Жула оьрмулуву чIярусса личIи-личIисса дахханашивуртту хъанай дур.
Мукунсса дахханашивуртту маэшатрал (экономикалул) тагьарданувугу, инсантурал дуккаврил, кIулшиврул даражалувугу дур. Ттун ччан бивкIунни жула лакку мазрал тагьар даххана хъанахъаврия, жула оьрчIан му маз лахьхьин бавриясса ттула пик­рирду бусан.

Ванияр ттуршра шинал хьхьичI чIявуми лакку инсантал цала-цала шяраваллаву яхъанай бивкIун бур. Мунияту гайннан цала ниттил мазгу бигьану ва ххуйну лахьхьайсса бивкIун бур. ЧIявусса жула арамтал, личIи-личIисса сянатругу лархьхьуну, гьар шинах личIи-личIисса кIанттурдайн хIалтIилухун лагайсса бивкIун бур. Гьалбатта, гайннан личIи-личIисса мазругу лахьхьайсса бивкIун бур. Амма циняв хIалтIухъантал гьарца шинал Лаккуйн зана шай­сса бивкIун бур. Мунияту гайннан ниттил мазнугу ла­кку маз личIайсса бивкIун бур. Та чIумал цивппа шагьрурдугу чIявусса къабивкIун бур. 1926 шинал перепись дуллалисса чIумал Дагъусттаннай так мюрщисса шанма шагьру бивкIун бур. 744 азара Дагъусттаннай яхъанахъисса инсанная шагьрурдай дахьа 85 азара инсан яхъа­най ивкIун ур. Миннава Дагъусттаннал миллатрал инсантал дахьа 13 азара ивкIун ур. 1959 шинал дурсса переписьравугума МахIачкъалалив яхъанахъиминнал 60% оьрус бивкIун бур. Махъсса шиннардий тагьар хъинну даххана хьуну дур.
1989 шинал дурсса переписьрал ккаккан бувсса ку­ццуй, щала Аьрасатнал билаятрай 118 азара лакку инсан яхъанай ивкIун ур. Миннаву Дагъусттаннай 91,7 азара инсан. Амма жула миллатрал инсантал яхъа­нахъисса шяраваллаву миннава дахьа 20 азаруннияр чансса (Лакрал райондалий – 8,6 азара, Ккуллал райондалий – 10,5 азара) инсантал ливчIун бур, 55 азаруннияр ххишала­сса ла­кку инсантал та шинал Да­гъусттаннайсса шагьрурдай яхъанай бивкIун бур. Ца жула хъуншагьру МахIачкъалаливгума Лак­рал ва Ккуллал районнайнияр чIявусса (36,1 азара) лак яхъа­най бивкIун бур. ЦIанасса тагьар ххал дулларча, миннал ккал хъиннура ларай хъанай дур.
Укун най бур ишру. Вай ишру укун нанаву бацIан бан ягу ма­хъунмай зана битан щищачIав къахьунссар. Жунма ччайнугу-къаччайнугу, жула зунттаву яхъа­най бивкIсса чIявусса инсантал шагьрурдайн бивзун, шикку цанна лайкьсса давугу ляркъуну, къатта-къушгу дузал бувну яхъанай бур.
Амма шагьрулий яхъана­хъисса кулпатирттаву ца масъала къулай бакъа дузал хъанай бур. ЧIявусса шагьрурдай яхъанахъисса оьрчIан ва жагьилтуран цала ниттил маз къакIулну бур. Цаппара шиннардил хьхьичI жула бусравсса дурккучу Нурислан Жидалаевлул хъирив лавну ххал бувкун, шагьрулий яхъанахъисса 41,9% лакку оьрчIан бувагу лакку маз къакIулну лявкъунни, 35,4% цала нитти-буттащалгума бачIи лакку мазрай, бачIи оьрус мазрай (гай хIала буллай) гъалгъа тIий лявкъунни. Дахьа 22,7% лакку оьрчIан биялну лакку маз кIулну лявкъунни. Ва тагьар шиная шинайн яларай хъанай дур. Ва иш цийва цуппа най битарча, хIалли-хIаллих жула миллат бухлаган бюхъайссар. Хъамабитан цукунчIав къабучIиссар маз бакъахьурча, миллатгу бакъа­ссар тIисса зат. Жула миллат бухлаган къабитаншиврул оьрчIан лакку маз лахьхьин буллансса хIарачат буллан аьркинни.
Ва масъала яла бигьану дузал баврил ххуллу – шагьрурдай яхъанахъисса инсантурал цала оьрчIру мюрщину бунува гайннан цала шаппа лакку маз ла­хьхьин бансса хIарачат буллалавур. ОьрчIан цала ниттил маз бигьанугу, ххуйнугу лахьхьайссар гайннал оьрмулул 3-5 шинаву­сса чIумал. Га маз лахьхьиншиврул гайннащал га мазрай гьарца кьини гъалгъа тIун аьркинссар. Агар шаппа нину-ппугу, цайми оьрмулул хъунимигу га мазрай гьарца кьини гъалгъа тIурча, гайннан га маз ла­хьхьаврил гьану бизантIиссар. Гай хъуни хъанахъиссаксса гайннан личIи-личIисса магьри, назмурду, учаларду, бусаларду лахьхьин бавривугу нитти-буттал цала кIану бугьайссар. ОьрчIру школалийн занан бикIайхту, гайннал ни­ттил мазрал дарсру цала мурадрайн дилланшиврулгу нитти-буттал гьурттушинна дулларчан хъинссар.
Цаппара шиннардил хьхьичI жула шагьрулул школардай ниттил мазрал дарсру дурагу дакъассия. Махъсса шиннардий гай дарсру циняв школардай дихьлан байбивхьунни. Амма му иширавугу чIярусса захIматшивуртту дур. Байбихьулул классирттаву ниттил мазрал дарсирдан нюжмардий дурагу 2 ссят (дарс) дуллай бур. ЧIявусса оьрчIругу школалийн бучIаннин лакку маз бувагу къакIулну, ягу дахьва-дахьва кIулну букIлай бур. Гайннан ниттил маз ла­хьхьиншиврул гьарца кьини ца-ца дарсрагу дихьлан аьркинни. Му масъала жула Дагъусттан Республикалул хъуниминнал ххал бан аьркинни. Цирда ниттил мазрал дарсру дишавугу шагьрулул школардай шяраваллил (ца миллатрал) школалий кунна дикIан къабучIиссар. Цала шяраву хъуни хъанахъисса оьрчIан ниттил маз лахьхьаврил ишираву хъунмур кIану гай цала кулпатраву, чIахху-чIарав яхъанахъисса инсантуращал гъалгъа тIутIаву (общение) шайссар. Шагьрурдай яхъанахъисса оьрчIан ниттил маз лахьхьиншиврул, гайннан гьарца дарсирай цIусса махъру лахьлай, гъалгъа (речь) магьир буллан аьркинссар. Мукунсса даву цила багьайкун щаллу хъананшиврул ххуйну хIадур дур­сса программардугу, луттирдугу (учебникру) бикIан аьркинни. Агар шяравусса школалий дуклакисса циняв оьрчIая цаку­ццуйсса тIалавшиннарду духьурча, шагьрулул школалий цава ца классраву оьрчIан ниттил маз кIулшиврул даража личIи-личIисса бикIай. Ялув кIицI лавгсса куццуй, цавай оьрчIан школалийн бучIаннин лакку маз ххуйну кIулну бикIай, гайминнал га дахьва-дахьва лахьлай бур. Лакку мазрал дарсру вай школардай дихьлахьисса учительтуран гьарца оьрчIал маз кIулшиврул даража хIисавравун лавсун даву дуллан аьркинни. Шикку чара бакъа дифференциация ва индивидуализация чай­сса принцип (тIалавшинна) дузал дуллан аьркинни.
Ва масъала ххал буллалийни, ца цамур чулухалугу ххал бан аьркинссар. Куний цаппара учительтуралгу, нитти-буттахъалгу ссан аьркинссар оьрчIан лакку маз, тIун бикIай. ОьрчIан бюхъайссаксса ччяни (гай мюрщину бунува) оьрус маз лахьхьин барча хъинни тIун бикIай. Жула утти­сса шагьрулий бикIу, шяраваллаву бикIу, яхъанахъисса оьрчIан оьрус маз ххуйну ла­хьхьирча, гайннал оьр­мулул ххуллу ххуй хьуншиврий цукунчIавсса щак бакъар. Оьрус маз ххуйну лахьхьирча, жула оьрчIаща ларайсса дуккаврил шачIантту лахълангу, уттизаманнул личIи-личIисса сантру ва давуртту яла дугьангу кумаг бантIиссар. Оьрус маз ххуйну кIулхьурча, жула оьрчIаща личIи-личIисса луттирду, кказитру, журналлу ккалан, радио ва телевизор цила багьайкун ишла буллан хъанантIиссар. Га маз цайми миллатирттал инсантуращал гъалгъа тIуншиврул аьркинссар. Мунияту жула оьрчIан оьрус маз ххуйну лахьхьаврия лакку маз лахьхьин баврин цукунчIавсса зарал бакъассар. Амма оьрус маз кIулшивугу, га лахьлан аьркиншивугу жула ниттил маз ла­хьхьаврин къарши буккан буллан цукунчIав къабучIиссар. Ниттил мазрал инсан цала миллатрал мархрая уцан къаитлати­ссар, ганал аькьлу-кIулшилулгу, дакI аваданшиврулгу гьануну хъанахъиссар. Оьрус мазрал ганан цала оьрмулул ххуллу гьарта буллалиссар. ЦIанасса чIявусса личIи-личIисса аьлимтурал яла хъинмур вариантну кIивагу маз ххуйну кIулшиву (двуязычие) хIисав дуллай бур. Жула Дагъусттаннай мукунсса пикри хъинну агьамсса бур. Школалул байбихьулул классру къуртал буллалисса чIумалнин гайннан кIивагу маз цила багьайкун лахьхьирча, гайннан цанмагу, гайннал кулпатрангу, жула лак­рал миллатрангу, щала обществалунгу хъинну хъунма­сса хайр хьунтIиссар. Мунияту, хаснува шагьрулий хъуни хъана­хъисса оьрчIан, цала миллатрал маз (ниттил маз) ла­хьхьин баврий дакI цIуцIаву дуллалаву – му хъинну агьамсса масъалар. Цуппа оьрус маз лахьхьин бавугу ниттил маз гьануну лавсун лахьларчан хъинссар.
Анвар Гьарунов,
Дагъусттаннал педуниверситетрал профессор, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель
«Илчи», №41, 2000 ш., октябрь