Зана ритияра залуннахьхьун аьрщи!

МахIачкъалалив хьунтIиссар «ПаччахIлугърал зунттал регионну» тIисса, ООН-далул цIанилусса, дунияллул халкьуннал дянивсса, Зунттал шинан хас дурсса, щалагу Аьрасатнал конференция. Лахъа-хъунсса даражалий сакин дуллалисса му конференциялул хъунмур мураднугу бур XXI-мур ттуршукулул лахъишиврий зунттал регионну сахлану ва кьянкьану хьхьичIуннай нани даврил масъалартту ххал бигьаву.

Яла хъунмур зунттал республикану хъанахъисса Дагъусттаннан му хъанахъиссар цихра дуллалисса ца ккалли дансса къулагъасну.
Ххал бигьин, хьхьичIун ласун кьаст лархIуну буния махъ, жул пикрилий, хъинну къаоьккину бикIанссия, агарда му масъала жула мюрщи миллатирттал хIал-ахIвалатрацIун бавхIуну сукку буллай бивкIссания, цив бакI буккаврил ва къабуккаврил буруккингу цинияргу хьхьичI зунттал кIанттайсса аьрщарал тагьардануцIун бавхIусса бухьувкун. ЯтIул луттиравун лавсъсса цаппара фауналул журардах бурувгун, жува кIицI буллалисса миллатирттахсса аякьа сайки дурагу дакъашиврун кка­лли бан бучIир.
[pullquote]Аьрщи хIакьину чара бакъа дачIин аьркин­ссар — шагьрурдайгу, щархъавугу, жува мунийн мудан оьвтIунгу аьркинссару — цинявннан баянну. ХIакьину кьимат бакъа кьариртун духьурча, чIун ларгун махъ бюхттул хьунтIиссар мунил кьадру. Ттула жяматрацIун нава цачIун хьуншиврул, ттула буттал аьрщив ттиратти машан ласланнив аьркин­сса, укуннагу цимурца хъямала дурсса ва паччахIлугърай — му чун нанисса затри? [/pullquote]Дугьайсса аьрщарал культурардал хъирив лаллай, щала дунияллийх тIиссакссагу увксса, хъунасса аьлимчу Николай Вавилов ивну ур кIийла Да­гъусттаннайн. Му ххишала акъа махIаттал хьуну ивкIун ур жула зунттал халкьуннал аьрщи ишла дуллалисса куццуй – муруллаву, ххяллаву хьун дурсса террас зумунусса хъуруннай. Мунал Дагъусттан ккалли бувну бур зунттавусса хъу дугьаврил ца яла ччясса, ванияр 8 азардахъул шиннардил хьхьичIвасса дякюруну. Гьай-гьай, аьрщи зузи дан лархьхьуний хьхьичIра-хьхьичI загьиргу хъанай диркIссар, туну, цивилизациягу.
Миксса шиннардий хIасул хъанай диркIсса тамашасса террас хъуру бигьанна тири-хъири хьуну ларгун дур зунттал халкь колхозирттавун бавкьуну бивкIсса ацIрахъул шиннардил мутталий. Миннул чIяруминнул аьш-бакI лирчIун дакъар.
Агарда дунияллий личIи-личIисса миллатругу, миннал цанна-цанна лархьхьусса культурардугу къадиркIссаксса, жулла ялапаршин цурда дуссакссанияр хъинну бизарсса ва мискинсса дикIанссия, ваца униформалувун бавкьусса арамтурал чIалачIин кунна, ягу ца журалул тIутIаяту сакин бувсса тIутIал кацI кунма.
Уттигъанну жула зунттаву хьунни балайрдал фестиваль: кIикку чин багьлагьисса балайрдал чIяруми макьаннугу дикIан багьлай бухьунссия диялсса пашманшиврул видурцIусса, жувагу ялугьлай бунува, жуятува ят буцлай нанисса зунттал улклух аьтIутIисса. КIай зун­ттал бизанттай ва бакIаву уттигу чанна лахълайнма ливчIун бу­ссар Буттал аьрщарахсса ччаврил букъавччусса жула ппухълуннал мякьсса яру. Цанна аьзизсса аьрщарай абадлий яру лакьинсса кьисмат биярчагу, лакьайссагу бивкIссар рахIатну, буттал кIанттул зунттулу паракьатну шанайгу ивкIун, Кьиямасса Кьини Аьрасалул-Арив Аллагьнал чантI учин аннин. Му Кьиямасса Кьинигу жула зунттал миллатирттачIан хIакьину архIалла дукIлай дунуккар, ялувва аьрщарай бунува. ЧIаваминнан, жагьилминнан багъишлахьунссар оьрмулия­сса ххаришиву, тяхъашиву, ялапар хъанан ччишиву. Амма бугьараминнан, бакIру магъулун щуминнан къабучIирхха, къалайкьрихха гьунттийсса кьинилул пикри бакъа оьрму бутлан, халкьуннал оьрмугу оьнийн буклакисса чIалай бунува.
Утти, аьрщарал хIакъиравусса масъала ПаччахIлугърал Думалул ххал бивгьуну мукьах, Фе­де­рациялул субъектирда­хьхьун, цала-цала кIанттул ляли­чIишиврух, шартIирдах бурувгун, аьрщи цахара зузи дансса ихтиярду дуллуну дуния махъ, уттивагу аьркинниххакьай-да му аькьлу буну ишла дуллан, халкьуннал цала маэшат мунийну абад буллали бан! Мукун бунияласса лагрулул дахханашивуртту 50 ягу 100 шинай цалли шайсса. Амма масъала цалсса цаннияту кIива хъанай бакъар.
Халкьуннал дакIурдивунгу дуккан дан къахьунсса журалий дагьну дур биччибакъашиву. Халкьуннаща зеххин думур цакьнира зерххуну дур, лирчIун дур анжагъ ца аьрщи – заллу акъасса, цил цIаний цимирагу ттуршрахъул шиннардил лахъишиврий инсантурал оьтту экьибутIлай бивкIсса. ЧIал къавхьуну мугу бюхъайссар, цанмагу хаварвагу бакъанма, халкьуннаща зерххуну лякъин. Яла, туну, аьрщараву цил мархха бакъасса миллатгу, туну, чан-чанну тIий гьантIиссар бухлавгун, масала, бухлавгун бивкIсса кунма атцуртурал кьан. Миннал хъирив увккун ивкIсса аьлимчунахь увкуну бивкIссар тIар, циняв атцуртал цала миллатшиврия лавгссар, бакъассар, амма ливчIун бур миннал мазрай ца-кIива махъ учин шайсса анжагъ ца туту­къуш, куну.
Агарда Аллагьнан ччан би­кIарча щин-бунугу танмихI кьукьин, КIанал му аькьлулуцIа айссар тIар, цуппагу увшиву увманан цанма хIисав къахьунну. Циняв халкь цалархIал аькьлулуцIа хьуну бур чингу къахьунссар, амма, бухьурчагу, ми мукун Аллагьнал бувну бакъарча, миннавун ччи-ччимур бакьлакьисса цурда системалул бувну бур, бувнугу бур ххишала бази лаган къахьунсса куццуй. Шикку дакIнийнгу агьлай ур, цала халкьуннал дакIурдива лагъшиврул рухI дуккан данна тIий, мукьцIалла шинал му­тталий халкь Мисриллал авлахъирттайх бувцуну занай ивкIсса идавс Муса. Шульгиннул тIийкун, жугьутIнал щалагу миллатрал рухI цасса дуну духьурча, жула зунттал халкьуннал, хаснува лакрал, гьарцама цува-цува лавсун, асланна тIий ур: асланну цаннищал ца бавкьуну яхъанангу къабикIайсса бур, лакгу ччянива лавгун бур асланталшиврия, амма лирчIун дур утти­гу аслантурал хасиятру.
Ца ппурттуву парснал халкь тавакъю буллай бивкIун бур цала паччахI Кирдухь, цивппа буллугъсса аьрщив дусса, кIукIлусса климатгу дусса цумурдив ца арнил кIанттайн бизан битансса ихтияр дула тIий. «Аьрщараха лавхьхьуссар микку ххяххайсса гьаннагу, микку яхъанахъисса халкьуннал тIул-тIабиаьтгу», — куну, Кирдул ихтияр къадуллуссия тIар.
«Цува заллусса аьркинссаксса хъу-лухччигу дусса, муницIун оьттуйну ва ттурчIайну авхIусса хъузалар паччахIлугърайсса низамралгу, паракьатшиврулгу гьанулий икIан аьркинсса: агарда хIукуматраща му мурад бартбигьин бювхъуну бивкIссания, Аьрасатнал паччахIлугърал гьану баххана буван дакIнийн багьсса хияллу хайрданийн къабуккантIиссия», — куну бивкIссар Столыпиннул. Шиккува дакIнийн бичинну Достоевскийл куну бивкIсса аькьилсса махъругу: «Агана инсаният хъин чулий даххана дан ччай бухьурча, хIатта жанавартраягума инсантал бан дакIнийн багьарча, дулара миннахьхьун аьрщи», — куну бур хъунасса чичул.
Зунттаву, машинартту гьарза-гьартану ишла бан къашайсса кIанттай, хайр бу­­сса хъунисса хозяйстварду зузи дан къашай­ссар. Агарда жува колхозру сакин даннин­сса чIумул тагьарданийн кIура баерча, арамтурал кьюкьри шагьрурдая шяраваллавун зана дикIантIиссар, чан хьунтIиссар къача-къучшивуртту. Мунил кумаг бантIиссия хIатта Чачаннавусса къавгъа паракьат бангума, къачагътал, талаталт кIура баентIиссия цала-цала минардайн, дачIлачIисса аьрщарал бутIа цанмагу къабивну къаличIаншиврул. Цила агьамшиврул ххуттай хъинну жапа­сса ва дакъа чара бакъасса давур му даву, «крепостное право» дукьан даврищал ца ххуттай дишин бюхъайсса. Мукунсса даву дурну дур 22 шинал хьхьичI Китайнал — тана мунил барачатгу ялун бивну.
Аьрщи хIакьину чара бакъа дачIин аьркинссар — шагьрурдайгу, щархъавугу, жува мунийн мудан оьвтIунгу аьркинссару — цинявннан баянну. ХIакьину кьимат бакъа кьариртун духьурча, чIун ларгун махъ бюхттул хьунтIиссар мунил кьадру. Ттула жяматрацIун нава цачIун хьуншиврул, ттула буттал аьрщив ттиратти машан ласланнив аьркинсса, укуннагу цимурца хъямала дурсса ва паччахIлугърай — му чун нанисса затри? Колхозругу, колхозирттацIун ялув дурхIусса гьарца затгу (аренда, фермерство ва м.ц.) дакъа дан аьркинссар. ХIакьину буллали­сса колхозирттаясса ихтилатру — ми цукунчIав бучIи ба­къасса, халкьуннайн къаршисса ихтилатрур, хъямалашиндарал чIун бювхъуссаксса лахъи дуккан дан ччиминнал ва гъарарай буллалисса ихтилатрур ми.
КъадикIан бюхъайссар ца куццуйсса кьанунну кьанивминнангу, зунттавуминнангу — Аьрасатнал авлахъирттангу, Дагъусттаннал зунттангу.
Ваца дяъвилий бикIайсса аькIлул батальондалул ма­хъух дацIан дурсса дайгьузандарал кьюкьрал куннасса тагьар цукунчIав даххана хьун ритан ччай бакъар: ливчIун бурув мискинну, каскинну, цукунчIавсса ихтиярдугу дакъа — яхъана­хъия­ра мукунма, жу зухлугу пикри банну, ляхъан дулланну элмийсса концепциярду, мунияту дакъарив жу диссертациярттугу дурурччусса, тIисса ххан­ссар миннал.
Ваца миннал цинявннал хорданий баян буллалисса ххан­ссар: гьашиву дува думуний, колхозирттаща бан къахъанахъимур ттигу бухлавгун ба­къар, жу буллай буру зун пенсияртту, пособияртту, яхъанахъияра, ттизайсса оьлгу бивтун, ссалчIав пикригу къабуллай, ххал буллалияра хIазсса телевизор, кIиччаннайсса жиннал ва жанавартрал талатавуртту, музыкар тIисса какафония, ххал дуллалияра ттинин зуятура ларитлай бивкIсса кIачIа-кIулусса чурххардил бурхьнишияртту ва ццушияртту… ХIаз ласласияра цал бакъа къабулайсса оьр­мулияту. Цуксса ци тIийнугу, зуща цалсса ласун бюхълай бур иникIма, цIу, килпитI ва хIатта цув цIуллу дурсса аьракьигума. ДакIнийн дутияра диркIшиву мунияргу оьккисса ва оьлусса чIунну, миллионну ккашил литIлай бивкIсса шинну. Ци бала ликканххура зул арсру ва душру щархъавату шагьрурдайн куч хьуну най бухьурча. Агарда ­аьзав ххисса захIматрайну зу чан-кьансса луртан (взнос) цачIун дан бювхъуну бухьурча, зул арснаща хьунтIиссар дуклан уххан цания ца вузравун, амма увххун мукьах чIумуя чIумуйн дулаван аьркинсса «взносирттаятугу» хъамамабитари. Ссят дирсса чIумал, ласунтIиссар зул арснал диплом, агарда къуч ан­сса протекциягу лякъин бюхъарча, ацIуннавату ца уххантIиссар цала язи бувгьусса пишалий зун. Къабюхъарчарив, мунал хъиннура хъунна дантIиссар укуннагу къачIирисса алшибакъултрал кьюкьри, дипломгу хъаралужип­ливу бунува, укуннасса, чIири-кьирисса даврийн уххаву кьювкьуну чIалай.
Ми гьарзад мукун хъана­хъиссагу циванни, циван бикIави аьрщи цурда личIину, му аьрщараха зун бюхъайсса миллионну инсантурал личIину ливчIун буну тIий, аьрщарал заллухъруну ми бакъану тIий.
Агарда хIакьсса, цилва тIа­биаьтралва ляхъан бувсса, захI­мат ххирасса хъудугьулт яхьуну ливчIун бивкIссания, уттинин сагъну къалирчIсса, лир­сса ацIазардахъул шяраваллавату ми букканссия, ваца рахIмат чIа учин буккайни кунма, цала-цала щархъал къирагъирттайн, бувккун, лабизанссия хъунасса Заннайн, миннат бан­ссия КIанахь, зана бити жун жул сагъсса, захIмат бан хъамакъабивтсса чиваркI куну, зана рити чин­ссия жухьхьун абадул-абадлий дуллуну диркIсса аьрщив, аьрщигу дакъанна аьрщарай инсан яхъанахъаву — му авлияшивур чинссия. Зана рити чинссия жухьхьун цурда тIабиаьтращал цIулаглансса, оьрчIру буллан­сса ва жямат бурувччуну яхъанан­сса каши. Зана бити чинссия жул жалин-душваран хIанттил ва наркотикирттал къабувкусса, сагъ-саламатсса жагьилтал.
Зана ритияра жухьхьун жул къирият, дакIнил ва кIулшилул тархъаншиву, дакъану тIий ва дунияллий мискиншивунияр оькки­сса цамур ясиршиву!
Зана ритияра жун ва жул оьр­чIан циняв паччахI­лугъирттаяр уздансса хъудугьултрал паччахI­лугъ!
Жаруллагь Керимов
«Илчи», 2002 шин, октябрь