Дяъвилул лирмур дазин

ЧIявусса питнарду сукку шаврил сававрттуну ккаккан ду­ллан бикIай производство яларай дагьаву, экономикалуву ва багьу-бизулуву кризис дайдишаву. Мунийну гьартасса ххуллу тIитIайссар диндалул экстремизм дайдишаврин ва мукунма политикалуву бикIу, экономикалуву бикIу хас бакъасса, кьамул ба­къасса ишру сукку шаврин.

Гьашину августрай-сентябрь­даний Дагъусттаннайн ххявхми «марцIсса» исламраягу гъалгъа тIий, жула республикалий власть цала канихьхьун ласаврилсса буллай бия. Мунил мяънагу Дагъусттан лагъшиврийн кIункIу бавур ва му Аьрасатнал Федерациялия личIи бавур.
ЧIалачIисса куццуй, вагьабишиву республикалий гужну ппив шаврил савав хъанай дур инсантал зунсса кIанттурду бакъа ливчIун бушиву. Му масъалалулсса къабувссаксса, республикалий экономикалул тагьар цалийн дуцин къахьунссар. Даву дакъасса хаснува чIявусса бур жагьилми – 90%. Промышленностьрал ва шяраваллил хозяйствалул производство, транспортрал, строительствалул отраслирду, машлул ва агьалинал багьу-бизулулсса байсса отраслирду, хIасил щала экономика хьхьичIуннай дурну инсантал давурттахун къабивчуну чара бакъассар. Му бангу хьунтIиссар. КIулсса за бур Ухссавнил Ккавкказнаву бушиву хъинну аьркинсса ханхъу­с­лил мяъданну – вольфрамрал, молибдендалул, чIутIул ва тутиялул, кадмийрал ва дувссилул, ванадийрал ва сералул. Ми буккайсса ва миннул продукция итадакьайсса комбинатру тIурча, промышленностьрал цайми предприятияртту кунма, хIакьину экономикалуву­сса гъургъаза сававрай зукъазий бавцIуну бур. Билаятрайн му ханхъус дазул кьатIату хъинну ххирану машан ласлай бур.
Ухссавнил Ккавкказнал рес­публикалул вивсса ва кьатIувсса экономикалул каширду ишла дарча, даву ххуйну сакин дан хьунтIиссия, регионнал дянив­сса дахIавуртту цалийн дурцуну. КьюлтIсса за бакъар, хIакьинугу щаллуну ишла дуллай бакъашиву жула региондалийсса гидроэнергетикалул чIярусса луртанну, рекрециярдал каширдая гъалгъа тIийвагу акъара. Курортру бувагу зий бакъар учин бучIир, геотермал щинал луртанну ва энергетикалул ляличIисса мяъданну ишла буллай бакъар.
ТIабиаьтрал дуллусса му хъус залуннал кунна ишла дан­сса бюхъу Ухссавнил Ккавкказнал бакъашиву сававрай, ши­ккун цIархъанну ябурган буллай бур Аьрасатнал геополитикалул конкурентътал. ЧIявусса миллатру бусса Дагъусттан тIурча бучIи лявкъуну бур щала региондалий социал-экономикалул тагьар зия даврил дайдихьу даврин. Му хIалу диривуна террористурахьхьун.
СССР ппив хьуну махъ, жула республикалул халкьуннал хозяйствалул статус чIаланну ба­ххана хьунни. Дагъусттаннайх най бур Аьрасатнал, Дянивмур Азиянал ва Заккавкказнал дянив ва мукунма гъанмур баргъ буккавал билаятирттащал маша бачин буллалисса ххуллурду. Жула республикалийх най бур газ ва навт Азирбижаннава ва Туркманнава Европанавун. Му бакъассагу, Каспилийри бусса Аьрасатнаву ца бакъа бакъасса инфраструктуралул объект – МахIачкъалаливсса микIкъалачIайсса хьхьирил порт, дунияллул халкьуннал дянивсса портну ккаккан бу­сса. Мунихлуну, хъанахъиссар Каспийлуву тIабиаьтрал хьун дурсса хъунисса луртанну ишла дуллан.
Вай къулайшивуртту сававрай хъинну личIлулну буруглай бур Дагъусттаннах жунна хас дакъасса идеологиялул гужру – личIи-личIисса билаятирттал экстремистал.
Мунихлуну, ва нигьачIаву гужлан къахьуншиврул, федерал хIукуматран чара бакъа кутIасса чIумуву Дагъусттанналгу, щала Ухссавнил Ккавкказналгу агьалинал багьу-бизулул даража лавай бансса чаранну ккаккан аьркинни.
Ва дяъвилул хъинну хъунма­сса зарал биян бунни жула рес­публикалул экономикалун. Му зарал хIакьину миллиард къуруширттая ливчусса хIисав хъанай бур. Зия бувну бур чIявусса ххуллурду, 30 миллиондалунсса зарал бивну бур Дагъусттаннал энергосистемалун.
Дагъусттаннайсса тагьар цалийн дуцаврин харж дан Аьрасатнал хIукуматрал резерврал фондрава 100 млн. къуруш арцул итадаркьунни. Федерал бюджет­рава дучIан тIий дур 12 млн. къуруш лихъачувтуран дуки-хIачIия ва шану-кIараллу ласаврин харж дан. Му бакъассагу, Аьрасатнал Минфиндалун тапшур бувссар Дагъусттаннал хIукуматран 300 млн. къуруш бюджетрал ссудалул дулун, республикалул экономикалул ва багьу-бизулул масъаларттан харж дан.
Амма ми арцу диял къахьун бюхъай лирмур дазин. Зарал бив­сса региондалул экономика цалийн дуцинсса механизм лякъин аьркинни. Дяъвилул лиян дурсса Дагъусттаннал экономика ччаннай дацIан даврил цIаний залуннал инвестициярдах производствалул инфраструктуралул предприятияртту сакин бувну, миннул ласласисса дучIиялия чIумуйсса налогру къаласлан бучIия.
Аьрасатнал ХIукуматрал амрулийну, Аьрасатнал МЧС-рал тапшур дурссар какъащайсса луртаннава укра дулун Дагъусттаннай терактирдал лиян дурмур дакьин даврин харж данмур. Республикалул ХIукуматрал тIурча хIукму бувссар Аьрасатнал ХIукуматрал резерврал фондрава 3,92 миллион къуруш итадакьин МЧС-райн багьайсса ишру, бала-апатIру хьун къабитаврин ва хьуминнал лирмур дакьин даврин харж дан, МЧС-рал какъащайсса луртаннава дуллумунил лахъаву дан. Федерал бюджетрава ялагу 6,8 млн. къуруш харж дан тIий дур медициналул препаратру ва оборудование ласаврин.
Дяъвилуя зарал бивминнан Дагъусттаннал хIукуматрал дулун ккаккан дурну дур федерал бюджетрава дучIантIисса арцу, яла гай цачIара дацIан дан увкуну. Утти, дяъви хьуну махъ, чIявусса инсантал зунттава кьанив бизантIиссар. Миннангу харж дан багьанссар 150 миллион къурушраяр чан дакъасса арцу. Мадарасса арцу аьркин хьунссар терактру хьун къадитансса, утти­ния тиннай къачагъшивуртту дайщун даврийн тIайла дурсса давурттах.
Аьрасатнайн хъар къавхьуну яхьун бюхъавриягу на укун учивияв: хьун най бурив, мяйжаннугу, жущава цаппараннал тIисса куццуй, аваданну яхъанан, чавахъ, навт, чяхир ва коньяк дахлай. Ххал банну респуб­ликалул экономика Москавлийн цуксса хъарну дурив. Да­гъусттаннал бюджет хъанай бур сайки 4 млрд. къуруш. Миннува­сса 3 млрд. дучIайссар Аьрасатнал бюджетрава, 1680 млн. пенсиярттан ва 4811 млн. оьрчIан пособиярттан бучIайссар. Респуб­ликалийн гьарца шинал Аьрасатнал регионная дучIай сайки 2 млн. тонна къалмул, жучIара тIурча датIайссар так 250 азарда тонна. Аьрасатнансса гуманитар кумаг хIисаврай, Дагъусттаннайн дуркIссар США-нава 15 азарда тонна къалмул, ЕС-рал билаятирттая – 20 азарда тонна.
1998 шинал республикалийн дуркIссар 53 азарда тонна качарданул, 16,6 азарда тонна дикIул. Дагъусттаннай шинах дуккан дайссар сайки 360-370 азарда тонна навтлил. Жунна тIурча, аьркинссар 2 млн. тонна. Геологиялул хъиривлаявурттал чIалачIи буллай бур Каспий хьхьириву навтлил луртанну сайки 275 млн. тоннарду душиву. Аьрасатнава Дагъусттаннайн шинай 1,5 млрд. кубометра газрал тIайла дуккай­ссар, республикалий тIурча ду­ккан дайссар 700 азарда кубометра. 1998 шинал промышленностьрал хъус дарххуну дучIан дурсса 5 млрд. къурушрая 4,7 млрд. Аьра­сатная дуркIсса хъус дарххунур дучIан дурсса. Ва статистикалул буслай бур дагъусттаннал экономика Аьрасатная личIи хьуну якъахьунтIишиву. Гьарца иширавугу жува хIакьинугу, гьун­ттийгу Аьрасатнаву бикIан аьркинссару.
М. ХIасанов,
экономикалул элмурдал доктор, профессор
«Илчи», 1999 шин, октябрь