Циванни жура район къаядан?

pic_1358811562Жунма цинявннан ххуйну кIулли 1944 шин лакрал миллатрал тарихраву аькьувалул ва ахир дакъасса захIматшивурттал дайдихьуну хьушиву. Укунмагу аькьуварду ва буруккинтту гьарзасса лакрал тарихраву. Ми буруккинттава ва захIматшивурттава буккан къахъанайнма буру хIакьинугу.  ЦIуницIа зул хьхьичIун ласлай буру 1998 шиналсса репортаж.
Так ца ва репортажравагума аьлтта чIалай бур тай шиннардил тарг ва бущи. Масъалартту ва буруккинтту. Къювурду ва ххаришивур­тту. Макь ва пиш. Репортажраву жущал ихтилат бувсса цаппара инсантал хIакьину сагъну бакъар.  
Лакрал миллатран духIлан багьсса аькьувартталлив ахир да­къар. Ва ялагу. Пикри бувара, тания махъ цукунсса дахханашивуртту хьуну дур, ххуй чулийннаймигу, жува аьсив буллалимигу. Пикри бувара…

Командировкалий ЦIусса­лакрал райондалийн жу гъирарай най бивкIру: ги­кку уздансса ва чумартсса инт дия цила дусса аргъ ва чагъ тIабиаьтран дуллуну. ЦIусса мюрш урттун тартсса ардал, азгъунсса мурхьру хъюлчайтIи бувсса иминсса чIаракIуннил, сиреньдалул тIааьнсса кьункьал жу архниятува буру шавкьиравун бутлай. Шадсса интнил караматсса ссутнил гьавасравун гьан бувсса жун ччайвагурхха бакъасса пашмансса пикрирду бакIраву балглан. Амма мина-гьанурдая цал ттигу махIрум хьунтIисса ЦIуссалакрал агьулданущал лакку зумуну яхши-хаш буллайни цайнува цивппа букIлакIисса аьсивсса пикрирдал къиялул гъав лаган дантIиссар жул дакIру. Аьрххи-мурадгу, туну, укунсса ппурттуву райондалул тагьар ххал даву бакъа, цамур ци бикIанссар?
Райондалул иш-тагьаргу, халкьуннал хIалгу щиннияргу хъинну райадминистрациялул хъуниминнан чIаланссар. Гайннанни, хьхьичI ирглий, цала аькьлулийн, чувшиврийн чул бивщуну къуццу тIун багьлагьи­сса. Дурмунихлу гайнналли жяматрал хьхьичI жаваб дулайссагу, дулунтIиссагу. Куклусса гьивурив?
Райадминистрациялул хъунама Арсен Каммаевлул кабинетравун жу буххайхту, гиккува ия ганала хъиривчу Артур Исрапиловгу. Жул дянив хьусса ихтилатгу кIиягу гьурттусса, «ккуркки столданух» кунмасса хьунни.

— Тасса-танингу къуртал шавай бакъар Новостройрал аьрщарай цIу чIявуссар, хьхьири гьаз хьун бюхъайссар, гикку яхьун къашайссар тIисса хаварду. ХIукуматрал багьайкун экологическая экспертиза дурссарив, дурхьурча, къашайссарив кьянкьану дазу дурну, бази бувну, щак-щуклийсса ихтилатру кьукьин бан?

Арсен Каммаев:
— Багьайсса даражалий экспертиза дурссар, му даврил хIасиллу дуссар. Вайнна заключение дусса документру жула хьхьичI. Экспертизалул аьрщарал чулухуннайсса тIалавшиннарду лапра кьянкьасса дур. Масалдаран, Голландиянаву кунма цала аьрщараясса бакIлахъиялий дузал хьун аьркинссар тIиний куннасса. Я Лаккуй, я Дагъусттаннай личIи аьрщарая дуркIсса бакIлахъиялул лащу-щаллу буллай буссарив халкь? Щала Да­гъусттаннай хьун бувсса ччатI агьалинан так 30 гьантлий­ссар биял шайсса. Новостройрал аьрщи буллугъсса аьрщир тIий жугу бакъару. Так гиччава арх бакъа, Кривая Балкалий инсантурал аьрщараха захIмат бувну, винна ччимур ххяххан дуллай бур. Экспертизалул заключениялува аьрщараха биял­сса захIмат бан багьлай бушиву жун хъинну ххуйну бувчIунни. Чан-чанну тIий, жула кьудратраха лавхьхьуну зунтIиссару. Хьхьири гьаз шаврилмур ма­съала сукку барчарив, му балаллуща (кьисмат къабаннавча)! МахIачкъалаллал агьлурив хха­ссал хьунтIисса? ХIакьину бизан бучIи-къабучIишиврул ялув ташвиш хъанайнияр, гьунттийсса кьинилул пикри мюнпатну бувну хъинни. Буссарив бизаврияр къулайсса цамур чаран? Уттигъанну Госсоветрал председатель МахIаммад-Аьли МахIаммадовлул увкунни: «Заллу акъасса аьрщарал парча Дагъусттаннай бакъар». Жунмагу бучIлай бур 5 кв. метрарагу жунна щилчIав къадулуншиву. Гийх канализация дан къашайссар тIий бур. Канализация дикIантIиссар так административный къатраву. Щин тIурча гьарца хIаятраву дикIантIиссар, водопровод хIадур шавай ду­ссар. МахIачкъалаливрагу ххуйну зий дакъархха канализация. Лащинсса, лащинсса аьрщи къатIий, мяйжаннугу дакI аьтIинал даврицIун шайсса куццуй кабакьирча хайр хъунмар. Ва балаллуща ххассал шаву мурадрайяхха жува рязи хьусса 50 азарда гектар 28 азарунних да­ххана дан. Дулун ккаккан був­сса 28 азаруннихлу 8 азарлий 400 гектар дакъа илкинсса аьрщарал къаляркъунни. Цамур чаран бакъая, зунттавун бизавугу къулаймур ххуллу бакъая.

Артур Исрапилов:
— Биза-къабизаврил масъала гьаз бан багьувкун, му ппурттуву агьалинал дянив социологический опрос бувссия. Референдум бавтIссия. Мукьра вариант ххал диргьуссия: Лаккуйн бизан баву, чачаннал шартIирдацIунгу бавкьуну шиккува яшаву, Новостройрайн бизаву ва чачан махъунмай бизаншиврул кка­ккан дурсса Хасавюртуллал зума-къирагърайсса аьрщи лакра­хьхьун дуллуну. Новолак чачаннахьхьун булаву. Мукьилчинмур вариантрай чачан къабавкьуна. Шиккура Ауховский район дурну, лакрал диаспора кунма яхъанахъаврилгу тава-тагу укунмагу чансса жува бяхху-батIу бувну гьан банссияв. Мунияту чIявуми агьали цIусса миналийн бизан рязи хьуссия.

— Аьрасатнал духларгсса ва духлаглагисса шяраваллал энциклопедиялуха зузисса аьлимтал, чичулт исват буллай бур инсантал цала «кюрттарая» бизан бувну, цамур кIанай яхьун­сса магъулун бакьаврил (замена «гнезда» — «жильем») инсантурал дакIругу, хасиятругу хъинну зия шайшиву. Цуксса ци тIийнугу, кюру – му тухумрал мархха-ххунур. ЦIунилгу ххартI хъанай бур лакрал мархри, миннал дакIругу, хасиятругу цIунилгу пасат хъанай дур. Му мяйжаннугу мукун бушиву жунгу исват хьунни ЦIуссалаккуй яхъанахъиминнал хъювсулсса ихтилатирттава. Ци увкуну паракьат бан хьунссар зуща зуйнна вихшала дурсса жямат?

Арсен Каммаев:
— Жунма гьунттийсса кьини бакIрачIан ци бучIанссарив къакIулли. Цуксса кьурчIи бизлай бунугу, иш мукун багьлай бур. Буттахъал тIюва даххана даву ци кьартIарив, ци къювурив кIицI лаглан аьркиншивурагу дакъар. Шикку жул хIатталлурду дур. Ттул ттулама ппугу, Артурдулмагу шиккур бувччуну бусса. Шикка бивзукун, диндалул байраннал гьантрайвагу ппухълуннал, гъан-маччанал гьаттардийн бияван аьркинни. Мунияту дайсса даву, вайнналгу жуйнма сси къабагьанну, бавкьуну дуван аьркинни. Шикку бур чачаннащал мачча хьусса кулпатругу. Гужрай шикка цучIав изан уллалисса кIанттугу бакъар.

— Цукунсса асардащал хьунадакьлай бия агьали инт, хъудугьулт хIисаврай, ва аьрщарай интнил шадлугъру дуллан хъунма хIал къаливчIхьунссар тIисса макьулущалвагу бакъаяв?

Арсен Каммаев:
— Инт гьакссагу шадну хьунадакьлай бия, амма махъ зуманив хъанахъисса, сукку хъанан чIун хьушиву дакIнин бутлатисса иширттал ца-ца чIумал агьалинал дакIру аьраттал ду­ккан дайва.

— Мукун кьурчIисса тагьар духьувкун, агьалинал оьр­мулуву хIанттихун багьаву, тIулдакъашивуртту дуваву ялтту дуклайрагу дакъарив?

Арсен Каммаев:
— Жулмур райондалий ялагума инсантал давурттал лащу-щаллуну бур. Гьамин, кризисрал тагьардануцIун дархIусса дахханашивуртту агьалинал багьу-бизулуву щуркIал къархьунни.
Артур Исрапилов:
— ЦIуссалакрал жяматран ххуйну бувчIлай бур цайвасса бурж: кьадарданул бакIрачIан ци буцирчагу, буттахъал жунма ирсирай кьабивтсса яхI ва къирият дуруччаву.

— Шяраваллал администрациялул хъуними бувчIавриву, бюхъу-бажар буманаяр, маччашиврул кьанкь дума хьхьичIун уллан бикIай, зучIагу мура тагьар дур тIисса хаварду бияхха.

Арсен Каммаев:
— Му так ЦIуссалакран хасъсса проблема дакъархха.

Артур Исрапилов:
— Жул райондалий му тагьар ляличIинура аьлтту хъанай дакъая.

— Бур цала хIарачатрай хъунисса къатригу дурну щябивкIсса инсанталгу, чачанная ливчIсса къатри цала каши-кьудратраха лавхьхьуну дакьин дурну, гиккува яхъанахъиссагу. Новостройрайн бизайни вайннан цакуц­сса къатри дагьайссарив?

Арсен Каммаев:
— ЦIуссалаккуй кьаритлати­сса ххуйсса къатрал заллухъруннан буллантIиссар компенсация. Аьра­сатнал паччахIлугърал стандартрай кулпатраву ца бакIран 18 кв.метра хIисав дурну дайссар къатри. Новостройрай ца бакIран 24 кв.метра хIисав дурну дуллай буссар. Къатригу ккаккан дуллалиссар кулпатрал оьрчI-бакI хIисавну.

— ХIакьинусса кьининин мяълумну ссайн бивну буссар къатри даврил иш?

— ХIадурну буссар 2 шяраваллил жямат бизан бансса 200 къатта. Мивун бизан бан дакIний буру чачаннал дазуя къавгъарду биллалисса Шушиннал ва Аьхъардал жямат. Щин дуцлай буссар, газ буцлай бу­ссар, ххуллурду хIадур буллай буссар. Чани хIадурну бур, школамур дузал шавай буссар.
Аьмну щала Новостройрал жилплощадь хъанай бур 283,3 азарда кв.метра. Тагьар мяълумну чIаланшиврул зува бурги тти: щаллу бан дакIний буссар 3617 дуклаки оьрчIансса кIану, 960 кIану-ясли-садран.

— ЗучIан бухханнин жу цIухху-бусу бувну, цаппарасса цIуру-кIурулий бия. Первомайскалий кунма арцу кIунттихьхьун дуллуну, бизан баврил даву жура анавар дуккан дан циванни ка къабакьайсса, тIий.

Арсен Каммаев:
— Жула дикIаннагу 3 район дунавхьур, бюхъай-шай бан аьркинни шаннагу район ядан. Цакуну арцу канихьхьун дулурча, нигьачIаву дур къатри цанна къулайний дуллай ягу дурнурасса машан ласлай, райондалул агьлу ппив хьуну гьан­ссар тIисса. Мунияту арцу дулаву дикIантIиссар кьянкьасса низамрайсса, — поэтапный принцип гьануну ларсун, гьанурду байхту, чIиртту бансса, чIиртту байхту, магъив дансса итадакьлай.

— Зун район ядан ччишиву гьаксса хъинсса пикри бур. Так агьалинал оьрмулун вакссара нигьачIин дуний, дуллуну дагьайсса арцугу, бакIру ххассал бан аьркинссар тIутIаврих цукун ургара? Цуксса ци тIийнугу, кIилва оьрму щинчIав къабулай…

Арсен Каммаев:
— ХIукуматрал инсанна­хьхьун ссуда булайсса, дурмунихлу ганая жаваб тIалав дуваннур. Ва базилух ЦIуссалакрангу арцу итадаркьусса, ккаккан дурсса кIанай къатри дуваншиврулли.
Ва цава. КIилчин, на нава хасну, лаккучу хIисаврай, арцугу дуллуну, ччан бивкIний къатри бувача тIисса тарап дургьуминнал муттаэра. Му ма­съалалул ялув жува, миллатрал бучIантIимур гьануну лавсун, хъинну ххуйну пикри бувссар. ЦIуссалакрал аьрщарай бивтун увтсса арснах тIисса ниттил кьурчIисса зумалул чIу зунгу, цайминнангу кунма, (бюхъай ххишалагума!), ттунгу чIюххай, чурххавун кьутIай. Нава каялувшиву дуллалисса райондалий цуя ца инсаннал бакIрая чIара дагьну ттунгу къаччиссар. Так ссавур къадарча, цIусса районгу канища дуккан бюхъайссар. ХIукуматрал аьрщигу, арцугу дуллаликун, циванни район къаядуван?
Арцу канихьхьун тIалав дуллалиминнавурив ЦIуссалаккуй яхъанахъиминнаяр (миннава­ссагу бакъа бакъарча!) прописка ЦIуссалаккуй дунура, шагьрурдай яхъанахъими бур чIявучин. Аьхъардал ва Шушиннал халкьми бур, жун арцугу аьркин да­къарча, буххансса къатта булара жухьхьун тIий.

— Лаккуй давурттив дакъа ливчIмигу кIункIу бувну, шиччавасса, бигьалагай кьинирдай зун хIадурсса, цIуссалакгу кIункIу бувну, циванни массовыйсса стройкалул кьяйдалий дачин къадувайсса ва даву?

Арсен Каммаев:
— Арцул иш къулайну бивкI­ссания, бучIиссия мукун бангу. Вава арцу дакъашивур миккугу бала.

— Аганаки танийва ЦIусса­лаккуя Аьрасатнавун ягу цайми кIанттурдайн бивзун, утти Ватандалийн зана бикIан ччи­сса инсантурал мурад зуща цукун щаллу бан бюхъантIиссар?

Арсен Каммаев:
— Мукунсса инсантуран жуща аьрщив дулун хьунссар, къатри цала харжирацIух дувача.
Артур Исрапилов:
— 1991 шинайнин ЦIуссалаккуй прописка думиннан бакъа къатри дуллай бакъассар. Амма хъирив лаян къашайсса куццуй сияхIирттаву фамилиярду ххи хьусса кIантту хьуну лявкъунни, муниятур бизан бан ккаккан бувминнуяр ххишаласса тIюварду хъанахъисса.

Арсен Каммаев:
— МуницIухва, бизаврил масъала дахьва сукку бувсса чIумал хIадур бан ккаккан бувссия ялапар хъанахъиминнал аьдадрайн бувну, 3600 тIюва. Муния махъ цIуну ташу бувми сававнугур сияхI 4000-ннийн лархъсса. КIи-кIива, шан-шанма кулпатруния ца ужагърайн къабакьланссару.

— Цими шин аьркин хьунссар ттигу, зул пикрилий, Новостройрайн бивзун къуртал хьун?

— Агана хIукуматрал дуллан аьркинсса куццуй арцу нани дарча, шанна шинал дянивгу дузал хьунссару. Вай гьантрай буссияв Госсоветрал председательначIа. 45 млрд. (духми къурушру) Федеральный бюджетрал личIи бунни Новостройрайн, республикалул бюджетравагу цал 30 млрд. булунну тIийгу бивкIун, яла 25 млрд. тIий бавцIунни. Жу хIарачат банну 30-вагу миллиард тIалав бан. Новостройрал даврий ялув ацIаву дан бакIрайн лавсунни МахIаммад-Аьли МахIаммадовлул. Кварталданий цал бавтIун бизан бавриха зузисса инсантал, даврил хIасиллу ххал дигьаванну увкунни.

— Гьарца политикгу, дурккучугу, миллатрай дакI цIуцIисса инсангу цала мураднугу, буржнугу ккаклай бухьунссар мукъурттия иширттайн бучIавриву зул чIарав бацIаву. Ци кумаг бувну ччива зун зула миллатрал?

Арсен Каммаев:
— Жун тIааьнну бур жула проблемалул ялув щалагу миллат дакI цIий бушиву. Так интеллигенциянал кунма чIявуну министр­турал ва депутатътурал гьаз дуллай бакъар вай проблемарду. Жу вихшалдарай буру Госдумалул депутатъталгу чIарав бацIанссар тIий. Жуща бан къашаймур, миннаща бан шай­ссар.