозяйствалуву дурив, цIуллу-сагъшиву дуруччавриву дурив, промышленностьраву дурив, машлул давриву дурив? Ца чувчIавгу дакъар. ЦIанасса заманалийн учайссар магъ-бакI дакъасса замана, куну.
Мяйжанссар, цIанасса замана хъинну нацIусса бур хасмуштуран, цуркинтран, ишбажаранчитуран, лулттурасри ласултран, рекетретуран, захIмат къабувнува авадан хьун ччиманан. Амма загьру кунма кьурчIисса бур ас-намус дакIниву бунан, дакI марцIну, канил захIмат буллай ялапар хъанан ччиминнан, тIайлашиву ччиминнан. Гьула буси, билаятрай чIявусса биржарду, банкру, коммерческий ттучанну гьарза шаврийну захIматрал инсаннан ци хъиншивур хьусса? Ина ура «чIявуми агьалинал президент ххуй чулий хIисав уллай ур» тIий. Агарда ина чIявуми агьалинан хIисав буллай ухьурча хасмуштал, цуркинт, ишбажаранчитал, спекулянтътал, рекетретал ва къачагътал, ина хъинну аьйкьлакьиссара. ЧIявуми агьали – захIматкашри. ЗахIматкашнан тIурча Ельциннул политикагу къаччиссар, цувагу къаччи­ссар. Ина кIицI дуллалисса съездрайгу Ельциннул бахтти хьу­ссар 200-нния ливчусса депутатътал съездрай гьурттушиву къадурну личIаву. Ина ххари машара, съездрай Ельцин ххув хьуссар тIий. ЗахIматкашнал бусантIиссар Ельцин цана ххирассарив, къаххирассарив.
Вин пикри мабагьара, на мунахлу чIу къабуллухьунссар тIий президентну увчIлачIисса чIумал. На мунахлу чIу булаврищал, райкомрал цалчинма секретарь учIан увссар избирательный участокрайн, Ельциннухлу чIурду булавриву ттунна чан-кьансса щилтагъшиву хъанайни кунна хIисав хьуну. Му щилтагъшивугу къаляркъуссар. Горбачевлул бувцуну нанисса ххуллу къатIайласса бушиврийн мукIруну, Б. Ельцин Горбачевлуйн къаршину уклай чIалай, мунал ххуй чулийннайсса да­хханашивуртту данссар тIисса умудрай, на Ельциннул цIаний жан дулун тIиссакссагу хIадурну усси­яв, муная президент хьуну ччай. Б. Ельцин президентну авцIуния шиннай хьусса тIайла дакъамур чулийннайсса да­хханашивурттал мархлуцIакул баххана бунни мунал чулухунмайсса пикри. Уттива тти хIайп тIий ура мунахлу чIу булаврия. Мунал чIалачIи бунни дар­ккусса ттуршал тIайласса ххют къадикIайшиву. Мунал хъяврин бунни, цайнна вихшала дурну, цахлува чIурду буллусса чIявуми Аьрасатнал агьали.
Ина ура вила статьялуву бу­ккултрахь цIухлай: «Цуя ца депутатнал цува депутатну увчIлачIисса чIумал буллу­сса махъ бацIан буврив, чув дур иникьали, чув дур жюр-жюр тIий экьинанисса дяркъу щин?» — тIий, халкьуннал депутатътал цала бувсъсса мукъул заллушиву дан къашайсса инсантал бушиву дащуй бишаву мурадрай. Микку на вицIун акьлай ура. Халкьуннал депутатътуралгу чIявусса нахIу хаварду нахIу хавардунува личIан бивтунни, иширайну щаллу къабувну. Ттуща миннахьгу барчаллагь учин къабюхъанссар, амма вихьхьун бур булун ччай укунсса суал: «Муксса вин ххирасса Президент Ельциннул дуврив заллушиву цува президентну увчIлачIисса чIумал буллу­сса цавагу му­къул? Мунал бакъаяв увкусса «поездрал рельсирдай уттуишинна, хъуслил багьри лавай хьун ацIаяр» куну. Мунал бакъаяв: «Билаят чансса чIумул мутталий кризисрава буккан банна, агьалинал ахIвал ялавай багьан къабитанна» кусса? Дуврив мунал цала мукъурттил заллушиву? БучIиссарив, вил пикрилий, мукунсса инсан хъунна­сса Аьрасатнал паччахIлугърай бакIчишиву дуллай итан? Шай­ссарив вания тиннай мунайн вихшала дишин? Ттулмур пикрилий, мукунсса инсан билаятрай каялувшиву дуллай итан къалайкьссар, къабучIиссар.
Аллагьнайн цайнма щукру, къабухлавгссар Аьрасатнаву кIяламунийн кIяламур, лухIимунийн лухIимур учин бюхъайсса инсантал.
Господин, ХIасан КIурухов, къачIуннивкьай вингу чантI учин, кIяламунийн кIяласса, лухIимунийн лухIисса учин лахьхьин? Тания танин икIанна ина цIансса къатлуву лухIисса ччитух луглай? Вила дакIнивусса социализмалул, КПСС-рал чулийнмайсса зиртгу чансса хIаллай хьхьицин бувну, уругу лагмава оьрмулуву хъанахъимуних.
Президент Ельцин акъарив дунияллий бюхттулсса цIа ду­сса СССР тIисса мюхчансса къала чарий чару къабивтун лекьан бан савав хьума? Суверенитетру дачIин къахъанай, миллатру куннийн ку бичлай, оь экьибутIин буллан савав хьума? Аьрасат цайми хIукуматирттал ва паччахIлугъирттал хьхьичI никирттайн багьлагьи бан савав хьума? Ттуща бюхъанссия чIярусса цаймигу мунал президентшиврул увинтру кIицI лаган, амма ххуйну ина пикри буварча, хъинну гьар Ельциннул дуллалимунил кьимат бищун.
Ттуща кьянкьану учин бю­хъанссар: «Аьрасатнал агьалинаву ттул пикрилуцIун бакьин­сса 80%-раяр чан бакъасса ля­къинссар», — куну. Ельциннул дуллалисса дахханашивурттал реформарттал «тIин-тIааьн» кIул хьуну махъ, нарив хъинну хъунма гъираращал ттула чIу референдумрай булунтIиссар «Ельцин президентну къалайкьссар, мунайн вихшала дишин къабучIиссар, мунал бувцуну нанисса ххуллу Аьрасатнал агьали куртIсса къувилувун бичин нанисса ххуллур», — тIий.
ЦIанасса чIумалсса агьалинал ахIвалданул тагьаргу, билаятрай хъанахъисса чIярусса ххуйдакъашивурттугу хIисавравун ларсун, гьарцагу инсаннал цала пикри буван аьркинни утти чIурду буллалийни.
Чанкура КьурбанмахIаммадов,
ш. Хъусращи