ХIалтIухъан, заргал, фронтовик

Ттул ппу талай ивкIссар граждан дяъвилий яла немецнащалсса,
японнащалсса дяъвирдайгу.

Ттул ппу пенсиялийн уккан хIадур хъанай уна жуяту лавгуна. Аьпа баннав цал. Ганал бакIрачIан бувкIмур чичлай ура ттунма кIул хьусса куццуй.
Ттул буттал буттал – Аьвду­рахIманнул, тIайла увккун ур ттул ппу, 12 шинавусса оьрчI, Кисловодскалийн цанма кIулсса инсантуращал чагуртну. Га Кисловрай ивкIун ур граждан дяъвилул чIумал. Мукьва класс­гу къуртал бувну, ттул ппу цува ялапар хъанансса къатта лавсун кIира зивулийсса, лувчIинкъатраву дуссукъаттагу тIивтIуну, паракьатну зий уна, шагьрулуву дахханашивуртту хъанан диркIун дур.
Му чIумал буттан диркIун дур 18 шин. Деникиннул кIяла казактал бувкIун, къатраву цIухла бихьлай булувкьуну бур. Ттул ппу му чIумал Къарачайнал партизантурал кьюкьлул комиссарну ивкIун ур. Цинявннал хьхьичI цува лавгун ур Кислов шагьрулийн ци иш бурив ххал бан. Ламуйх най уна, ацIан увну ур казакнал. Цува щархъайн лавгссияв тIий уна, вичIикъадирхьуну, ххал бара куну бур муначIа ци ярагъ бурив. Яла ххаржангу дурккун, мютIину икIу тIий, авчуну ур ламу ябуллай хъунаману ивтсса инсан. Хъап куну, хъачIрая зевххуну матахI дусса сумка, ухчIинлавай кIура баен бувну бур. Лув ливчIун бивкIсса шанма ттупанча цанма ххалшайхту, ссугругу дурну, буттайн иллай авчуну ур, ххаржангу кIутIу дуллай. Ххаржан цайхра рищун нанисса ххай, буттал цаламур ххаржан дуккан най ивкIун ур. Ганаяр хьхьичI дурккунна­сса ххаржан буттал жирттурайн кьуртIуну гьан дурну дур. Ттул ппу агьну лавгун ур. Ппу увцуну лавгун бур арх бакъасса санаториялийн, щаву дархIуну дур ва яла дуснакь увну ур.
Гьунттихавай ачин увну ур Минводрайн, 3 инсангу ялув авцIуну.
ЦIан лакьлакьисса чIумал бивну бур Ессентукилийн. Ливккун бур ми Гоголлул цIанийсса кучалийсса къатраву. Ттул буттан бувчIуну бур цува лагайсса къатри. Га хозяиннан ттул ппу ккаккайхту, гьарзат бувчIуну бур, ци кумаг бан хъиннивав ва ххассал аншиврул тIий ивкIун ур. Мунал ларсун кIула, тIивтIуну бур дуснакь бакьайсса, хIаятраву бувсса, аьрщаравусса къатта.
Хъунама хIаписар лавгун ур цанма кIулсса инсантурачIан. Къатлул хозяйннал дурну дукра, ларсун хIачIанмур, цал цала хIарчIун дур, яла буцIлай, хIачIан буллай, гай бувччу бувну бур. Яла гай шанан бикIавривун, ларсун кIула, тIиртIуну нуз, ­уккан увну ур ппу. Яла гиву лявкъусса, Минводрайн увцуну нанисса, «оьттухлу оь лавсъсса» къарачай инсангу увцуну, кIиягу лихъан бувну бур. Гай арх бакъасса кIанай лабивкIун бур. Гьунттий увкIун ур хъунама хIаписар. ТIиртIуну дур кьункьула, дуснакь бувми къалявкъуну бур. «Ва даву инар дурсса» куну, чай унува рирщуну тур, кIиухъан увну ур къатрал заллу. Къарал буллалими бувгьуну, хьхьичI бавкьуну, бувцуну лавгун ур…
Яла Деникиннул аьрал бух бувну махъгу мадарасса дяъвирдавух гьуртту хьуну ур ппу. Дяъвирду къуртал хьуну махъ ттул буттан бавну бур га цува ххассал увсса дуснал оьрчIру захIматну ялапар хъанай бушиву. Гайннан кумаг буллай зий ивкIун ур ттул ппу.
Яла 24-ку шинавун ттул бу­ттал ппу АьвдурахIман лавгун Гъумучату Кисловрайн пIайтIундалий, цала арсгу щяивтун, иян увну ур Гъумукун. Бувну хъатIи, къатлул инсан увну, щяивтун ур …

* * *
Яла немец жула ялун ххявхни, ттул ппу цал увцуну ур захIматрал фронтрайн Сталинградуллал хьхьичI окопру дуклан. Яла граждан дяъвилуву дирсса щаву цIун хьуну, ппу итаавкьуну ур шавай. Яла Ухссавнил Ккавкказ дяъвилувух гьуртту хьувкун, архсса ххуллийх Дянивмур Азиянавух ачин багьну бур буттан. Красноводскалийн ияйхту, цучIав итакъаакьлай хьхьирил тамур зуманив, зана икIан багьну бур буттан. Ганал 3 барз бувну бур Ташкантлив зий, рестораннал кIункIурду кIяла буллай. Яла увцуну ур армиялийн. Василевскийл аьралуннаву хъуни ттупру битайминнавух Смоленск тархъан бувну бур.
На бусанна ца ганал буслай ттунма дакIний ливчIсса ишираяту.
Биллалисса аьрал бивну бур Восточный Пруссиянавун. Кенигсберг шагьру ласласисса чIумал ттул ппу усса аьрал загълунсса артиллериялуву ттупру битлай булувкьуну бивкIун бур. Паракьатшиву хьувкун, дукра канакисса кIанайн ца ччитул оьрчI бувкIун, циннагу дукра дулара тIисса кунма, мяв-мявгу тIий, ччанналух буклай булувкьуну бур. Ганин дукра дулайхту, ччитул оьрчIал ссур бувну бур шаппай. КIилчин бувкIний ччитул оьрчIал ссурссулухун лачIун бувну бивкIун бур чагъарданул кьютI. Га ккаккан бувну бур командирнан. Ганий чивчуну бур немец мазрай: «Шанма гьан­ттар дукра дакъа. Бюхъарча, кумаг бара жун», – тIий.
— На командирнахь учав, на гьанна тайнначIан, бюхъай­ссар луркIан дурну дикIангу, личIлулну гьанна, куну. Ттущал немец маз кIулсса инсангу тIайла укки куну. Жу ласарду 3 буханка, хъунмасса консервалул банка ва колбас. Увцуну кIия жагьилсса солдатгу, га цаннан кIула немец маз, жу бавчуру гайнначIан. Ччитул оьрчIгу най бур жущал архIал. Жу хъинну личIлулну най буру, лагма-ялттугу буруглай. Бивунну ца хIаятрачIан, арх дакъа дур исвагьину дурсса къатри. Амма гивун буххайсса нуз ца дур. Жу, ярагъругу лахъан бувну, бувхру гивун. Арулва къатлуву жун цучIав къалявкъуна. Махъра- махъсса нуз тIитIарду. Гиву ца адаминагу, мукьра щарссагу дур. Жу буххавривун, гай жуя нигьабувсшиву чIалай бия.
Му чIумал шкафрава зертIа тIисса чIу хьуна, гиву инсан усса ххай, на автоматрал цIу дишав. Гива, шкафравату, ччитул оьрчI бувккуна жучIан. На га ххира буллай ккавккукун, циняв гивусса хъами хъян бивкIуна. Яла цIуххаву дав, арамтал чуври куну. Гайннал, «найн, найн» куну, бувчIин бувна гай циняв ливтIушиву.
Яла ца буханка буккан бав чантайлува, хъирив консервный банка, яла колбасгу. Канаки, учав. Гай нигьабувсун бухьун­ссия загьрулул ччатI ххай. На чIиллух ххюва бутIа бав ччатIул, канай бакъар. Нава канан ивкIра ччатI. Гайннал яру ккаккан хъина зун, яиттарцIанну буруглаги­сса. Канаки, учав. Буттал душваран буллуна, яла цувагу канан ивкIуна ччатI. На анавар къавхьуну хIурхIа букияра учав. Ца буханкагу, консервный банка ва колбасгу гьунттий дукияра учав.
Жуща бювхъуна кIийла гай­нначIан гьан, ччатIул буханкагу, консервный банкагу ларсун.
Шанма гьантлувун бувкIуна гай, мукьрагу щарссагу, цува адиминагу. Гай икрамрай цIарду дуллай бия совет солдатная – хъинну цIими бусса буну тIий.
Стройрай бацIан бувну, жухь, шамагу солдатнахь, барчаллагь увкуна – совет солдат лавайсса духIиндаралгу, мяърипатралгу халкь бушиву кка­ккан бувну тIий. Яла чIал къавхьуну жу лахъан бувнав вагоннавун, бачин бувнав дяъви къуртал хьуннин къабивтун, — буслай ия бутта.

* * *
Буттая чагъар бакъа хьуна мадарасса чIун. Дяъви къуртал хьуна, инсантал циняв байранну дуллай бур. Му чIумал буттал чагъар бувкIуна Омскалия гьан бувсса. Ганий бия Дальний Востокрайн най буру тIий. Ттун бувчIуна Японнащал биллан най бушиву. Байбивхьуна дяъви. Яла махъ буттал бувсуна цала дурсса даврия: «Жу ттупру битлай буру, амма чун щу­ссарив чIалай бакъая жун. Най буру Кореянал аьрщарайх. Жун хьунабавкьуна зувиваксса японнал аьрал, амма ми, ярагъуннищал буна, битлай бакъая. На хъунама ххай, оьрус мазрай увкуна цаннал: «Жу зул кIунттихьхьун най буру». На ккаккан бав ярагъ бишинсса кIану. Циняв жул хъирив бачияра учав, кIяла ттугъгу бувгьуну. Най буна жун ккавккуна «харакири» дурсса японнал шама хIаписар жула совет аьралуннал гуж ккавккукун. Дяъви къуртал хьувкун жухь барчаллагь тIисса Кореянал чIявусса халкь бия».
Японнащалса дяъви къуртал хьуна августрай, амма ппу шавай увкIуна декабрьданий.
Ахирданий учин ччива:
— Я Раппий, я Аллагь! Къахьуннав уттиния тинмай чувчIав дяъви. Жувагу гьурттуну, дяъви нанисса Сириянавугу паракьатшиву хьуннав тIий ура.
X. М. Халилов,
профессор