Вин цIа цур?

6_view_hДунияллий яхъанахъисса цаппара халкьуннаву я фамилия, я отчество ишла къадурну ца цIанийну гьашиву дуллалиссагу буссар. Амма бакъассар цавагу миллат цIарду дакъа къуццу тIун шайсса.
Оьрмулуву хьусса цаппара ишру сававну инсан бюхъай­ссар гражданшиврул ихтиярдацIа уван, яни тархъаншивруцIа, кулпатрацIа, оьрмулуцIа, амма цукунчIавсса аьдлу-дивандалуща къашайссар га цIаницIа ан.

Инсантал дунияллия лагай, цIарду личIай гай лив­тIуну мукьахгу, цирда ишлану диркI­сса тасттикь буллалисса кунна. Цанна дирзсса цIанийнур жяматраву цумаца личIи уллалисса.
Инсаннал цIа – му мяъна дакъасса бачIвасса чIу ба­къар, мунил дуссар цила мяъна. ЦIанил инсаннал хасият, ганан хасъсса тIабиаьт ккаккан къадайссар. Муниятур гьар каснаща цIа, ягу фамилия даххана дан бюхъайсса.
Цукунсса тапаватшиву ду­ссар хасъсса цIардал ва аьмсса цIардал? Аьмсса цIарду хъинну кьянкьану мютIи шайссар мазравусса закондалийн, хасъсса цIарду тIурча – ца-ца чIумал. Аьмсса цIанивусса ца чIу ба­ххана баврил мукъул мяъна зия дан бюхъайссар, чIу баххана баврил хасъсса цIардайн муксса асар биян къабайссар. Муниятур хасъсса цIардал чIярусса вариантру дикIайсса.
Аслийсса хасъсса цIардаву личIайссар миллатрал пикри-зикри, дунияллухсса бургаву, тарих, багьу-бизу, кIулши.
Ислам дин кьамул даннин лак иман дирхьуну бивкIссар ссавнийн, чарттайн, цIарайн, тIабиаьтраву хъанахъисса ишир­ттайн. Бюхъай лакрал Зунзул тIисса цIагу цIарайн икрам буллай бивкIсса заманная шиннай лирчIсса дикIан. Аслийсса ла­кку цIардаву ляличIисса кIану бугьлай бур ттатта, бава, нину, бутта тIисса компонент­ру бусса цIардал. Дагъусттаннал халкьуннал аьдатрайн бувну, оьрчIан дизай тухумраясса ливтIусса инсантурал цIарду. Амма мукун дирзсса цIарду цирда ишла къадурну, аьм­сса му­къурттийну бава, бутта, нину, хъунттатта тIий лачIай.
Аслийсса лакрал цIардаву хьунадакьай ца бутIа кутIа прилагательное бусса. Масала: Хъунбутта, ЧIивидуш.
ЧIяруми аслийсса лакрал цIарду ца бутIуя хьусса дур. Масала: Ярби, КIукIу, Аьнту, Итна, АтIа, Щилла, Щаща, Ххалла, ЧIава, ЧIивима, ГьанцIи ва м.ц. Аьраб цIарду ппив шайхту, кIива бутIуя хьусса цIарду ишла дуллан бивкIун бур. Укунсса цIардаву 1-мур бутIа бюхъайссар аслий­сса лакку махъ, 2-мур аьраб махъ бикIан (БюкьмахIамма). Хьунадакьай кIивагу бутIа аслий­сса лакку махъру бусса цIарду: ЦIаххуй, Хъунбава, ЧIивидуш.
Аслийсса лакку цIардаву тамансса аьмсса цIардая хьусса дур, миннуву дур мяъна дурчIин дан къашайссагу:
Ану, АтIа, Аьнту, БарцIи, Бика, Бюрни, Вара ГьанцIи, Зунзул, Итна, КIукIу, Мунча, Муначу, ТIутIи, ТIутIилав, Ххалла, Чанкура, ЧIивилав, ЧIивидуш, Щаща, Щибат, Щилла, Щима.
Гьарца миллатрал хасъсса цIарду оьрму хьхьичIунмай наниссаксса даххана шайссар. Царай цIарду сийлува дуккай, гайми духра лагай, шамилчинми хъиннура сийлувун дагьай, ялун личай хьхьичIра кIул дакъасса цIусса журалул цIарду. Инсантурал кунма, гьарца цIанил буссар цила биография, тарих. Лакрал цIардалгу бур цила тарих.
Христиан дин кьамул дурну махъ оьруснал хасъсса цIардал жям грекнал ва латин цIардал авадан дурсса кунна, Дагъус­ттанналмур цIардал система ислам диндалул цIулаган дурссар. Ислам диндалущал архIал лак­рал кьамул дуллан бивкIссар аьрабнал хасъсса цIардугу. Чил мазрава ларсъсса цIардаву аьраб цIардал аьдад хъуннасса дур.
Дагъусттаннал халкьуннал яла чIяруну ишла дайми цIарду дур МахIаммад идавсил, идавсил гъан-маччаминнал цIарду: Аьли, ХIасан, ХIусайн, АхIмад, Аьйшат, ПатIимат, Аминат ва ц. Аьраб мазрава ларсъсса хасъсса цIардавун дагьну дур Аллагь ва идавс хъун уллалисса цIарду: Мустафа (Мустапа) – «язи увгьума», Амин – «дакI тIайлама», Расул – «тIайла увкма», ва ц.
Хасъсса цIарду аьрабнал дизайсса диркIссар жура-журалий. Аьраб цIардаву хьунадакьлай дур найдуна дирзсса цIардугу (асм, алям); оьрчIал цIарду хIисавравун ларсун (кунья) дирзсса цIа, масала, Абумуслим – Муслимлул бутта, Абу­аьли, Абусупиян ва ц. («абу» — аьраб мазрай «бутта» тIисса); буттайхчинсса ягу ниттийхчинсса цIа (насаб), масала, Ибн ХIаким – ХIакимлул арс; хIурматрай дирзсса чулий цIа, къуллугъ (лакаб), масала, Мирза, Шах, Сяид; миллат яхъа­нахъисса кIану хIисавравун лавсун хьусса цIа (нисба); касму гьанулун ларсун хьусса цIа (мансаб).
Аьрабнал цала яла чIяруну ишла дайсса диркIссар нисбалий ва куньялий архIал дирзсса цIардугу, лакабрай ва нисбалийссагу.
ХII аьсрулий Дагъусттаннай яхъанай бивкIссар нисбалий цIарду дусса инсантал. Ми чIявуми диндалул инсантал бивкIссар. Масала, щайх ХIасан ибн МухIаммад, МухIаммад ибн Муса ибн Аьбдул-Фарадж ад-Дербенди – Дагъусттаннайсса супийтурал насихIатчи.
Лакабрай дирзсса цIардугу диркIссар Дагъусттаннай (Имам Садредин Сулайман ал-Лакзи).
Азала укунсса цIарду хъунма­сса къуллугъ каниву бусса инсантуран дизайсса диркIссар, му бакъагу хIукуматрал бакIчи­туран, цIа дурксса инсантуран: Сайфудин – «диндалул тур», Нурудин – «диндалул нур».
ЛакрачIа вай цIарду ишла­ну дур Нураттин, Сайпуттин тIий. ЧIун наниссаксса лакабру цIардайн кIура дар­ссар. Нисба чIявуну шаэртурал, аьлим­турал цIардаву диркIссар: ХIасан ал – Алкьадари, Муххамад ал – Карахи. Нисба лакрал аьлимтурачIа хъинну ашкарану диркIссар ХV векрай Гъумук яхъанай бивкIссар аьлимтал: щайх Сулайман ал – Гъумики, щайх ХIажи Оьмар ал-Гъумуки, Аьли ХIажи ал – Гъумуки. ЛакрачIа хъинну бусрав­сса цIа дур Аьли тIисса цIа. Да­гъусттаннал халкь суннитал бунува, ва цIа ляличIину бусрав­сса цIар лакрачIа. Аьли тIисса цIа кIилийнусса цIардал компонентнугу хьунадакьай. Аьлихан, Аьли­оьмар, АьлимахIаммад.
Лакрал антропонимиялуву хьунадакьлай дур шиитнал имамтурал чулий цIардугу: Багъир, Аскер ва м.ц. Азала аьраб зурдардил цIардуну бивкIсса махъру, цIана хасъсса цIардуну ишла дай (Рамазан, Ражав, Сапар).
Ца-ца аьраб цIардал мяъна дурчIин дан бюхълай бур, агана хасъсса цIа сакин хьун гьану бивзсса махъру мазраву ишлану бухьувкун. Масала, Аьзиз (­аьзиз «ххирасса», Мурад (мурад), Аслан (аслан).
Аьраб цIардал цанма хасъсса компонентру бур: -ат, -ят, -дин, лагь, уллагь; -ат, -ят, хъаннилми цIардаву бикIайсса компонентру бур, -дин, -лагь, -уллагь – арамтуралссанниву.
Цаппара арамтурал цIарду ва миннул мяънарду:
Аьппас (Абас – ислам дин кьамул даннинна аьрабначIа ашкарану диркIсса цIа).
Аьбдул – Абдуллах, аьраб мазрай – Аллагьнал лагъ. Ва цIа идавсил буттангу диркIссар.
Аьвдулаьзиз – Аллагьнал эпитет, «кьуват бусса Аллагьнал лагъ» тIиссар.
Аьвдулжаппар – Абдулжабар, аьрабнал цIа, кьудрат дусса Аллагьнал лагъ».
Аьвдулкьадир – Абдулкадыр «сахаватсса Аллагьнал лагъ» тIиссар.
АьвдулатIип – Абдулатиф, Латиф – аьраб мазрай «хъин­сса» тIиссар.
Азамат – «азамат», «машгьуршиву», тIиссар.
Аьзиз – аьраб мазраву ва му­къул кIира мяъна дуссар «кьуватсса» ва «ххирасса».
Алхас – аьраб мазрай «ля­личIисса».
Амир – «амир» тIисса махъ ислам дин кьамул даннинма ашкарасса махъри, амир чайсса бивкIссар тайпалул бакIчинайн.
Бадруттин (Бадрудин) – ­аьраб мазрай «диндалул камилшиву» тIиссар.
Басир – аьраб мазрай «аькьлулул камилсса».
Башир – аьраб мазрай «ххаришиврул илчи».
Билал – аьраб мазрай – «цIуллу-сагъма».
ХIабиб – аьраб мазрай «дус, ххирама».
ХIадис – аьраб ммазрай «бусала, хавар».
Гьарун – аьраб м. – Харун «зунттал, зунтталчу».
Загьир — захир – «кумагчи. Укунсса чулий цIа хьхьичIра-хьхьичI ХII аьсрулий Мисриллал паччахIнал диркIссар. (ал-Малик ал –Захир).
Замир – хьхьичIа­заманнай­расса аьрабнал цIа, «замир» тIисса мукъуя хьуссар. Дамир – «къюкI» тIиссар аьраб мазрай.
Закарья – жугьутIнал Закария тIисса цIания хьусса цIа, «Аллагьнан дакIний ума» тIиссар.
Ибрагьин – «Ибрагим» бусурманнал идавсил цIар, Абрахам тIисса жугьутIнал цIания хьуссар.
Идрис – «дараса» тIисса ­аьраб мукъуя хьуссар. «Дараса» тIисса аьраб мазрай лахьлан тIиссар.
Мансур – ислам дин кьамул даннинна диркIссар, «ххувшаву ласайма» тIиссар.
Мухтар – Аллагьнал эпитет, «язи увгьума».
Наби – аьраб мазрай «идавс» тIиссар.
Нажмуттин – аьрабрай «диндалул цIуку».
Рашид – аьрабрай — «тIайласса ххуллу язи бувгьума».
Салим – салимун «цIуллу-сагъсса» тIисса аьраб мукъуя.
Садикь – садикъун «дус».
Саид – саид «талихI бума».
Шяпи – шапикъун «кумагчи».
ЯхIия – бусурманнал идавсил цIа.
Хъаннил цIардаву яла чIя­руну хьунадакьай идавсил хъаннил ва душварал цIарду: Аьйшат, Ххадижат ва цаймигу.
Аьраб мазравасса таман­сса хъаннил цIарду сакин хьуну дур арамтурал цIардая (Амин – Аминат, Саэд –Саэдат, Загьир – Загьидат).
Цаппара хъаннил цIарду дунияллийн бувксса хIисавравун ларсун хIасул хьусса дур: Джумаъ – Жумаъ, Ххамис.
Тигрина ХIажиева,
ш. ЦIуйши
«Илчи», 1999 шин,октябрь