Лайкьсса пенсия ласланшиврул

ilchi_47_11Махъсса ппурттуву пенсиярттал хIакъираву инсантуравун личIи-личIисса хаварду багьну буну тIий, миннуя цIухху-бусу бан жу хьунабавкьуру Дагъусттаннал Пенсиярттал фондрал хъунаманал хъиривчуну зузисса, МахIаммадлул арс Нуруллагь Сулаймановлущал.

МахIаммадлул арс Сулайманов Нуруллагь увну ур 1959 шинал Ккуллал райондалийсса Хъювхъиял шяраву. 1977 шинал Вихьуллал дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, ув­ххун ур Серго Орджоникидзел цIанийсса Москавуллал Управлениялул институтравун. Институт къуртал бувну махъ аьралуннаву хIаписарну къуллугъ буллай ивкIун ур. Зана хьуну мукьах зун ивкIун ур Госпландалий (цIанасса Экономикалул министерствалий) паччахIлугърал департаментрал хъунаману.
2001 шинал ва даврияту Нуруллагь увцуну ур Пенсионный фонд­райн, пенсияртту булайсса центрданул хъунаманал хъиривчуну. ДачIи шинава ивтун ур Дагъусттаннал пенсиярттал фондрал хъунаманал хъиривчуну. Цува зузисса цинявппагу къуллугъирттай ва лайкь хьуну ур личIи-личIисса наградарттан. Ва хъанай ур Социал къуллугърал отличник, ДР-лул лайкь хьусса экономист.

— Нуруллагь МахIамма­дович, махъсса чIумал гьаз хъанай бур пенсиялийн буккансса шинну ххи дуллали­ссар тIисса аваза. Ци учинна ина миннул хIакъираву?
— ТIайлассар, му хьун бюхъайсса ва хьунтIисса ишри, амма му дахханашиву та хьунссарив цалсса уттигу балжину бусан къахьунссар. ЦIана ва масъала ххал бигьлайнма бур. Уттинин жучIава арамтал буклай бу­ссия пенсиялийн 60 шинаву, хъами – 55 шинаву. Учительтал, хIакинтал багьлай бур чIумуяр ччяни, цала пишалул стаж хIисавравун лавсун, пенсиялийн буккайсса категориялувун. Пенсиялийн буккансса шинну ххи даврил хьхьичIва-хьхьичIсса багьанагу хъанай бур билаятрайсса демографиялул тагьар. Ялу-ялун пенсионертал чIяву хъанай, зузими чан хъанай тIий, пенсиярттан­сса арцу диял къахъанан най дур. ХIакьинусса кьини ца пенсионернан 1,2 зузисса инсан хъанай ухьурчан, цаппара шиннардива ца пенсионернан – 0, 90 зузиссаннал хъанан тIий бур. Мунийн бувну страховой взносру инсантуран аьркинссаксса пенсияртту буллан диял къахъанан тIий дур.
Му бакъассагу, пенсиярттал шинну ххи даврицIун ва къадав­рицIун дархIусса сававну хъанай дур экономикалул тагьар. Пенсиялийн буккайсса шинну дусса куццуй ританшиврул аьркинну бур федерал бюджетрава итадакьайсса трансфертру ххи дан, ягу цурда пенсиярттал система даххана дан. Ягу аьркинни, цалийн бучIаннин, цамур чаран лякъин: тайва чIумуяр ччяни пенсиярттайн буклакисса учительтуран, хIакинтуран хIукуматрал чулуха цамур куццуй, масала, премиярттайну кумаг бувну, пенсиялийн цинявннан ккаккан дурсса чIумуй буккан бан.
— Инсаннан лайкьсса пенсия бишиншиврул ци хIисавравун ласайссар ва цукунсса бикIан аьркинссар мунал захIматрал хIакь?
— Цалчин, ттун бусан ччива ссая ва цукун сакин шайссарив пенсия: 55 шин хъамитайпалун, 60 шин адаминан хьусса чIун ккаллиссар зун захIмат хъанахъисса, пенсиялийн уккайсса чIунну. Ванийн учайссар «страховой случай» куну. Дунияллул халкьуннал дянивсса захIматрал идаралул закондалийн бувну инсаннан пенсия бишайссар мунал ласлай ивкIсса харжирал 40 % хIисав бувну. БувчIлачIисса куццуй, ца­ппара идарарттай захIматрал харжи хъунисса бур, цаппарассаннуй – мюрщисса. ЖучIава, Дагъусттаннай, агьалинал харжру, цайми регионнах бурувгун, мудан мюрщи­сса бия. Жулла регион инсантуран давуртту диял къахъанахъисса регионданун ккаллину дур. Мюрщи­сса харжру буну тIий жула халкьуннал пенсиярттугу мюрщисса ласлай бур. Ттула пикрилий, пенсия «прожиточный минимумраяр» ца ва бачIиннул ххишаласса бикIан аьркинссар. ХIакьинусса кьини пенсионернал «прожиточный минимум» 7900 къуруш хъанай дур. Яла чIивимур пенсия мунияр ялавайсса бикIан къабучIиссар. Пенсиялийн увксса чIумал ххуйсса пенсия ласланшиврул, инсан ххуйсса харжи ласлай ивкIун икIан аьркинссар ва чIярусса шиннардил стаж бикIан аьркинссар. Пенсиялул лагру миннуйнни хъар хъанахъисса.
ХIакьинусса кьини Дагъусттаннай 420 азара инсан ур официальныйну зузисса, страховой взносру дуллалисса, зун бюхълахъисса тIурча, ца миллион ва 300 инсаннайн бивсса бур. КIай официальныйну зузиминнал дакъасса, вайминнал цала пенсиярттал ихтиярду хIасул дуллай бакъар. Най ба­къар миннал захIматрал стаж, ми дуллай бакъар страховой взносру. Вай укунсса инсантурал 15 шинал захIматрал стаж бакъахьурча, миннан пенсиялийн буккансса чIун 5 шинал лахъи дантIиссар. Мукунсса инсантуран буллантIиссар так социал пенсия.
— Нуруллагь МахIам­мад­ович, утти пен­сияр­­ттал баллал хIакъиравуссагу ихтилатру бур, миннуягу бувсун ччива жула буккулт­рахь.
— Страховой пенсиярттал хIакъиравусса цIусса закондалул чансса даххана дунни пенсияртту бишаврил схема. ХьхьичIва пенсия цамур куццуй хIисав буллай бивкIхьурча, хIакьину му баллайну хIисав буллай бур, миннуйн «индивидуальный пенсионный балл» тIий бур. Пенсиярттал страховой взносру утти баллайн кIура даен дурну дур, ца балл ссан бацIлай бурив хIисавравун лавсун. Гьарица шинах му баллданул кьиматгу хIукуматрал цIакь байссар. Пенсияртту бишаврил механизм цурда даххана къа­хъанахъиссар, му бишаврил низам дакъасса.
— Гьашинусса шинал ахирданий цинявппа пенсионертуран 5000 къуруш дуллалиссар тIий бур. Ми цукунсса ци арцур?
— Гьашину экономикалул тагьар хIисавравун ларсун даххана хьунни пенсиярттал индексациялул низам. Зукъазисса пенсионертуран индексация дунни 4%, зузиминнан дурагу къадунни, Аьрасатнал бюджетрай арцу диялну дакъашиврийн бувну. Гьашину инфляция 12,3 % дирсса дунугу, муниха лархьхьусса индексация къархьуссар. Зузими пенсионертуран ларгсса шинал дуллусса страховой взносирттах бурувгун, август зурул 1-нний дувайссар чара бакъасса корректировка (пенсияр­ттал ялун ххи дайсса арцу).
БувчIин бан балжину, гьашину пенсионертуран, инфляциялух бурувгун, арцу ххи дан къабювхъуну тIий, Аьрасатнал хIукуматрал хIукму бунни, бюджетраву дахханашивуртту къадуллайнна, та къадурсса индексациялун кIанай цинявппагу зузимигу, къазузимигу пенсионертуран 5000 къуруш дулун. ЦIусса шинал январь зурул 15-нийн бияннин дулунтIиссар ми арцу, цивппа пенсиярттугу булунтIиссар январь зурул ахирданийннин.
ХIакьинусса кьини щалагу Аьра­сатнаву бур 42 миллион пенсионертурал, 634 азара пенсионер ур Дагъусттаннай. ХIасил, вай циняв пенсионертуран дулунтIиссар ми 5000 къуруш.
ЦIусса шинал, февраль зуруя байбивхьуну, пенсионертуран индексация дуллантIиссар, тара хьхьичIра кунна, инфляция хIисавравун ларсун.
Сант дирирну дуна, инсантал хъяврин къахьун бувчIин бан ччива укунсса затгу. КIай 5000 къурушраясса хавар баяйхту, хIарамзадатал инсантал хъяврин буллай бувккунни. Шинал лажиндарай 5000 къуруш гьарица зуруй пенсиялул ялун дукIлантIиссар тIий, 50 000 къурушру инсантурая ласласисса ва цаймигу хIарамзадашивуртту дуллали­сса иширттая баллай бур. Мунияту агьали бакIрай бацIан бан, хъяврин машари учин ччай ура.
— ХIакьинусса кьини Да­гъусттаннал агьалинал ласласисса яла хъунмамур ва яла чIивимур пенсиялул лаг­ру цукунсса дур?
— Дянивну хIисав дурну, Дагъус­ттаннал агьалинал ласласисса пенсия 12 000 къурушрайн бивсса бур. Пенсионерталгу бур шанма жура­сса: пенсияртту бишайсса оьрмулувун бивсса, цIуллу-сагъшиврул тагьарданийн бувну пенсия ласласисса ва нину-ппу бакъашиврийн бувну пенсия ласласисса . Страховой пенсиялул дянивсса лагру хъанай дур 10 870 къуруш. ЦIуллу-сагъшиврул тагьарданийн бувну ласласисса пенсиялул – 7900 къуруш, ятинсса оьрчIан бивхьусса пенсиялул лагру – 4995 къуруш. Шиккува учин, Аьрасатнал билаятрай яла мюрщими пенсияртту бур Дагъусттаннай. Аьрасатнаву дянивмур пенсиялул лагру дур 13 000 къурушрайн дирсса. Пенсиялул лагру харжирдая хъар хъанай духьувкун, жула халкьуннал харжру мюрщисса буну тIий, пенсиярттугу мюрщисса хъанай бур.
Ялагу бувчIин бан ччива «прожиточный минимумрал» хIа­къираву. ХIакьинусса кьини «прожиточный минимум» 7900 къуруш хъанай дур. Инсаннал ласласисса пенсия мунияр ялавайсса бикIан къабучIиссар. НукIува увку­сса ку­ццуй, ятинсса оьрчIансса пенсиялул дянивсса лагру 4995 къуруш хъанахъиссар, вай укунсса пенсияртту прожиточный минимумрал лагрулийн буцайссар социал чулухасса кумаграл арцуйну.
Хъунисса пенсиярттая тIурча­рив, гьарица кIанай кунма, жучIа­вагу хъунисса пенсияртту ласлай бур дяъвилул участниктал ва инвалидтал.
— Пенсиярттал реформар­тту дуллалийни, ссуссукьу хьунтIиссарив зузиминнансса пенсияртту?
— КъахьунтIиссар, я хьун къабюхъайссар, цанчирча му инсаннал цала захIматрайну лайкь бувсса пенсияр. НукIувагу увкусса куццуй, зузисса пенсионертурал шинал лажиндарай дуллусса страховой взносирттах бурувгун, август зуруй пенсиялул корректировка дайссар.
— Цаппара инсантал, цахь­ва къацIувххунува, хIукуматрал дакъа­сса пен­сионный фондир­ттал сияхIрай бивхьуну бур. Мичча букIлай бур накоплениярттал хIа­къира­вусса чагъарду. Бю­хъай­ссарив вай инсантураща хIукуматрал пенсионный фондирттал сияхIрай бацIан?
— 1967 шинал, ягу мунияр махъсса чIумал бувсса инсантурал бу­ссар накопительная пенсия. Вай инсантуран тIитIлатIиссар лицевой счетру. Шикку салкьи хьусса арцу дишин бюхъайссар ХIукуматрал управляющий компаниялий – Внешэкономбанкрай, ягу хIукуматрал дакъасса пенсиярттал фондирттай. Цала язи къабувгьусса фондрая бувкьун, инсантураща бюхъайссар хIукуматрал фондрай бацIансса аьрза чичин.
Шиккува сукку хъанай бур чув ядурну хъинссар арцу тIисса суалгу.
БучIиссар ми ядан хIукуматрал, ягу коммерциялул структурардай. Коммерциялул структурардал дукIуния шихуннай Аьрасатнал Хъунмур банкрай аккредитация дурссар. Гьай-гьай, коммерциялул банкрайсса доход хъуннассар, мунищала архIал хIукуматрал банкирдайнияр нигьачIавугу хъунна­ссар. Балики коммерциялул банк банкрот хьурчан, инсантураща, так цала дирхьумур дакъа, ялун нанисса процент ласун къахьунтIиссар.
— «Ниттихъал капитал» ласуншиврул лулттурассаннун арцу кьаритан багьай тIун бикIай инсантал. Ми арцу, дахшишру къадурну, ласун къашайссарив?
— Мяйжаннугу баллан бикIай мукунсса хаварду. Чан бакъар жула дянив кару марцI дакъасса инсантал. Мукунсса инсантуращал хьунакъабавкьуна, щийнчIав къавщуна, «Ниттихъал капитал» ласун­сса, пенсияртту бишинсса ва ласлан­сса документру щаллу бан бюхъай­ссар инсантураща, Дагъусттаннал пенсионный фондрал сайтрайн бувххун. Ва сайтрай буссар «кабинет застрахованного лица». Ми­ккун гьан бан бюхъантIиссар вай ягу цайми хIаллихшиннарду дузал дансса документру. На цинявн­нахь тIун икIара, мунайн-танайн къабуклай, жул сайтрайхчIин ща­ллу бувара зула масъала тIий. Му чIумал щинчIав лулттурасри дуллан къабагьантIиссар.
— Пенсиярттал хIакъираву цукунсса маслихIатру бан­ссия ина жула агьалинахь?
— Пенсиярттал хIакъираву на хьхьичIва-хьхьичI маслихIат бавияв жагьилминнан. Оьрмулул 60-70 шинну хьусса инсантурал пенсияртту ласлансса ихтиярду нукIура хIасул хьуну дур. 1984 шинал був­сса ва мунияр жагьил­сса инсантуран цIана дур 32 шин, му яла захIмат баймур чIун дур. 2001 шинал ва категориялул инсантуран 16 шин хъанай дур. Муния шихуннай хIасул дуллан аьркинссар вайннал пенсия ласлан­сса ихтиярду. Агана миннал цила чIумал страховой взносру дуллай бивкIун бакъахьурчан, минначIа къадикIантIиссар пенсия ласлан­сса ихтиярду. Мунияту жагьилтурахь маслихIат бавияв, официальныйну зий, зула пенсиярттал ихтиярду хIасул дуллалияра, яла хIайп къатIун. Ца аькьилнал увкусса куццуй: «Хъунав шаву кунна, анаварну цичIав къадучIайссар».
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал
ва Имара Саидовал