Муси ягу ппиринж? Далил

Вай кIира затрава дунияллий инсаннан яла аьркинмур цир куну цIуххирча, цукунчIавсса щак бакъар «муси» куну учинтIими жула дянив гьарзасса буккантIишиврийн. Мунинсса хIуччарду хIакьинусса жула оьрмулуву чIявусса бур. Амма хIакьмур жухьва ва далилданул бусантIиссар.

Инле тIисса бярнил зума­ницIухсса аьрщив щиналу лирчIун, гиччаллил агьлу къурнил давурттая ябувцун, канил сянатирттахун ва дахху-ласулухун багьну бур.
Та заманнай гай кIанттурдай каялувшиву дуллалисса налог­ру датIуйн билаятрал бакIчинал амру бувну бур ппиринжрал хъуру гьарза-гьарта дан, муний билаятрал агьлу дуланмагъ баншиврул. Амма Инлейрал агьлу му хIукмулия махъаллил хъанай, гихунмайгу цала сянатирттаха зий бивкIун бур. Ппиринж муксса чансса бугьлай бивкIун бур­хха, ми агьалинан кIива зуруй­сса бакъа биял хъанай бивкIун бакъар.
Налогру датIу хъинну къуману дардирдай ливчIун ур. Цукунсса-бунугу чаран ля­къин багьлай бивкIун бур. Ца кьини ганал цачIана учIан увну ур бярнил агьулданиясса кIия инсан – мискинсса хъудугьу ва авадансса машачи. КIиннахавагу багьайсса хIурматругу бувну, цIувххуну бур:
— Дунияллий яла аьркинмур цир – мусиривкьай ягу ппиринж­рив? – куну.
Авадансса машачинал жаваб дуллуну дур:
— Дакъассар дунияллий мусияр кьимат бусса зат. Мусил ссанчIав акъасса инсан чивун уккан айссар, мунахь власть дуссар.
Мискинсса хъудугьул тIурча увкуну бур:
— Дунияллий ппиринжраяр агьамсса зат дакъассар. Цанчирча рухI дусса цимурца дук­ра дакъа якъашайссар. Жула халкьуннал дукрагу ппиринж бур. Муниву дур жулла цIуллу-сагъшивугу, гужгу. Ппиринж чIявусса бугьларча, жучIава ккаши къабикIантIиссар, — куну.
Налогру датIул ябакI бувтун бур. Цува хъудугьул тIимуницIун акьлай ухьурчагу, ганан ччан бивкIун бур машачигу мукIру ан.
— Туну, ина ура дунияллий яла аьркинмур зат ппиринжри, тIий. Ина тIурча дакI дарцIуну ура дунияллий яла аьркинмур муси душиврийн. Зу цаннацIун ца бакьлай бакъару. Жунма аьркинну бур ца пикрилийн бучIан, — куну сситтулну лавайгу ивзун: -Ттущагу тIайласса хIукму кьамул бан хъанай бакъар. Мунияту зу ттучIан цал уттигу бучIан аьркинссару. Бухьхьияра арулва гьантлува зула-зула кулпатир­ттащал. Ласияра зущалла зунна оьрмулуву яла аьркинми затругу. Оьрмулул цала тIайла бацIан бантIиссару зу, — куну, кIиягу итаавкьуну ур.
Шаппа-шаппай зана хьувкун, кIиягу байбивхьуну бур хIадур хъанай. Гьарзадраяр муси аьркинссар тIисса аваданчунал цачIу бивхьуну бур мусил байла­ххив ва чIюлушиннарду. Щар­ссанил ва душваралгу лаххан бувну бур мусил чIюлушиннарду. Арулчинсса кьини увкIун ур налогру датIучIан кулпатращал ва аваданшиврущал.
Мискинсса хъудугьугу карав кару дирхьуну къаивкIун ур. Ппиринж хIуен бувну, щарссанил ва душварал гайннул иникьаллуя бан бувну бур кIюлаччатIру ва цаймигу дукрарду. Ми дукрардащалсса ланжартту бакIрай дишин бувну бур щарсса ва душру, цалвагу шавхьсса ппиринжрал бувцIусса ца хъунмасса чIапа канийх лавххун бувкIун бур налогру датIучIан. Гайннахьсса азихъирттахгу урувгун, анжагъ пиш учаву дакъасса, налогру датIул ссихI-чIитI къадурккун дур. Яла цала хьхьичIазалайн оьвкуну, амру бувну бур кIивагу кулпат цащалла ларсун бувкIсса затурдищал личIи-личIисса къатравунгу бавкьуну, махъа нузру аьнт дуван, щинаяр ххишала гайннан цичIар дугу къадулун.
Ккашил хьувкун мискинсса хъудугьул кулпат цахьра думур канай байбивхьуну бур. Аваданчу муси канай къаайишин­ссархха, ккашил бан-бит бакъа ливчIсса га хъудугьухь цIими чIа тIун ивкIун ур.
Мунихун хъудугьул увкуну бур:
— Ххагу-ххарину ттучIара думур кIидачIивиявхха, амма ттигу цими гьантлий шиву личIанссарив къакIулли. Ттулва кулпат ккашил къахьун нигьауслай ура, — куну.
Муний аваданчунал ччатIух муси дулунна куну бур. Мунихунгу хъудугьул:
— Ттун вил мусил ци бави? Мусил лякьа къадуччайссар, – куну бур.
КIива гьантлува гай итабавкьуну бур. Увччусса мискин­сса хъудугьу ва ганал кулпат макьу дуну, щала мусивун ахьлавгсса аваданчугу, ганал щарсса ва душругу тIурча ккашилшиврул сси щалла дунияллийх лахъан хIадурну бивкIун бур.
— Циркьай ва дунияллий яла аьркинмур? – куну цIувххуну бур цIунилгу налогру датIул.
— Ппиринж! Багьлай бур ппиринж бугьлан, — ккашил хIал бухлавгсса чIуний жаваб дуллуну дур аваданчунал.
— Тти цаннай ца бавкьуния мукьах насияра зула шаппа-шаппай, — куну, налогру датIул итабавкьуну бур кIивагу кулпат.
Гания мукьах Инле бярнил агьлу байбивхьуну бур щиналу лирчIсса аьрщарай ппиринж бугьлай.
Жула буттал буттахъангу, цала заманнай канил сянатру машгьурну диркIхьурчагу, гьарца шяраваллил цалла-цалла касму-сянатру диркIхьурчагу, барачат так аьрщараву чIалай бивкIун бур. Мунияту аьрщарал касакрайгума аьнт дихьлай, ххяллай ва хъархъаллай къатри дуллай бивкIун бур. ХIакьину тIурча Лаккуйссагу, къутаннайссагу аьрщи хъузалал карунних мюхтажну дур. Вана Европанал санкциярду баян бувну, кьатIаллил билаятирттая­сса дукия ххира хьувкун, вай кIира шинал дянив базаллуву ппиринжрал багьагу, кьиматгу лахъ хьунни. ХьхьичIва ппиринж ба­ххан михун-тихун лаглай бивкIсса жула ватанлувтал бур дукIу-гьашину, ттихIиннинма, муштаритал цивппа хъирив занай бур тIий. Ца заралгу, ца хайрди, учайхха. Гьай-балики, чачIавсса дукия ххира шаврийну, жучIара буттахъал кув­ссая дурсса, утти тIурча кувссан тартсса аьрщи, къакIулнангу бувчIуну мунил кьимат, цIу дуккан дуллай байбишин, Лаккуй лачIа, къутаннай ппиринж бугьлай, буттахъал барачат зана бикIан.
Зулайхат Тахакьаева