Жунна ссавур дан аьркинни

41_16_4ЦIуссалаккуй хьусса дяъвилул инсантурайн, гайннал ужа­гъирттайн ва хъус-кьинилийн биян бувсса щавщилул лахъаву цукун дуллай бурив, лихъачултран кумаг цукун хъанай бурив кIул бан уттигъанну жу хьунабавкьуру Дагъусттан Республикалул Халкьуннал Мажлисрал председательнал заместитель Каммаев Арсен Оьмарил арснащал.

— Арсен, дяъвилул биян бувсса зараллу лахъан­сса арцу итадакьинтIиссар гьарцагу хъус-кьини дяъвилухьхьун дирирсса инсаннан куну баян бунни Аьрасатнал ХIукуматрал вакилтурал. Ми арцу дуллай бурив, дуллан тIий бурив, юхссагу му ирглийсса, оьванма буллусса махърив, тагьар цукунсса дур?
— Дяъвилул биян бувсса заралданул лагал кIул дан, кумаг бан аьркинсса инсантуралгу, лахъаву дан аьркинсса хъуслилгу ккал дан, сияхIрайн ласун, ва цинявппа му иширацIун бавхIусса масъалар­тталсса буллан Дагъусттан Респуб­ликалул паччахIлугърал комиссия сакин бувну буссар.
Му комиссиялул ЦIусса­лаккуй, цинярда дяъвилул цIарахьхьун дирирсса щархъавух бувккун, ххал бувссар дяъвилул биян бувсса зарал. Му заралданул лагругу кIул дурну, аьркинсса документругу щаллу бувну Москавлив гьан був­ссар. Москавлия бувкIун буссия Аьра­сатнал ХIукуматрал коми­ссия жура дурсса жямру тIайлану дурив ккаккан, жура тIалав дуллалисса арцунсса зарал бивну бурив ягу бакъарив ккаккан. Москавуллал комиссия жура дурсса жямирдай рязий хьунни ва жура тIалав дуллалисса арцу дулун ккаккан дунни.
— Ци чIалачIи буври коми­ссиялул?
— Комиссиялул чIалачIи бунни 1000 къатта бомбардал ва ттупал ххит бувну, бухвалаган бувну бушиву ва бакьин бан шайсса даражалий бакъашиву, 2000 къатта бур капиталнайну, ягу дянивну бакьин бувну заллухъру ялапар хъанан бюхъансса. Хъунмасса зарал бивну бур газрал хозяйствалун, токIран, ххуллурдан, щинал ххуллурдан, хъу-лухччинун, ризкьи-кьинилун, агьалинал хъуслин, кьай-кьуйлин, ливтIуну бур инсантал, вайннухгу гьарзадрах багьа булун аьркинни, вай цIуницIа ччаннай дацIан дан аьркинни. ЦIана, цалсса, дяъвилул биян бувсса заралданун Дагъус­ттаннал хIукуматрал чулуха 25 азарда къуруш кулпатран хIисаврай дуллан ккаккан бувну буссар. ЧIал къархьуну Аьрасатнавасса арцугу дачинссар.
— Дяъвилуву, апатIраву яла къия дияйми, яла аьзият шайми мюрщи оьрчIру бикIай. Ва ххуллухгу хъунмур къия мюрщултрай дия. Ми бия яла язухъну ливчIми. Цукунсса дур цIана ЦIуссалакрал оьр­чIал тагьар, зун бивкIрив щархъаву школарду?
— Райондалийсса 6 школалун хъунисса зараллу бивунни. Яла хъунмур зарал Гьамиящиял шяравусса школалийн бивунни. КIива школа башттан лекьа-пIякьу хьуну бур, Аьхъаравсса школа ччув­ччуну бур, Новолакрайсса ца школа лекьа-пIякьу хьуну бур. Анавар­сса мутталий тIаннул щитирттая батIайсса школа бацIан бувну, оьрчIру дарсирдайн занази бан багьлай бур. Зарал бив­сса ряхвагу школа октябрь зурул бачIи хьуннин чара бакъа капиталнайну цIулаган бан аьркин­ссар. Новолакрайсса ца школагу, Чапаевкалийсса школагу ччяни бакьин бан бюхъансса тагьарданий бур. Миккун кIира сменалий бюхъай­ссаксса ччяни оьрчIру занази бан­сса чаранну ляхълай буссар. Новостройрайсса школалийн 800 оьрчI занази бантIиссар. Миккун циняв шяраваллава дуклаки оьрчIру биян буллан «Дагтрансуправлениялул» автобус буллунни. ХIасил, оьрчIал дарсру къаличIан шайсса хIарачатру буллай буссар.
Школардалсса баврицIун, мадарасса даву щириркIуну дуссар дяъвилул хIахI щусса шяраваллаву кIинттулнинсса хIадуршинна дуллай. Райондалий циняв идарартту зий буссар. ТокI бакьин бувну, райондалул циняр щархъаву чани буссар. Газрал бургъурдугу бакьин буллай буссар, амма газралмур тагьар захIматну дур, бюхъай кIи дучIаннин газ бакьин бан къахьунгу. Мунияту райондалийн балоннайсса газ ххилаххи бувну бу­ссар, кIинттул инсантурал ужагъру гъили буллан тIама, хъуручI тIалав буллай буссар. Дяъвилул хъунма­сса щавщи биян бувунни райондалул транспортрангу. Тамансса машинартту, ччувччуну, ккуллардал ккутIа-вярчIари бувну, зия хьунни, цаппара машинартту дяъвикартурал бувцуну лавгсса ишругу хьунни. Мунияту район транспортрал щаллу даврил масъалагу буссар хIукуматрал я-итталу. Райондалул больницалун кIива машина буллу­ссар, мукунма буллуссар машинартту милицанан ва собесран.
— Больница зун бивкI­ссарив?
— КIулсса куццуй, ЦIуссалакрал райбольницалул хIаят лекьа-пIякьу дурну дур, дакьин дан къахьун­сса журалий. Лахъай азардал корпус бюхъай бакьин бан бюхъангу. ЦIанасса мутталий зузи бувну бу­ссар поликлиника. Му зий бу­ссар бытовой комбинатрал къатраву. Аьркинссаксса даруртту бур, да­къамур анаварну щаллу дуллай бур, мунил чулухунмай буруккин бакъар. Больница тIурча зун бувар. Вай гьантрай хIукму бантIиссар мунин сагъну лирчIсса хIаят ля­къин дурив ягу цIусса буллан бурив. Мунин аьркинсса 100 койкалунсса кьай-кьуй хIадурну дуссар. Вай гьарзадрал хъирив бизлай, вай щаллу дан кумаг буллай таман­сса инсантал буссар. Цумур идаралий, цума къуллугъчиначIан гьарчагу, анаварсса мутталий гьаз був­сса масъала щаллу бан цинявннал хIарачат бай, барчаллагь хьуннав цинявннан. На ляличIинува кIицI бавияв Амуттинов Амучи Михайловичлул буллалисса бази хъирив­сса хIарачат. Амучи Амуттинов хIукуматрал чулуха ЦIуссалакрал масъалартту щаллу буллан кка­ккан увсса жаваблуври. Мунал хъунма­сса захIмат ва хIарачат бивхьунни дяъвилул лиян дурмур анавар­сса мутталий дакьин дан, ччаннай дацIан дан. Республикалул хъуниминнал хьхьичI кьянкьану ма­съала бишай ва му щаллу бувансса чаранну лякъай Амучи Амуттиновлул. Дяъви хьусса гьантрайгу Амучи гийх, ЦIуссаккулув, штаб­рал хъунаману уссия. Гийхгу дяъвилул цIараву сивсуну ва кьянкьану штабрай каялувшиву дунни мунал. «Илчи» кказитрайхчин на Амуттинов Амучихь щала ЦIуссалакрал жяматрал чулухату хъунмасса барчаллагь учин ччай ура.
— Цинявннан кIулли чIяву-чIявусса инсантурал ва идарарттал, хаснува жула лакрал, республикалиягу, республикалул кьатIатугу дяъвилул щавщи бивминнан тамансса кумаг бувшиву ва буллайнма бушиву. Амма лихъачултращал гъалгъа булларча, ми кумагран дукIлакIимур гайнначIан къадиллали­сса кунна чIалачIисса тагьар дур.
— ТIайламур бусан, хаснува цалчинсса, гьантрай, кумагран дукIлакIисса хъуслил кьянкьа­сса низамрайсса хIисав дачин дурну дакъая. КьюлтI къабанна, кумаграл сияхI дуллай, жям дуллай, миннуя бутIа-бачIу буллай дакI ва кару къамарцIссагу инсантал хIала бувххун бия. ТIайласса хIисав-ккал дачин дурну дакъая. Инсантурал оькьинилий авадан хьун ччиссагу бивкIун бия. Гийхсса дяъвилул­сса буллай, кумагиртталсса буллан, ми аьркинначIан диян дуллан ка хъирив лаллай дакъая. ЦIана му масъала низамрайн бувцуну буссар, райондалул администрация, гьарца дукIлакIимунил хIисав-ккал дурну, ми аьркиннайх дачIлай бу­ссар. Минная кьянкьану дурмунил жаваб тIалав дайссар. Бур цаппара инсантал, циксса тIайлану бутIа-бачIу булларчагу, цуксса хъунма­сса бутIа цанма бириярчагу, таманалмур хъунману чIалай, рязий бакъассагу. Ми тачIав рязий бан къашайсса хасиятрал заллухърур, ми гьарца кIанттайгу чан къашай. Кумаг хъунмасса най бунугу, цинявннал гьарца тIалавшинна щаллу дансса, цинявннан диял хьунсса хъус жучIара дакъар. Мугу бувчIин аьркинни. Дяъвилухьхьун бирив­сса, думуницIа хьуну ливчIсса, ца гьантлул мутталий ачIа-кIачIана ливчIсса инсаннайгу аьй цукун данссар, миннайсса къия ва оькьини жунна чIалай дур. Амма ссавур дан аьркинни. Оькьини дуркминнал тIалавшинна щаллу дан Рес­публикалул ПаччахIлугърал совет, ХIукумат, Халкьуннал Мажлис шайсса хIарачат буллай бу­ссар. Мури хIакьину яла хъунмур масъала.
Кумагирттая гъалгъа багьувкун, на барчаллагь учин ччай ура цащава бюхъайсса кумаг бувну, чIарав бавцIусса цинявппа лакрахь. Цу ци тIурчагу, лакрал ккаккан був­ссар ва ишираву жува оькьини дурккукун цачIу бацIангу кIулсса, цаннал ца бувгьусса миллат бушиву. Хъуни-хъунисса кумагру бувунни Аьрасатнавасса лакрал ишбажаранчитурал. Масъала, Къюллул ЦIувкIратусса, Москавлив ялапар хъанахъисса ишбажаранчи МахIрамов Аьбдуллул кIива миллион цIусса арцунсса кумаг бунни. Хъунисса кумагру бунни Петербургливсса, НицIавкIратусса Исмяиллул, ПаччахIлугърал Думалул депутат МахIаммадов Станиславлул, ЦIалакъяниясса Маммаев Мяммал, Донецк шагьрулийсса, Ростоврайсса лакрал. Ростоврайсса Абачараев Заурдул ва тамансса цаймигу духIин ду­сса лакрал арамтурал. Райондалий цIусса связь дишин бакIрайн лавсунни жула лакрал генерал ПирмахIаммадовлул, мунинсса харжлугъ Москавливсса лакрал дулунну кунни. Хъунмасса барчаллагь зун. Зу муданмагу чIарав бацIан бюхълай личIаннав!
— ЦIуссалаккуйсса тагьардания ина бувсунни. Ссайн дирну дур Новостройрай­сса давуртту?
— Дяъвилул хIасул дурсса тагьар сававну Новостройрайсса давур­ттугу анавар дуккан дурссар.
Октябрь зурул ахирданийннин Новостройрайсса цинярда щархъавун газ буцинтIиссар, щин сайки дурцуну дуссар. Ва шинал ахирданийннин ттинин бувминнуцIун цIуну 300 къатта бувну, инсантурахьхьун булун аьркинссар. Ми бувансса арцу тIалав дуллай бу­ссар, тIалав дуван хьунсса умуд бур. Азарва кулпат бур ЦIуссалаккуй къатри лекьа-пIякьу хьуну ливчIсса, ми хъана­хъиссар 3-4 азара инсан. Новостройрай миннан кIи рутан­сса шартIру чара бакъа дузал дан аьркинссар. Новостройрай школа зий буссар. ОьрчIру, нукIува увку­сса куццуй, автобусрай буцайссар дарсирдайн.
— Чачаннал чулуха дуркIсса кьюкьрал чапхун савав хьуну, ЦIуссалаккуй чачан-аьккиял ва лакрал дянив дагьну дур. Вил пикрилий, цукунсса дикIанссар вания тихуннайсса лакрал ва чачан-аьккиял дянив­сса ара?
— ЦIуссалаккуйсса агьалинава сайки 25% чачан-аьккиял бу­ссия. Лак ва аькки нахIуну, бавкьуну ялапар хъанай буссия. Дяъвилул ми кIивагу миллатрал дянивун энад бувтунни. Мунин, гьай-гьай, сававрттугу дур. Цалчин, чапхунчитал чачаннал аьрщарая бучIаву, чIявуми дяъвикартал чачаннал миллатраясса бикIаву. КIилчин, Ичкериянал хIукуматрал чулуха, парламентрал чулуха, Масхадовлул чулуха оьри-хъинни, бучIир-къабучIир, рязиру-къарязиру, хъина-къахъина тIисса чIитI, калима къабаяву, ливтIусса инсантурах, Щурагь къатта пIякь учин бувну ливтIуминнахвагу бусурман аьдатрай жижара къабаву. Укун­сса ишру хьувкун захIматри дакI тIайла дан, захIматри сси лялиян бан. Амма муданма дяъвигу, муданма зид ва энадгу къабикIайссар, чIун – дакIнин малхIанни, гьарзад цила кIанайн багьантIиссар. Цаппара бучIибакъулт сававну щаллусса миллатрай аьй-бювкьу дуллан къабучIиссар. Амма уссу, арс ивкIунан му бувчIин бан бигьа бакъар. Чапхунчитуран кумаг буллалиссагу бия чачан-аьккияву тIий бур. БивкIун бур мукунссагу. Му хъуннасса хаиншивур щала Да­гъусттаннайн дурсса. Ми душмантурал кумагчитал кIул бувну, бувгьуну, миннан кьянкьасса танмихI буван аьркинссар. Амма, тIайланма учин, жуламиннавагу бивкIун бур ччарча душмантурал кумагчитал, ччарчагу хъямалашинначитал. Ци банну туну, вацIлуву чакъал чан къашай­ссар учайхха. ЧIявуминнал тIурча ккаккан був­ссар лакраву талангу кIулсса, нигь дакъасса, вир­тталсса чиваркI бушиву. Ва ишираву лакрал сий мадара лахъ хьуссар.
Ихтилат бувссар
ХIасан КIуруховлул
«Илчи», 1999 шин, октябрь