Чаннасса пикрирдай щурун аьркинссару

35image_5Мухаммед Дандамаев. Укун чичай цала цIа дунияллийсса чIявусса билаятирттайгу хъинну кIулсса, цIанакул Аьра­сатнал Элмурдал академиялул Востоковедениялул институтрал Санкт-Петербурглийсса филиалданул нукIузаманнул Баргъбуккавал секторданул заведующийну зузисса, тарихрал элмурдал доктор Дандамаев МахIаммад Аьбдулкьадирдул арснал.

М. Дандамаев увну ур 1928 шинал сентябрьданул 2-нний, Лакрал райондалий­сса ГьунчIукьатIрал шяраву учительнал кулпатраву.
Ванал ппу Аьбдул-Кьадир МахIаммадович Дандамаев революция хьуннин учительну зий ивкIссар, ва касму ванал оьрмулул ххуллуну хьуссар. Амма Аь-Кь. М. Дандамаев цаппара шиннардий дяъви хьуннин хьхьичI зий ивкIссар Лакрал райисполкомрал председательнугу ва Гъумуксса педучилищалул директорнугу. Дяъвилул шиннардия шихунай ва зий ивкIссар буттал шяраву школданул директорну ва, учин бюхъанссар, парторганизациялул муданасса секретарьну. Сий дусса уну, шяраву ванайн къабагьсса масала къабикIайва. Аь-Кь. М. Дандамаев ялун нанисса никиран тарбия дулавриву цала бивхьусса хъунмасса захIматрахлу лайкь хьуссар «РСФСР-данул лайкь хьусса учитель» цIа дулаврин, мунан учительтурал дяниву хьхьичIра-хьхьичI дуллуссар Лениннул орден. Ванал даврия ва бувайсса ихтилатирттая, калимарттая жужру чичин бюхъанссар, цанчирча ми цIанакулгу инсантурал зумух ласай. Ушиву къакIулли лакрал районнай оьрмулул хъуниминнаву нажагьссагу Аь-Кь. Дандамаев къакIулсса, ваная къабав­сса, ванал цIа хIурматрай зумух къаласайсса.
ГьунчIукьатIрал жяматрал учай: «Аьбдул-Кьадир ивкIуну махъ, шяравун барчабакъашиву дагьунни», — куну.
Аьпа баннав цал!
Дандамаев МахIаммад Аьб­дул-Кьадирдул арс дуклай ивкIссар шяравусса школданий, 10 класс къуртал бувссар Гъумучиял дянивсса даражалул школданий 1947 шинал. 1952 шинал къуртал бувну бур Герценнул цIанийсса Ленинградуллал пединститут. 1952-1954 шиннардий зий ивкIссар учительну УнцIукIуллал дянивмур даражалул школданий.
1954-1958 шиннардий дуклай ивкIссар Москавлий, СССР-данул Элмурдал академиялул Тарихрал институтрал аспирантуралуву. 1959 шиная шихунай цIанасса чIумалнин зий ур Аьра­сатнал Элмурдал академиялул Востоковедениялул институтрал Ленинградрайсса отделениялий (цIана Санкт-Петербургуллал филиал), 1967 шиная шихунай тIурча – му филиалданул нукIузаманнул Баргълагавал секторданул заведующийну.
Цува М. Дандамаев ккаккан махъсса шиннардий сант къадагьлай, «Илчи» кказитрал редакциялул тапшур бувну, на ваначIан чагъар гьан бувссия цаппара суаллу бивхьуну, бу­ккулт жула машгьурсса аьлимчунащал кIул буван ччай.
МахIаммад Дандамаев хIа­лим­ну рязий хьуну, дуркIунни лув кIицI дурсса жавабру.
— МахIаммад Аьбдул-Кьади­рович, ина таман­сса лакран кIулну ура Ираннал нукIузаманнул тарихрал минахурну ва чIявусса чил билаятирттал мазру кIулсса, ишла бувайсса касмучину. Амма миннан ха­вар бакъар вил элмийсса луттирдая, вин паччахIлугърал ва дунияллул халкьуннал дянивсса хасъсса бахшишру цукунсса давурттахлу дуллуссарив.
-Ттул касму, инава тIисса куццуй, хьунни нукIузаманнул Ираннал тарих. Ттул бур бивщусса ряхва лу ва ряхва лу цайми зузалтращал цачIу бивщу­сса. Яла агьаммийну хъанай бур: «Иран цалчинми Ахеменидтурал чIумал» (Иран при первых Ахеменидах), «Вавилоннайсса лагъшиву» (Рабство в Вавилонии), «НукIузаманнул Ираннал культура ва экономика (Культура и экономика древнего Ирана) В. Г. Лукониннущал цачIу чивчусса, «Вавиланнал чичрурду дувулт» (Вавилонские писцы), «Ахеменидтурал паччахIлугърал политикалул тарих» (Политическая история Ахеменидской державы). Вай луттирдахлу 1987 шинал ттун дуллуна паччахIлугърал бахшиш. Вай кIицI бувсса луттирду таржума бивщуссар Ираннай, ФРГ-рай, Американаву, Испаниянаву, Англиянаву ва Голландиянаву.
1977 шинал Франциянал Академиялул цIунил ххи бувсса немец мазрай бивщусса «Иран цалчинми Ахеменидтурал чIумал» тIисса луттирахлу ттун дуллуна дунияллул халкьуннал дянивсса хасъсса цила бахшиш.
1992 шинал Американаву бувккунни нава ингилис мазрай чивчусса «Ираннал агьали ахеменидтурал Вавилониялий» («Иранцы в ахеменидской Вавилонии») тIисса лу. Ва луттираву дуссар, 1988 шинал Нью-Йорклийсса Колумбийский университетрал оьвкуну, нава був­ккусса лекциярттал макьалартту. Вай ва цаймигу ттул луттирду хас бувну буссар Гъансса Баргъбуккавал (хъунмурчIин Ираннал ва Месопотамиялул) жула тарих байбишиннин 1-мур азарда шинал хьхьичIсса тарихран, культуралун ва экономикалун.
— Дазул кьатIувсса аьр­ххи чIявуну багьайрив?
— ЧIявуну хьуссара Европанал агьамми билаятирттай, элмийсса конгрессру бусса чIумал гьуртту хьун ва лекцияртту бу­ккин лагара Американавун ва Ираннайн. ЛичIи-личIисса шиннардий лекцияртту буккав Лондоннал, Кембриджрал, Окс­фордрал ва цаймигу ингилиснал университетирттаву, Женеваллал ва Цюрихрал (Швейцария), ФРГ-рал, Израиллал, Американавусса Гарвардский, Чикагский, Нью-Йоркский, Пеньсильванский, Йельский ва цаймигу университетирттаву. ЧIал къавхьуну, ноябрьданий, чан­сса чIумуйсса най ура Торонто ва Нью-Йорк шагьрурдал университетирттал оьвкуну лекцияртту буккин.
— Вин чIявусса чил билаятирттал мазру кIулну бур. Цими маз ишла бан багьай вила давриву?
— Мукунсса суалданун на мудан жаваб дулара цавагу къакIулли, кIулсса лакку мазгу хъамабитавай бур, оьрус маз утти­гу цила багьайкун къалавхьхьунни, куну. Маз кIулшиву захIматсса ишри, цанчирча оьр­мулухун цания ца маз лахьлай, ялагу цила багьайкун къалав­хьхьуна личIан бюхъайссар. Аьчух­ну ихтилат бан шай ингилис мазрай, ттула элмийсса давурттугу мува мазрай чичара, ишла бувара (аьркин хьуний, гъалгъагу бувара) европанал гьануми циняв мазру, нукIузаманнул гъансса баргълагавал мазру – ттул касмур.
На хъанай ура «Вестник древней истории» журналданул редакторнал заместитель, Бельгиянаву бищайсса «Ираника Антиква» тIисса дунияллул халкьуннал дянивсса журналданул редколлегиялул членну, Колумбийский университетрал (США, Нью-Йорк) бищайсса дунияллул халкьуннал дянивсса чIявусса жилдирттайсса «Ираннал энциклопедиялул» редактортуравасса цану, уттинин бувкссар 7 жилд, цинявппагу хьун тIий бур 20 жилдру.
— Зул Востоковедениялул институтрал даврил гьанумур пиша цир?
— Востоковедениялул институт зузиссар 175 шинал мутталий ва миву зий бур востоковедениялийн дагьлагьисса циняв отраслирдай (арабистика, нукIузаманнул Баргъбуккал, китаистика, тюркология ва м.ц.) 100-нничIасса касмучитал.
— Ва махъ ппурттуву инава Американавун лагаврия ци бусанна?
— 1993-1994 дуккаврил шинай профессорну зунсса контракт дурссия Пенсильваннал университетращал (США), машхулну уссияв элмийсса давурттаха, буккайссия лекциярду ва каялувшиву дуллай уссияв аспирантътурай.
— Ттун кIулссаксса, вил хъуннасса гьурттушин дия шагьрулул жяматийсса давриву. ЦIана?
— ЦIанакул на Петербургуллал шагьрулул жяматийсса давриву цукункIуйсса гьурттушин дуллай акъара. Цила чIумал чIявуми уртакьтал политика дуллан бивзсса ишираву, ттуща бювхъуна му тамахIкаршивруя арх хьун ва цIана хъинну рязийну ура махъунай шаврия.
Элмулул ахир дакъассар, гьантлун 24 ссятрай зурчагу муниха, ялагу чIун диял къашай­ссар.
Къашайссар цал архIал Аллагьнайн (ттулмур ишираву – элму) ва щяйтIаннуйн (политика) икрам буллан.
— Ци ччива учин «Илчи» кказит буккултрахь?
— «Илчи» кказит буккултрахь ва аьмну циняв дагьусттанлувтурахь учин ччимур – аькьлу-кIулши сахъла даву, халкьуннал дянив энадру бичлачи­сса демагогтурайн вих къашаву. Хъинну ххарину ура ттула ватанлувтураща бювхъуну тIий сахъла бан чаннасса пикри ва бувчIин халкьуннал дянивсса данди бацIавурттал культуралул аьдатру так кIюла дуккаврийн, бат шаврийн буцайшиву. Ми дузал дуллай бивкIссар ттуршрахъул шиннардий. Аькьлу, бакI бусса инсаннал цаманал гъалатI хIисавравун ласайссар, ахIмакьнаща цала гъалатIраварагу дарс ласун къашайссар. Цинявннан оьрмулуву так хъинбалартту чIа тIий ура.
Ихтилат хIадур бувссар ТахIсин Жанаевлул
«Илчи», 21 октябрь, 1994 ш.