Булара ттухьхьунгу махъ

ЦIанасса заманнай буклакисса, ца «Илчи» бакъассагу, цаймигу кказитирттай ришлашисса макьаларттаву чичлай бур колхозру лирну нанаврияту, миннул ахIвал шиная шинайн кIюла буклакаврияту. Къабуклай цибанссар цIанасса хъап-шапчитурал, хъямаличитурал заманнай миннух къулагъас дайсса, миннуй аьтIисса я хIукумат, я паччахIтурал органну дакъасса чIумал. На бусанна щалва Дагъусттаннай ва ванил кьатIув цIа дурксса Ккуллал колхозрая.

Буттал буттахъая шиннай чIя­русса ттуршрахъул шинну хьуну диркIун дурхха колхозру дакъагу. Амма цукунсса даражалий яхъанай бивкIун бур агьали гай чIуннардий буслан аьркиншиву дакъар – му гьарнан кIулсса зад бур. 500-ннийн бивсса къатри бусса Ккуллал шяраву 10-12 къатта бивкIун бур даража буссар чинсса, 10-15 дачIу дугьай­сса хъуру дусса (дачIу дугьай хъу – 500 кв. м). Миннущала 25-30 тту­кку бахIинсса ххалал лухччив дусса, 5-6 къатта 100-нния 3000-ннийн бияннинсса ятту бусса. Щала щарнил арамтуннал оьрму лавгун бур кулпат ябан цала дусса дикI, нагь-нис ларсун лавгун, Кураллал щархъавух къалмул хъирив занай. Гьарца шинал шяравату 400-500 адимина лагайсса ивкIун ур ччатIул касак­рал хъирив щала Къапкъазнавух ва Аьрасатнавух. Миннавагу 30-40 адимина яттил заллухърунначIа хIухчалтну, 80-100 адимина Азирбижаннал Мугъаннал чуллайсса аьрщарал даврийн, 100-120 адимина къалайчиталну, 150-200 адимина чавахъирттал батагъарттайн, 100-120 адимина уссал усттарталну, 40-50 адиминагу Бакуйннал ва Турузналлал навт буккай батагъарттайн лагайсса ивкIун ур. Миннавату чана-чанну 5-10 адимина личIи-личIисса сававрттайн бувну абадлий чил аьрщарайва личIайсса ивкIун ур.
Агарда уттигу иш гава даражалийн багьарча 1000 къатта бусса Ккуллал жямат хъиннува оьккисса ахIвалданийн багьанссар. ХьхьичIва къама машан ласайсса Кураллал щархъурду багъ-бахчардахьхьун ларгун дур. Азирбижаннаву дяъви най бур, усттарнал дурсса усру цIанасса агьулданул мукссара лахлай бакъар, къалай дуклан дув­ссилул мурцIу-къатта бакъар, чавахъру бугьаву чавахъру бугьай жамирдал дуллай бур, навт буккай кIанттурдайгу, къакIулли, бюхъай микку цаппараннан даву лякъин.
1938 шинал Ккулув колхоз сакин дайхту, цинявппа халкьуннан ччатIул кьацIгу, гьарцаннан давугу хьуна. Гания махъ колхозраща бювхъуна оьккисса дяъвилул шиннардий сагъ-саламатну халкьгу ябуван, паччахIлугърангу дулун ккаккан дурссаннуяргу ххишала­сса бакIлахъия. Дяъвилия махъсса шиннардий колхозраща бювхъуна мархлуцIакул шяраваллил сипат даххана дан. Хаснува Бабаюртуллал райондалий къалмул дугьайсса аьрщи личIи дурну мукьах. Аьркинсса къалмул луртан махъун дишин бюхълай бия. Колхозниктурал ахIвал шиная шинайн ххуй хъанай бавчуна. 1985 шинайн бияннин колхозраща 5-6 миллион къуруширттансса дикI, ппал, нагь, нис паччахIлугъран даххан бюхълай бия. КутIану учин, тIутIал ардарав тIуркIу къатIурчагу, инсаннан аьркинсса дуки-хIачIиялул, лахханмунил, гьарца аьркинмунил хъинну мадара щаллу хьунсса даража бия.
Вайнна утти вай махъсса шанна шинал дянив жу демократъталлу тIисса мардимазантурал кIапIал хIукуматрал заллу шайхту, гьарзад бакIракъутталий дарчунни. Махъсса кIира шинайсса колхозниктурал ва колхозрал 1000 тонна ппалул складирттайра дур. ДикI цукун-дунугу кьюркьу багьлун дахлай бур, колхозрал 12 фермалиясса накIлия фермардайра нагь-нис дурну, аьркиннан дахлай бур. КIира шинни колхозниктураща цала бувсса захIматрах хIакь ласун къахъанай. Нагь ва нис дарххуну хьусса арцугу так ца машинарттахсса ччуччиялухрагу диял къахъанай дур.
ЦIанакул шяраву яхъана­хъисса сайки 5000-ннайн бивсса инсантурава 150-ннийн бивсса яла оьрмулул чагъиравусса жагьилтал, «жу зу­къазинугу, хIукуматрал ябантIиссару» тIий, халкьуннал къатри хъямала буллалаврихун багьну бур. Миннахь оьккиру, аьйри учирча, цIана замана зузиминнал ба­къарча, цанма ччийкун (дарцуну, зер­ххуну, халкь хъямала бувну) авадан хьуминналли тIар.
Ссаясса ххаришиврулли халкь хьхьичIва кунма колхозрал лагма лагантIисса? Вана гьашину зунттава кIинтнил минардайн ятту куч бувну нанисса ххуллий чачаннал аьрщарай Ккуллал колхозрал гьухъаллава 2000 яттил хIайван ва 6 балчан зевххуну кьабивтунни. Мунил хIакъираву бучIир-къабучIир тIутIисса чIумал, ми чачаннал хIукуматрайсса закондалийн бувну, чачаннал аьрщарайх­сса муххал ххуллухсса хIакьри тIар. Амма колхозниктурал вилаххавгу душмантал ляхълай бур. КIуруххъал ХIасаннулгу, мунаха лавхьхьуминналгу колхозру ахьния дичин цуксса хIарачат булларчагу, цIанасса заманнай колхозру ппив хьун ритаву му цанна цала дуклакисса гьаври, му азарахъул инсантал дан-дукан дакъа личIан бавур. Агарда аьрщив дачIлай байбиширча, му халкьуннал дянив оьрмулухунсса хIусудшивур, къалмакъаллал дайдихьур.
Колхозру ппив дан битарча, миннул маэшат дуз буллалисса Бабаюртуллал ва Бакрисуллал чуллайсса аьрщарал «заллухъру» лякъинтIиссар. Аьрщарал заллухърунугу хьунтIиссар 70 шинай миллионну халкьуннал гьухъайну ва оьттуй­ну цачIун дурсса хъус хъямала дан бювхъуну, мунийну миллионну арцул салкьи бан бювхъуми. Махъсса халкь ци дуллантIиссар? Битанну Ккулувсса 1000 къатлува 100 фермер хьун. ЛивчIсса 900 къаттания миннаха къазунссар. Укунмагу 9-10 миллион даву дакъа ливчIминнал ялун цикссагу миллионну ялагу ххи хьунссар. Ккуллал жяматрангу бувчIин аьркинни, ци захIматшивуртту хьунадакьларчагу, кIирагу каних колхозрал дарвачрацIун лачIун аьркиншиву. Колхоз ппив хьун дитаву – му жула шяраваллил алши бяйкьавур, укун ххаллилсса шяравалу ппив-ххив шаврил дайдихьур. Жула халкь ккашил литIурчагу, шярайх букларчагу, уттинин ххюра-ряхра шинай халкь хъяврин буллай, ми авлияшиврухун бихьлай бивкIминнан хъис дард дакъассар. Циняв цачIун хьуну, ца мукъуйн бувкIун, жула маэшат жува щаллу барча бакъа, «цIимилул заллухъруннайн» умуд бихьлахьаву, цукун-бунугу яхьунхьуву тIисса пик­ри щялуссар.
На колхозру цирда дитаврихлура, ми цIакь даврихлура.
Аслан МахIаммадов,
Ккуллал СШ-лул учитель
«Илчи» №44, 1993 ш.,ноябрь