Лакку Махъ ва Шаэр

45_photo_16Лавайсса даражалийн гьаз хьусса, ччимур журалул пик­ри биялну лалавсун ва ­аьщуйн щуну бусан бюхъайсса, миллийсса чичрулулмур (литературийсса) маз миллатрал ххазинану хъанахъиссар ва му мазрай гъалгъа тIисса халкьуннал, миннал жяматрал маданиятгу, чантI учавугу, кIулшигу ларайшиврул ца яргсса лишанну хъанахъиссар.

Мукунсса маз мукъурттил луртандалул чулуха ттуршамасса, яъни чIяву-чIявусса ва личIи-личIисса махъру цивунма лавсъсса ва ми усттарну, пасихIну ишла бан бюхъайсса, мазран аьркин хъанахъисса мукъух личIину мюхтаж къабувккун цивурасса каширдайну тIабиэну цIу-цIусса махъру хIасул байсса ягу цайми мазурдива сивсуну ласун бю­хъайсса бикIайссар. Укунсса маз, ванищала архIал, мазрал кьяйдардал чулухагу ххуйну низамрайн бувкIсса ва ми кьяйдарду му мазрай чичлачиминнал дуручлачисса бикIайссар.
Ва амма, ва кIанттугу чара бакъа кIицI бан аьркинссар, чичрулулмур маз най бунува дунияллийн бувксса ягу цийнува цуппа, му маз аьркин буллалими хIала къабувххун, хьусса ягу ччаннай бавцIусса къабикIайссар. Мукунсса маз хIасул баву, балжий­сса низамрайн ва кьяйдардайн буцаву, хьхьичIунмай ва лавай хъанахъаву – му я ца кьинилул, я ца шинал, ягу ца никирал даву дакъар. Мунин хъуннасса чIунгу, хъунмасса захIматгу ва, хасну учин, гужну ня щурущи давугу дикIан аьркинссар. Му иширавух личIи-личIисса инсантал ва ляличIисса чичулт ва аьлимтал хIала буххайссар ва мукун бусравсса даврил хъунмур хъар миннал цайнна ласайссар.
Чичрулулмур маз хIасул бавриву, му хьхьичIунмай хъана­хъисса ххуллурду язи бугьавриву, ва ми аьч бавриву хъинну хъунмасса кIантту чичултрал ва шаэртурал, яъни мукъул усттартурал бугьайссар. Цаппара миллатирттал чичрулулмур мазрал гьану бизултну тIурчан, гьаманки, чичулт ккаллину буссар, цанчирча, Аллагьу-тааьланал миннаву цавува бивхьусса ва куртIну «махъ ттирикIин» бюхъайсса пагьмулийну ва гьунарданийну миннал цала магьиршивугу, пасихIшивугу ккаккан дурну, щалвагу миллатран аьмсса литературийсса мазрал гьанурдугу бивзун, муниву рухIгу дишай­ссар. Мисалдаран: ттизаманнул оьруснал миллийсса чичрулулмур мазрал гьану бизуну хъунасса шаэр А.С. Пушкин (1799-1837) ккалли уллалиссар, полякнал – шаэр А. Мицкевич (1798-1855), болгарнал — шаэр X. Ботев (1849-1876), гуржиял шаэртал И. ЧIавчIавадзе (1837-1907) ва А. ЦIеретели (1840-1915) ккалли байссар. Укунмасса мисаллу цайми-цаймигу буцин бю­хъанссия ва миннул бусласиссар ца-кIива мукъуйну тасттикь бан бюхъанссия: балжийсса кьяйдардайн ва низамрайн бувцусса литературийсса мазрал туннурду саргъунну ишла хъанансса тагьар ва шартIру, мунин уттарашин дулунсса каши миллатрал дянива бувксса ца ягу цаппара инсантурал – мукъул усттартурал – бивхьусса захIматрал щаллу дай­ссар. Мунийн бувну, мукунсса инсантурал цIарду халкьунначIа ва тарихраву мудан бусраврай личIайссар.
ХIакьинусса кьининин ла_кку мазрал чичрулулмур мазрал бивтсса ххуллух я бивтукун, кIай лавай кIицI лавгсса кунмасса кIанттурду мунил тарихравугу ялун личлай бур. Лакрал чичрулулмур мазрачIагу хьхьичIавасса жула аьлимтал ва чичулт бур. ЖучIанма гъанмур заманнай жула чичрулулмур маз хьхьичIунмай бан хъунмасса захIмат жула чичултрал ХIавинахъал Саэдлул (1882-1963), Саэдхъал Гьаруннул (1894-1919), Чаринхъал МухIуттиннул (1893-1937), Закухъал Курдинал (1888-1968) бивхьуссар. Аьлимтурава шикку хьхьичI ирглий чара бакъа Замир Аьли (Къаяхъал Аьли) кIицI ан аьркинссар, цанчирча лакрал тарихраву дуниявийсса элмурдал цумацагу лаккучунан бувчIайсса мазрайсса лу­ттирду чичаву ва ми дунияллийн буккан баву мунал хъинбайбихьулийну сукку хьуссар. Ми луттирду чичаврийну Аьли-кьадинал жула чичрулулмур мазран ххуллу илкин бувссар. Вава иширан хъунмасса кумаг ХIавинахъал Саэдлул ва Саэдхъал Гьаруннул итабакьлай бивкIсса лакку кказитиртталгу бувссар.
Лакрал литературийсса маз балжийсса кьараллайн буцин жула чичултрал, шаэртурал цащава шайсса хIарачат був_ссар ва лайкьсса захIмат бивхьуссар (Ю. Хаппалаев, А. Мудунов, А. ХIусайнаев, М-3. Аминов ва м.ц.). ХIакьинусса кьинигу жула чичулт, миннавух оьрмулул жагьилмигу, чичрулулмур маз магьир бавриха дакIнийхтуну зий бур ва миннал хIарачатрайну ва чичрурдайну му ялу-ялун авадан хъанай бур. Шиккува учин, му ишираву хьхьичIунсса кIантту проза чичлачиминнал бугьайссар, цанчирча, литературалул даража ва чичрулулмур мазрал даража прозалийнур чIалан бикIайсса. Мунияту цIанакулсса жула литературалул мазрал пасихIшиву ва аваданшиву жула прозаиктурал чичрурдайн – чивчумунийн ва чичлачимунийн – хъарну дуссар. На шикку тамансса романну чивчусса Мудунов Абакар ва Башаев МахIаммад ва прозалухун машхул хьусса лакрал прозаиктал кIицI бавияв.
ХIакьинусса кьини лакку мазрал бюхъурду ва каширду ттуршама хьушиврул яргсса барашин «Илчи» кказитрал дуллай бур. ЦIана лакку мазраща ччимур пикри, дакIниймур аьщуйн щуну, тIайлану бусан бюхъайшиврий мукIруну буру. Лакку кказитрал (ва лакрал миллатрал) маз укунсса даражалийн биян бавриву Хаппалаев Юсуплул бувсса кабакьу лув лявкъуссар.
Ттун цIанакул нава буллалисса ихтилатраву лакку мазрал цIаний Хаппалахъал Юсуп­лул дурсса буcравсса даврил хIакъираву ттунма балжийну кIулмуния ва чIалачIимуния бусан ччай бур.
БакIрайва учин, Хаппалаев Юсуплул ва ишираву бивхьусса захIматран кьимат бищун жува уттигу бувару, мукунсса кьимат бищаву цурдагу къабигьасса дур.
Жунма цинявннан кIулли Юсуплул, арулцIаллийсса шиннардил лахъишиврий, цалва ахир-ссятрал ссапар бахIинтIисса кьининин шаэрнал кьалан, xlypa къабувну, цIакьну бувгьуну ивкIшиву ва му щяв къабивхьушиву. Жува мунал цала личIи-личIисса – ччарча шеърийсса, ччарча насрулийсса, ччарчагу элмийсса (учиннуча, 1958 шинал бувксса «Антологиялунсса» хьхьичIмукъуву) – чичрурдайну ххари бувунав. Хаппалаев Юсуп­лул цува лакку мукъул хIакьсса усттар ушиву, цанма лакку маз хъинну куртIну кIулшиву, мунил пасихIшивугу, лаларсун, цащара аьркин дан бюхъайшивугу чIалачIи бувуна ва жува циняв му иширайн мукIрунма буру.
Шаэрнан ниттил маз куртIну кIулшиврул аьламатру личIи-личIисса дур. Мунан хIат-хIисав дакъа чIявусса лакку махъру кIулли ва ми кунницIун ку бахIавривугу хъунмасса пагьмулул заллу ур. Мунал чичрурдаву цала хьурукIунначIа ишла­сса, вайминначIа сайки хьунавагу къабакьайсса махъру аьркин бувну бикIайва, хIатта Азирбижаннайсса хьурукIунначIасса махъругума аьркин бувну бикIайва. Амма махъру, чIиран бакьин бувсса чартту кунма, цалва-цалва кIанттай, ккалаккиминнан бугу-бувчIлай ва кьагу-кьамулну бикIайва. Аьркинсса махъ укун язи бугьан бюхъаву ва му усттарну ишла бан бюхъаву маз куртIну кIулшиврул лишанни ва мукун­сса бюхъугу, гьунаргу нажагьссаннал бакъа къабикIайссар.
Лакку мукъурттил луртандалувусса, амма ттисса никирал нажагьвагу ишла къабуллалисса тамансса махъру шаэрнал цалла чичрурдавунгу лавсун бур, миннул жухьва бусласисса хавар аьч бувну. Мисалдаран, «Хьур» тIисса назму ккала­ккийни, жунна дакIнийн дуртун дур лакрал пиша-сянатирттаву машгьурну диркIсса Хьурттал усттартурал дувссилуя дур­сса ичIаллил кьай-кьуй, миннул цIарду. Хьурттал дувсси щалвагу Дагъусттаннай машгьурну бивкIссар, зунттавусса агьали миннул щаллу байсса бивкIссар. Амма цIана му хIалтIи-пиша хъамава бивтун бур ва Хьурттал шярава утти дувссилул усттарнал кьютIилттул «ттякь-ттякь баллай бакъар». Шаэр му иширая хъинну дакI цIий буслай ур. Наз­мулуву тIурчан, дувссичитурал канила дуклай диркIсса давур­ттал цIарду ца музейраву кунна­сса сурат ккаккан дуллай дур: варакъи, парш, гунгуми, мяжмаил, линча, ланжари, хума, саргъас, салинж (сарниж), тиш, тIяс, кIичIу, кIункIурду, аьму, цIитIа, кIузи ва м.ц. Цалла дакIнил хажалат шаэр укунсса, хханххирава нанисса, мукъурттийну ашкара дуллай ур:

ДакI хъинну якьама шай,
Дарваза тIивтIу чIумал,
Дувсси-мусил гюнгутIул
«Чаувкра!» къаучирча.

Лакку мазрал мукъурттил ттуршамашиндарая ихтилат бунавхьур, дакIнийн утанну азарда шинал хьхьичIсса аьрабнал философ ва шаэр Абул Аьла Мааьрри. Аьраб элмурдал аьлимтал ца мукъуйн бувкIун тикрал буллай бур: ванан къакIулсса ва ванал аьркин къабувсса цавагу аьраб махъ къабивкIссар, тIий. Махъ бакъа, Хаппалахъал Юсуплунгу къакIулсса лакку махъругу сайки бакъахьунссия ва ми мунал мудан аьркин бувхьунссия.
Амма Юсуплул цува лакку мазрал ва лакку мукъул хIакьсса усттар ушиву, кIай кIицI лавг­сса иширттаву бакъассагу, мазран хъинну агьамсса цамур иширавугу чIалачIи бувна. Мунал цалва гьунарданийну, мазрал кьюлтIшивурттачIансса кIула лякъаврийну жула чичрулулмур маз ва цуппа аьмну лакку маз мукьахунмайгу хьхьичIунмай ва авадан хъанахъавринсса ххуллурду аьч бувуна, мазрал каширду чIяру дуруна. Вана вари маз ххирашивугу, мазраха къуллугъ бавугу.
Вай кIанттурду цаппара балжийсса мисаллайну исват банна.
50-ку шиннардил дядизулий Хаппалахъал Юсуплул оьрусрая лаккунайн В. Маяковскийл «Совет паспортрал xIакъиравусса шеърирду» накьлу бувну бия. Жунма сайки цинявннанмагу дакIнийссар
В. Маяковскийл назмулувасса «серпастый, молоткастый, советский паспорт» тIисса ххару. Таржумачинан къабигьану бивкIссар «серпастый, молоткастый» тIисса махъру оьрус шаэрнал тIийкунсса мяъналий лакку мазрайн буцин. Цукунни учинтIисса: «мухIлищалсса (мирхьиращал­сса) ва кьютIилттущалссарив» ягу «мухI (мирхь) ва кьютIилу кунмассарив» учинтIисса? Жула шаэрнал шикку баранбалну буккансса лакку махъру лявкъуну бур ягу, цамур куццуй учин, ляхъан (хIасул) бувну бур: «мирхьарисса ва кьютIилттарисса паспорт» увкуну бур. На хъинну дакI дарцIуну ура, «мирхьарисса» ва «кьютIилттарисса» кусса махъру ваниннин лакку мазрай щилчIав ишла къабувну бивкIшиврий ва хьхьичIва-хьхьичI Юсуплул хIасул ва аьркин бувшиврий. Шикку жула шаэрнал цува сивсусса цIушинначи-сиптачи ушиву ккаккан бувссар, амма му цIушиннагу мазран аьркинсса, мазрал тIабиаьтрацIун даркьусса, яъни тIабиэсса хьуну дур. КIай махъру, ваца гьаваллава лавсъсса кунмасса махъру бакъарча, хIакьну лакку зумунусса бур, цанчирчан -а’рисса тIисса дайлитIулийну цаппара мукъурттия – затирттал цIардая – сиппат, лишан, тIабиаьт кка­ккан дайсса махъру хIасул хьуну буссар (къатта – къаттари­сса, ща – щуттарисса, хха – ххуттари­сса, чурчив – чурчарисса, къянцIа –къянцIарисса ва ца­ппара цаймигу).
Ттун кIулссаксса, та чIумал жула чичрулулмур мазраву ва аьмну цивува мазраву ва лу­гъатирттаву кIа кьяйдалий, кIа хахлий хIасул бувсса махъру чIявусса бакъая, миннул аьдад ца 10-15 махъ бухьунссия. Kla -ари­сса бавзуну цIу-цIусса махъру бавугу мазраву личIину ишлану дакъая, ца аьжаивсса сикъасаву ягу «бахIу» бувсса кунмасса иш бия. Гьаманки, вана ва чIумал ялун личин дан багьну бия маз ххуйну кIулшивугу, мунил рухI дурчIавугу, мукъул усттарнал пагьмугу, сивсуну ва таваккул бувтун мазран хьхьичIунмай ва лавай хъанансса ххуллурду ххал бавугу, ми язи бугьавугу. Ла­кку мазрал тарихрал ца базилух му бусравсса гьиву Хяппалахъал Юсуплул цайнна ларсун дур.
Жула шаэрнал мукунсса хъиндайдихьулийну тания махъ лакку мазраву, хаснува чичрулулмуниву, кIа кьяйдалий цIусса махъру хIасул хъанахъаву 60-80-ку шиннардий чан-чанну тIий ялу-ялун гужлан хъанай диркIун дур, хаснура мунил гужланшин вай махъсса 25 шинал дянив мадарану ххишала хьунни. ЦIанакул ва журалул махъругу луттирдай, журналлай, кказитирттай шаэртурал, чичултрал ва личIи-личIисса журалул макьалартту чичлачиминнал хъинну вардишну аьркин буллай бур ва ми махъру цивппагу мазраву нухъранма бивкIсса кунма бур. Миннул аьдад, на хIисав дуллай, сайки ттуршунничIан диллалисса дур. КIицI банна миннувату ттучIава сияхIрайн лавсъсса ва тIабиэну ишла хъанахъисса цаппара махъру: бакIурдарисса, бурмарисса, бурхIулттарисса, вацIарисса, вярчIарисса, гьи­ссилттарисса, дуланттарисса, кувссарисса, кунцIулларисса (кунцIарисса), ккарччарисса, ккутIарисса, къатIарисса, къуппарисса, къуркъарисса, къяр­ттарисса, кьанчарисса, кьурттарисса, кьяртарисса, лиссари­сса, марщарисса, мицIарисса, мурулларисса, накьичирттарисса, оьнтIулларисса (оьнтIарисса), пицIурдарисса, пIялцIарисса, ссигъарисса, ттангъарисса, ттурулларисса, ттурчIарисса, тIантIарисса, тIинкарисса, тIутIарисса, ххалаххарисса, ххалларисса, ххутIарисса, ххяллари­сса, ххялчIарисса, хъанхъарисса, хъачIунттарисса, хъицIарисса, цIурттарисса, чарттарисса, чунтIулларисса, чIантIарисса, чIапIарисса, чIарардарисса, чIилларисса, щаварисса (щавурдарисса), щамарисса, щуттари­сса, щютIуххарисса, ятIарисса, яхъарисса ва м.ц.
Вай кIицI бувсса цинявппагу махъру личIи-личIисса автортурал цала чичрурдаву ишла бувну бур. Бюхъай вайннуватусса цаппара махъру ца-цал бакъа аьркин къабувну бикIангу, амма цIанакулсса жула мазраву кIа журалул махъру хIасул хъана­хъаву ца ишласса ва ххуйсса майдан бугьлагьисса кьяйда душиву хъинну мяълунсса, инкаршин дакъасса зат бур. Ванийнугу жула мазрал каширдугу, бюхъурдугу ххишала хъанай бур, аьркин­сса пикри, учин ччимур аьщуйн щуну бусансса ххуллурду илкин хъанай бур.
Ванищала архIал кIай кIу­кунсса мукъурттицIун бавхIусса ва кIицI къабувну кьабитан къабучIисса цамур затгу буссар. КIай лавай кIицI лавгсса махъру анжагъ цивппа-цивппалу, ца-ца махъну ишлану бакъассагу, миннацIунма бавхIуну кIайннуя, гьарцаннуя тIиссакссагу, ца тагьарданий хIасул хъанахъисса цаппара махъру ялагу буссар. Учиннуча, «вярчIарисса» тIисса мукъущал архIал «вярчIари бан», «вярчIари хьун», «вярчIарину», «вярчIаришиву» тIисса махъругу хIасул шайссар. КIай сияхI дурну ккаккан бувсса мукъурттищал архIал укунмигу хIисавравун ласурчан, миннул аьдад 500-600-нничIан дияйссар. Мазран вагу хъуннасса мукъурттил луртанни. Ва, чIурчIавгу дурну учин, укун­сса, мукъурттил чулухатусса, ттуршамашивугу жула мазраву шаэрнал хIарачатрайну ва сипталийну хьуссар.
Лакку мазран кIава ку­ццуйсса ххуллурду жула шаэрнал цаймигу лявкъунни, яъни чил мазурдива жучIанма багьсса му­къурттиву хьунадакьлакьисса дайлитIурттаву – -ийсса ва -лув тIисса суффиксирттаву – «рухI дирхьуну», миннуйнугу цIу-цIусса махъру бувансса чаран ккавккунни.
Хъиривгу буссар
Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал доктор