Аьрщи – оьнна, агьлу – кьатIух

5_3gfХхарилгу леххавай бачара гьарцагу Лаккуйн аьрххи багьтари. Лаккуйн бияйхтурив, дакI цимиллагу даххана шай. Ва ххуллухгу мукунма…

Лакрал дазуйн буххайхтува рикIирах батIул бувсса кунма бяличIай саргъунсса асфальт­рал ххуллу. Яла чачун Ккуллал райондалулмур дазуйн бияннин ххиттул ттугъ буссар ххуллул душмансса гьалмахчуну.
Лакрал райондалул цаппара къуллугъчитал къаччан бикIлай тIун бикIай, зул кказитрал ший­сса ххуймуния тачIав къачичай тIий. Амма, тIайламур бусан, ттунна Лакрал райондалул дазуйн буххайхту ххиттуха цичIар чIалан къадикIай. Му тагьардануя аьраттал буклайнма бикIай маршруткардал шоферталгу. Чявхъа гъарал лачIлачIисса кунмасса иш бикIай, машиналул лув чартту, ххюллу щилай. Лакрал райондалия личиннин биялну бух шай машинарттугу, жулагу оь зия шай, тIун бикIай шофертал.
toto_3Ххиттул цуксса бугъ булларчагу, дакIмур дикIай ххарисса асардал дурцIуну. Лакку кьанкь, лакку гьава, лакку тIабиаьт.
Ва ххуллухсса ттул ссапар Гъуниннал райондалул дазуй­сса лакрал ца махIлалийнмайсса бур. Цалчинна навагу ва чулухунмай нанисса. Ххуллу бур зунттавух шатта кунма нанисса. Мадара архсса бур. ЗахIматссагу бур. Гара ххиттул ттурлугу жущалла дур. Хъун дакъасса паракьатсса нехгу дур ххуллул чIарацIух. Неххайх тIурча ламу бакъар. Машинамур цукун-бунугу лахълай бур. Ахьтта нанимананнив багьлай бур, усругу лирккун, нех лахъан. Ва гьуя, цIанасса заманнайгурив дусса ламу бакъасса щархъурду. Ванахха дуну. КъакIулссия ттун паччахIлугъран хъамабивтссагу кIантту бушиву жучIава. Ххуллурду захIматсса бушаврицIун, ламурдугу бакъар. Райондалул хъуниминнал итталу бакъаний, паччахIлугърал бакI дургьуминнал чулуха ци къулагъас дикIанссар? Миннан кIувагу къакIулхьунссар укун­сса кIанттурдайгу бушиву халкь ялапар хъанай.
Депутатъталну, райондалул хъуниминнал къуллугърайн гьан ччинан дакIнийн багьай­ссар, тIутIайх бичин банну тIий махъру буллан бикIайссар, цала тIимур хьувкун, хъамабитайссар. Миннал буруккинттугу, мурад­ругу яла цайми шайссар. Укун­сса кIанттая халкь бизлазаврий аьй дуссарив, яла? Шикку яхъанахъиминнан багьагума буллан аьркинни.
Сайки ссят хьунни Гъумучату Ппаласмав биян. Баргъ заваллай бавцIуну бия жу шяравун бивсса чIумал. Цал лагма-ялтту буруг­лай бура авадансса тIабиаьтрах. Ссавгу дур някIну пар-пар тIий, лях-карах кIяласса ттуруллул къурхъругу – ттунна яла ххирамур сурат, ябатIин къашайсса.
Ва зуманиява ярунних цава-кIива тIий буккав магъив ду­сса къатри. Бувагу арулва бур. ЛирчIми тIурча эяллу… Якьамасса сурат. Зия хьунни дакI.
ХIаллих бавчура эяллал чулийнмай. ЧIалай дур къатри эмаратсса диркIшиву. ХIужрардува-хIужрарду. Магъив вив кьатI хьуну духьурчагу, чIирттуми сагънува бур. Дарвазарттугу бур сситтул дуркусса кьункьуллал ябуллай. Ца къатлул дарва­залий аьраб мазрайсса чичрулува дуккин бювхъунни так шин. 1803 (1278). Ттула пикрилий, ва духьунссар къатта бувсса шин. 203 шинай яхьуну бур чIиртту ва дарваза. Барчамантал. ЦIакьну бавцIунува бур. Цимигу шинай ттигу яхьунссар цала залуннал аьпа ябуллай.
Тийнмайну куннил вив кув бур кIивуннай куртIну щин дарцIусса кIива хIужра бусса кIану. Кьулла бухьунссия шикку. Къурагьшиву дуну шяраваллил лагма-ялтту чувчIаврагу щин дакъа, чIарахсса ратIувгу кIунтI кьавкьун, неххайгума щин чан хьуну дунура, тамашасса иш, чаривавли шикку щин? Цивппалу личIаврия къумашиврул чарттая кIунтIа тIисса макь дурвав ягу кьулла бувманал руртIуцири гьухъ ттиратти лицIлай дурвав?
Най бура мечIан тавтсса кIичIирттавух. ДакIнийнгу багьунни «Вил къатлучIансса ххуллу урттун къаххяхханнав» тIисса зунтталчунал зукьлу. Шикку тIурча щалла щар дур хъунив хьусса мечIан ххярххун. Ша бизансса кIану бакъар. Навагума бура вайннуву бахьлаглай. Эяллу ядуллай къаралданий бавцIусса хханссар, ша сукку барча хъапа тIий, лачIлай бур, рахIму бакъа. МечIал ва кьяртал лихха-личча дурну, оьттул най кару-ччанну духьурчагу, гьис-гьис тIий иттав дур кьутIлай якьамасса сурат. КъюкI дур цIурхьхьу тIий. Шийн нанийни ххарину диркIсса дакI тти дур шиши дагьлай. ЦIан лавгунни пикри-хияллугу. Начлил ва хIаялул ччурччуну най дур лажингу. Ччех бивкIун щях бивщунугу лавгра цимилвагу. Къакьамулну бухьунссия мубараксса аьрщаран цайнма хаин хьусса бунагь ххисса инсантурал ччан бивзун.
Цукун-бухьурчагу бивра гьарцагу чаричIан. Вайннул бур цала-цала кьадар, дуну тIий вайннуву яхIлувсса уздансса жула ппухълуннал жан, рухI, захIмат, гьухъ. Буллай бухьунссия арсвавран аьпалун кьабитансса ниятрай, цала жаннай рахIму къабувну, архния мукьав аьрщи-чару ххилай, цала каруннил цIавцIлай, накьич дихьлай, пяп-чарил дуллай. Аьпалуйн пув учинссар цала наслулул тIисса пикри щинчIаввагу ча бикIанссия. КъакIулхьунссия цала захIматгу зиялий гьантIишиву.
Бухьунссия тасса-тарив ши­ккугу оьрму щиривкIуну. Циксса къабувхьунссар хъа­тIивгу. Лавгхьунссар вай кIичIирттавух цимивагу жалингу. Миннан арс-душ бувну цIарду дизлазисса мажлисругу гурсса бикIайхьунссия. ХъатIай-мажлисирттайсса зюннав-дачIу­лул ва оьрчIал оьнгалул чIурду баллай бикIайхьунссия тийн КIамахъаливгу, кIихунмай БухIтIивгу, лавай Щитливгу, гилунмай Щангъавгу. ТIуркIурдай лечлай бикIайхьунссия мюрщултгу. Хъу ттихIлахIисса хъаннил бала-гьалайлул лавсун най бикIайхьунссия къургу.
ЦIанакуллив шикку ялапар хъанай ур увагу мукьа инсан, оьр­мулул бугьарасса Сарижатгу, цала кIия мюрщисса арснащал Оьмаргу. Акъар шикку ливчIун вай къатри бувсса цIанихсса усттартурал цIардурагу кIулсса, шяраваллил тарихрая бусан­сса чув.
Лях-карах баллай бур кка­ччал хIаплил чIурду.
Ялагу сикъавсунма ласара ца-кIива ша, ччан чIувну лув бизарча аьрщаран цIун хъанахъи­сса кунма бия.
Вийн дурксса кьини, Ла­кку билаят! Вил аьрщи леххаву тIий, щархъурдан кIанттайгу эяллура-эяллу, баябанну, ялгъузну, якьаману лирчIсса, лухIи хъатрал минарду дурну. Вил хъу-лухччив къуру лирчIун. Агьлу тIурча вайварттайх, дунияллийх кIама бивщуну, чувриввагу къакIулну гъурбатрай. Ци бакIрачIан бучIавив, та лихъа буккан багьавив къакIулну. БивкIу чув нясив бавив, жаназартту чув личIавив къакIулну.

«Агь, ттул буттал кIануй,
Лакку билаят,
Жул цинявнналагу
аьзизсса нинуй!
Ци неъмат бунугу
чил билаятрай
Гьич ина кьабитан
жуща къашара».

Ванахха кьабивтун. КIуравагу къабаллай. Ниттияргу, бу­ттал щар хьхьичIунну. КIикку лив­тIусса цала ппухълуннал рухIру ххари даншиврул шинай цалвагу чирахъ лахъансса ужагъ къаябувну. КIайннал рухIру ттигу занайннарихха дусса кIивахух. РухIиран кIул шайссар, къа­ччан бикIайссар тIун бикIайхха. МакIра къаккаккайссарив, лажинни, цала ппухълу.
Къаххирасса бур жунма бу­ттал кIану. Ххирасса бивкIссания къакьабитанссия, цIулаган данссия леркьсса цала буттахъал къатри. Ватандалий ца пукьа бансса даража бакъасса акъахьунссар цучIав. Ппухълуннануксса захIматния къахьун­ссар. КIайннал кунма мукьав ххилай, цала каруннал цIавцIлан къабагьанссар чару. КIиккува бурхха хIадурнувасса.
Ялувва кIицI лавгсса ку­ццуй, ца хъисгу аьй дан къахьун­ссар кIий ялапар хьун къаччиминнай. Кьянатсса кIантту бур. ЗахIматну бур оьрму бутан. Да­къар цукунчIавсса шартIру. Цумацаннахьгу ихтияр ду­ссар цанма бигьаний оьрму бутан. Амма гъинттул отпускалул чIумал ца нюжмардийссавагу бигьалаган гьаван бю­хъанссархха, зунттал гьаварая, щиная, тIабиаьтрая буччиннин неъмат ласун. Бу­ттахъал минагу яхьун­ссар. Цува заллусса машина бакъассания нажагьссавагу акъар.
КъабивкIра на ва ххуллух буттал шяраву. БивкIра яру­ссаннал дазуйсса цамур лакра­л шяраву, хъамалу. Амма муксса нахIусса шану лахъавхха на кIикку кIай кIира хьхьуну, щаллусса шинай шагьрулий къалавхъсса. ЛичIишиву цири. Ла­кку кIану бур цумацагу лаккучунан аьмсса Ватан. Так багьлай бур кIа дуруччин, яла чIал хьуну къалякъиншиврул.
Зулайхат Тахакьаева
«Илчи», 2006 шин,
сентябрь.