Ссавур бусса исламрал фундаментализациялул мархри?

Исламрал фундаментализм тIисса термин духьунссар ттизаманнай исламрая ццаххандарал бай терминнаву яла яргмур. Ци мяъна дуссар му терминдалул?
Исламрал фундаментализмалул тIалав дуллалиссар исламрал дайдихьулийн, бакIщаращуйн кIура баяву.

Шариаьтрал нормарду, Кьуръандалул пикрирду фундаменталистурал бувчIин буллай бур ляличIину.
Фундаментализм исламрал дакъача, цайми идеологиялул движенияртталгу дуссар. Масала, дуссар марксизмалул фундаментализм, «культуралул фундаментализм» ва цаймигу. Фундаментализм хIасул хъанай дур тарихраву миллатру, динну, культура кIидишлай, куннийн кув данди дацIлацIисса ппурттуву. Фундаментализм къаучирчангу, цамур му­къуйну бувчIин буллай му идеологиялун цимигу ттуршра шинни. Амма дакI дарцIуну ччаннай дацIлай ислам дарчунни цIуницIа XIX аьсрулий. Шикку жува VII аьсрулия тихунмайсса аьраб­нал ислам цIакь дуллай бивкIсса иширттая гъалгъа къатIунну. XIX аьсрулий ислам цIакь хъанай, дунияллул иширттаву мунил бияла хъун хъанахъаврийн панисламизм учайссар. Панисламизм фундаментализмалул дайдихьу хъанай дур. Панисламистал тIий бивкIссар циняв бусурман цачIун хьияра колониализмалуйн къаршину тIий. Панисламизм, фундаментализм – му, ца чулуха Западрал цивилизациялийн, геополитикалийн къаршисса жавабри исламрал хIукуматирттал чулухату­сса. Му идеялул вирдакIну хъанахъи­ссар ингилиснал тарихчинал Тойнбил аьч дурсса концепция: «вызов-ответ», («оьвчаву-жаваб»), яни лагма-ялттусса оьрмулул дахханашивурттайн культуралул, организмалул цин лархьхьусса жаваб къадулурчан, му культура лахъи къалагайссар тIисса. Фундаментализмгу – му исламрал дунияллул чулухатусса жавабри. Западрал чулухасса нигьачIаврин дуллалисса, амма жаваб хъинну чялишсса.
Цалчин бусурман цачIун буллай айивхьуну ивкIун ур Кокандуллал хан Худояр (1845-1875). Му ивкIун ур аьраб, курд, Дянив Азия, авгъан, индиянал бусурмантал цачIун буллай.
XIX аьсрулий цинявннан кIул хьуссар авгъаннал диндалул иш­ккакку Жамалуттин Афгани, га оьвтIий ивкIссар цачIун хьияра бусурмантал, цIу дара ислам, къаританну бусурманнал дянивсса къалмакъаллу тIий. Ганал миллатру личIи буллай къаивкIссар, 1860 шинал ганал исламрал гьанулий Авгъанисттаннал хIукумат цачIун дан аьркинссар увкуссар. (Исламрал республика). Ганал пикрирдайн бувну хIасул хьуссар панисламрал партияртту, организациярду. Амма хьхьичI бивхьусса багьу-бизулул, экономикалул ва цаймигу обществолувусса масъалартту щаллу бан хьуну бакъар – ми хъинну захIматсса масъалартту бур, гава цIана щаллу бан къашайсса. Гара чIумалла хIасул хьуссар кьюлтIсса исламрал партияртту, амма гайннуйн къаршину бувкссар вардишмур исламрал аьлимтал ва маллатал. Мукуннара панисламизмалущал архIал най диркIссар исламий­сса национализм, социализм, панарабизм, пантюркизм. Ми идеологиярттал кумаг бувссар халкь лагма лаган бувну, политикалул тархъаншиву ласун, амма цавагу экономикалул ягу жяматийсса масъала чулийн буккан къабувссар.
Яга гуж бумур движение, цу­ппагу исламрал фундаментализм гьануну ласласисса, хIасул хьуну бур Египетнаву XX ттуршукурдал 30-ку шиннардий. Мунийн учайссар НРПО – бусурман уссурваврал Ассо­циация. Му идеология ппив хьуссар яла аьрабнал хIукуматирттайх. «Уссурвал – бусурмантурал» лидер С. Кутб аьс увссар 1966 шинал Египетнаву. Му чичлай ур: «Ислам цIакь хьуншиврул на мукIруну ура ярагъ ишла бан аьркиншиврий». Му пикри обществалун нигьачIисса бушиву чIалай бур. Кутблул ххуллийх нанисса фундаменталистурал 145 организация дур бусурман хIукуматирттай. Фундаментализмалиясса гъалгъарду гьарза хьунни Ираннаву 1978-79 шинал революция хьуну махъ ва цIана Чачаннаву дяъви къуртал шайхту. Мува чIумал Алжирнаву, Сириянаву, Ливаннай, Египетнаву дайдирхьуссар бусурман куннайн ку къарши буккавуртту, дяъвирду, террор. Амма циняв исламрал фундаменталистурайн террористал, экстремистал тIун цукунчIав къабучIиссар. Гуж баву къадурну исламрал идеяртту халкьуннавух ппив дуллан Конституциялул ихтияр дуллалиссар, амма гужрай цинявнная исламрал фундаменталистал буллай, исламийсса республика дишинну тIутIими бяйкьлакьиссар. Му гара коммунист зумунусса тоталитар система хъанахъиссар, мунил ахиргу цар дусса – чара бакъа лияйссар, му тарихрал жухьра дирхьусса ца дарсри. Цуппа Кьуръандалий чув бур цавагу хха гужрай цама инсанная бусурман ан аьркинссар къаччай унува тIий. Ттун Кьуръандалий цавагу мукунсса хха къалявкъунни.
Яла яргну исламрал фундаментализм тIутIайх дирчуссар Египетнаву ва Алжирнаву. Египетнаву дур чIярусса дервиштурал, суфийтурал орденну – сайки 67, цивугу бусса 5 млн. инсантурал, 1976-77 ш. шариаьтрайн чул бивщусса законну гьарза дурссар ва думи цаппара дакьин дурссар. «Уссурвал – бусурмантал» тIисса фундаменталистал парламентравугу бур, миннал канихь 180 исламрал компаниярду дур, миннухь дур капитал 25 млрд. доллардал. Алжирнаву хъанахъисса ишру хъиннува нигьачIисса бур. Властьрал чулухату цал дин гужлан шаву ххуйну чIалай, мизитру буллай байбивхьуссар, яла чIявусса цивппа заллу­сса мизитругу хьуссар, шагьрулуву­сса мискинтурал ва жагьилтурал дянив фундаментализмалул пикрирду гужлан хьуссар. Миннал тIиссар къавтIавуртту, тяхъашивуртту, хIан, пIапIрус учаву къабучIиссар, янна лахлахияра тIиссар хьхьичIарами, чIиртту битияра тIиссар.
«Уссурвал – бусурмантал» Бел Бадис тIисса машгьурсса щайхнал чул бувгьуми байбивхьуссар мизитирттава властьращал дахIаву дусса маллатал лихъан буллай, цаласса битлай, полициялущал биллай, цащала рязи бакъами батлай, литIлай. Алжирнаву фундаменталистурал ва миннал партиялул – ИФС (Исламский фронт спасения) чIявусса халкь ливунни. Властьрал (армиялул, аппаратрал, интеллигенциялул) фундаментализм гьан къариртунни. Амма кьюлтIну тикку тайннал организацияртту щуруйнна дур.
ЦIанасса ппурттуву Авгъаннал, Дагъусттаннал ва Чачаннал фундаменталистурал дачин дурну дур исламрал республикартту дансса политика. Пакистаннавугу хIасул хьуну дур фундаменталистурал орденну, 1971-1982 ш. гужлан хьуссар шариаьтрал нормарду, танмихIру, дахху-ласулувусса законну. Цумур хIукуматрай хъанарчангу хIасул, фундаментализмалул жинс цара цар, ялттутурасса рангру духьурчангу личIи-личIисса.
Исламрал фундаментализмалул яла яргмур хасият му хъана­хъиссар – Западрайсса цивилизациялул хасиятру экьи личлачаву. Микку бур тIайласса пикрирдугу, бур къатIайлассагу. Гьич къабучIир азардахъул шиннардийсса Западрал машгьурсса цивилизация дяйкьлакьиссар, куклуссар тIун. Жунма къабучIими, къакьамулми Западрал цивилизациялул хасиятру, тIайлар, экьиличин аьркинни. ХьхьичIра-хьхьичI ми массовыйсса культуралул «достижениярду»: нач дакъасса дялахърурду, гуж баву ва секс машгьур буллалисса кинорду, ккярчIурду ва чурх ябивхьусса яннарду, цаймигу ас-ламусрал кьамул къадайсса тIуллу. Амма миннуйн къаршину ххачпараснал дингур дусса, къаршину дур жува вардишмур исламгу.
Коммунизмалул ва фундаментализмалул чIярусса лащавурттугу дур. Цалчин ми кIирагу идеология хIасул хьуну дур мискин­сса, аьсив хьусса, дукъарккусса ккураннаву. Мукунсса идеология методру, шартIру дикIайссар ххуттава личлачисса, дазу къакIулсса, циняв «архIал» буллалисса, цайми бахханасса пикрирдугу миннан кIиннанвагу къакьамулссар, тIайламур миннал гава чIумала лявкъуну жипливу буссар. ЧIявусса диндалул халкьуннан фундаменталистурал бувчIин буллалиссар цивппа оьккину яхъанахъаврил багьантту бушиву ислам хъамаритавриву ва Западрайн икрам буллалавриву.
Ираннаву революция дайдихьлахьийни 1978-79 ш. буцири мискинтал бивкIссар, сайки 1,5 млн. миннайн элмулуву паупертал ва люнпентал (саяхътал) учайссар. Мукунма Пакистаннай, Ливаннай, Египетнаву чIявусса халкь ахIвал оьккину бивкIссар. АхIвал оьккиний чантI учайссар личIи-личIисса «ххассал бувултрал» ученияртту, гьарца инсаннал дардругу рахIат дан миннал бакIрайн ласайссар, цичIав дангу къашайссар.
Фундаментализм гужлан хъанай дур Палестиннавугу, цанчирча цикссагу шиннур микку палестиннал аьрабнал дардру, масъалартту щаллу къахъанай, Израиллал къума буллай. Микку щуруй дур «Исламрал жигьад» тIисса ва мукуннасса цаймигу фундаменталистурал организацияртту. Фундаментализм гьаз хъанай дур СНГ-лий, Ккавкказнавугу, цанчирчан чIяву-чIявусса щаллу къабувсса масъалартту бур: культуралул, диндалул, республикарттал дазурдал, хIал-ахIвалданул ва цаймигу политикалул масъалартту. Дагъусттаннай, Чачаннаву гьаз хъанахъисса фундаменталистурал бувчIин буллай бур инсантурал баларду дин хъамаритавриву бушиву, маллатурая тIайла хьуну властьращал бавхIуми бусурмантал дин хъамариртсса инсанталли тIий бур, гьарца ттизаманнул багьу-бизугу хъамабивтун, шариаьтрал нормардай яхъанан аьркинни тIий Да­гъусттаннай ялу-ялун гужлан хъанай дур ислам, муниву цикIуй оьккисса ттун чIалай бакъар, атеизмалул халкьуннал ас-ламус зия баву жунна хьусса дарсри. Фундаментализмалул нигьачIаву хъиннура хъунна дуллангу аьркиншиву дакъар, бюхъай мугу цаппара инсантуран цала ишру щаллу баншиврул хъун буллалисса масъала бикIангу. Хъинну машгьурсса востоковед Л.С. Васильев чичлай ур: «Исламрал фундаментализмалул гьануну хъанай бур оьрму, ахIвал оьккишиву, чIявуми халкь мискинну яхъана­хъаву ва чIюлу бувсса хьхьичIазаманалухсса ностальгия». Ванал «История Востока» тIисса 2 томрайсса луттираву хъинну куртIну Востокрал хIукуматирттал ляличIишиву кка­ккан дуллай ур. Васильев тасттикь буллай ур фундаментализм ххув къахьунтIишиву инсантурал ахIвал ххуй хъанахъисса Западрал цивилизациялущал дахIаву дусса хIукуматирттай: Египетнаву, Саоьдхъал Аьрабусттаннай, Турциянаву, Пакисттаннай, амма бюхъайшиву ххув хьун Алжирнаву, Авгъанисттаннай, Суданнай, Иракьнаву. Ялагу жува ххи баннуча: личIлулну къуццу къатIурча – Чачаннаву ва Да­гъусттаннайгу. Ттул пикрилий, жува аьдат­сса исламрал щаллу къабувсса масъалартту фундаментализмалул, ишру оьлукъин барча бакъа, щаллу къабантIиссар. Ислам – жула хьхьичIарасса культуралул, оьрмулул гьанур, мунил бугьан аьркинни обществалуву лайкьсса кIану. Амма уттигу, мизитру гьарзану барчагу, диндалул пикрирду чIявусса инсантурал дакIурдиву цIакь хьун бувар. Му процесс нанссар чIярусса шиннардий. ТIайлар, чIявусса жула диндалул зузалтрал инсантураву хIурмат бакъар, хIажлийн занай бур чIявусса халкь дахху-ласу дан, цала ишру щаллу бан, цивппагу исламрал тIалавшиннардайн бувну къуццу тIийгу бакъар. Да­гъусттаннал хъуними цахава зий бур, халкь шярайх буклаки бувну бур – циван чантI къаучиви фундаментализмалийнсса, коммунизмалийнсса ва цаймигу «измардайнсса» хьул. Гужрай буллалисса хъинбала – га хъинбала бакъарча, оьбалар. Гужрай исламрал республика дишингу къашайссар – му цуппа Кьуръандалийнма къаршисса пикрир. Тана жулла хьхьичI исламрал республика Иран, цилла цурда дунияллия ларкьуну, бару бувсса хIукумат.
ЦIанасса ппурттуву фундаменталистурал движение гуж хъанай бур Ираннаву, Иракьнаву, Авгъанисттаннай. ЦIакь хьусса, ччаннай дарцIусса цивунгу чIявусса халкь бухлахисса фундаменталистурал партия дур Авгъанисттаннай. Тикку нанисса граждан дяъвилуву ца чул бувгьуми фундаменталисталли – талибтал (яни аьраб мазрай мутялимтал). БучIиссарив Кьуръан вин цамур куццуй бувчIуну бур тIий, ярагъ кIунттихьну куннащал кув талан?
Дагъусттаннай къулайсса обществалул, хIукуматрал жура, ттул пикрилий, бикIанссия дуниявийсса хIукумат, исламралгу цила лайкьсса кIану бувгьусса. Исламрахьхьунгу дулун аьркинссар гьарца ихтиярду конституциялийн ва законнайн чул бивщуну. Аллагьнайн вих хьун ягу къахьун гьарца инсаннал цала ишри.
Гужрай шариаьтрал ва тарикьатрал тIалавшиннардайн инсан уцлай даву чулийн къадуккайссар. МухIаммад Идавсийн яла къаччими инсантал Аллагьнайн вих бакъа бунува вихсса мишан дуллалисса инсанталли. Ягу изрияилтал кунма ялув бавцIуну, инсаннал ихтиярдай гуж буллай оьбала бакъасса общество сакин дан къашайссар. Амма ва жува яхъанахъисса цIанасса куццуйгу гьич яхъанан Аллагьнал кьамул къабанссар.
Ирбагьина ХIасанов,
«Илчи», 1999 шин, 6 август