Лаккуй ца ттигу Заннал къатта тIивтIунни

DSCN4566Ларгсса ххуллун кьини Кьукуннал шяраву хьунни Аллагьналгу, агьалиналгу ххарину кьамул бувсса иш – щалагу Ухссавнил Ккавкказнавух цIа ларгсса щайх, аьраб элму дурккусса аьлимчу, диндалул ишккакку ХIажимуса-хIажинал цIанийсса мизит тIивтIунни.

Зулайхат Тахакьаева
Буттал буттахъалва бувсса, ХIажимуса-хIажинал аьдат-эбадатру дуллай бивкIсса, революциялия махъсса шиннардий дин дан къадагъа дуллай, лавкьуну бивкIсса мизит, Дагъусттаннал сайки гьарицагу шяраву кунма, лекьавай бивкIун бур. Мизит гьануцIакул зевххуну, цIуницIакул бувну бур Москавлив зий, ялапар хъанахъисса ХIажимуса-хIажинал наслулиясса ЦIаххаев Мурадлул харжлугърацIух. Ва ур КIундиятусса ЦIаххаев ЦIаххуйн щар хьусса ХIажимуса-хIажинал арснал душнил Миясатлул арс. Так Кьукуннал шяраваллил агьулданун дакъасса, щала лакран диндалул кIулшиву дуллай, миллат рувхIанийну тарбия буллай ивкIсса цала ттаттал Аллагьнаха аьдат-эбадатру дуллай ивкIсса мубараксса кIану лекьлай чIалай яхI гъагълай бивкIсса Миясатлул цала арснайн аманат бувну бивкIун бур, вичIара каши хьурча, мизит цIу бу­ккан бува, куну. 31_foto_4Мурадлулгу, ниттил аманат чIал къабувну чулийн буккан бувну, Аллагьнал ва жяматрал хьхьичI чирилунсса даву дурну, цала цIа тарихраву чирчунни. Ниттиясса аьпалун мизит цIа куну бур ХIажимуса-хIажинан.
Мизит тIитIлатIисса даврил сакиншинначи хьуну ур Нурислан Хавчаев, ДР-лул ХIукуматрал чIиримур бизнесран кабакьу буллалисса комитетрал отделданул каялувчи. ЧIявусса хъамалгу бувкIун, лавайсса даражалий хьунни ва даву. Хъинсса даврицIун Аллагьналгу кабакьайссар учайхха, гъила­хъан Лаккуй, зунттаву тIабиаьт тарс дарцIуну, ларчIсса-ларчIуннасса гъараллал я къурув буккансса, я цукунчIавсса давуртту дансса му­тта къабуллай, цаппарасса шяраваллавурив чявхъа гъараллал инсантуран хъуни-хъунисса зараллу биян бувсса чIумал, Кьукуннал шяраву, мукунсса апатIру чIарах був­ккун, дуллалимуницIун Аллагьнал кабавкьуну бур. Ва бакъарив мизитрал биян бувсса барачат?
Шадлугъ тIитIлай, Нурислан Хавчаевлул барчаллагь увкуна шяраваллил тарихраву хъанахъисса агьамсса ишираву гьурттушинна дан бувкIссса шяравучутурахь ва хъамаллурахь.
БувкIун бия: МахIачкъала шагьрулул Хъун мизитрал имам Идрис-хIажи Асадуллаев; ДР-лул Диннал организациярттащалсса дахIавурттал комитетрал хъунаманал хъиривчу Давуд-хIажи Тумалаев; лакрал цавагу иширал чIарах къауккайсса, ДР-лул Жяматийсса палаталул хъунаманал хъиривчу Ссапарбаг Аьбдуллаев; МахIаммад ХIажиевлул цIанийсса заводрал хъунама директор Аьбдулвагьаб Папалашов; «Дагестан» ГТРК-лул хъунаманал хъиривчу; МахIачкъала шагьрулул Депутатътурал собраниялул хъунаманал хъиривчу Магьди Айналов; Ккурккуллал шяраву мизит цIубуккан бан сиптачи хьусса Сайпуллагь Аьбдуразакьов; ишбажаранчи Шяъван Оьмаров; Бархъаллал шяраватусса Загьиди МахIмудов; ишбажаранчи Аьбдуллагь Каллаев ва чIявусса цаймигу.
Лакрал райондалул имам Щайхмурад ХIажимурадовлул дурккуна дуаьртту.
Лакрал райондалул диркIсса цIагу, рувхIанийсса давурттугу цIу дуккаврил ялув буллалисса захIматрахлу барчаллагьгу куну, Нурислан Хавчаевлул махъ буллуна Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлухьхьун.
— На хIакьину ва агьамсса иширащал барча буллай ура щала Да­гъусттаннал жямат. Цанчирча ва ттул кIунттихьсса луттираву бувсун бур Кьукуннал Щайх ХIажимуса-хIажинал оьрмулия, Дагъусттаннал агьлу рувхIанийну тарбия баврил ххуллий ванал дурсса давурттая. Цумурцагу диндалул даву кIицI лаглагисса чIумал, так ца Дагъусттаннай ва Ухссавнил Ккавкказнаву ба­къасса, щала бусурманнал уммалуву, диндалул аьлимтураву цалчинминнавух кIицI лагай Кьукуннал ХIажимуса-хIажинал цIа, дуаьрттавух ишай.
Мунийн бувну, ва тарихий­сса кьини лахъа-хъун дан бувкIун бур машгьурсса инсантал. Вана ттул чIарав лакрал миллатрал пахрулун­сса арс, Аьрасатнал Конституциялул судрал судья ХIадис ХIажиев. Цала чIумал ваналгу цIу буккан бувссар цала ниттил шяраву Хьуривсса хъинну хьхьичIавасса мизит. Эяллайн бувксса мизитрал чарттаву ванан ляркъуну дия цала ниттил цIаницIун дархIусса чичру. Кьукуннал шяраву дия гьарзад: оьрчIру бялахълансса площадка; лагма бакьингу бувну, хьхьувай­сса чани бувцуну бур бярнил лагма; бивхьуну бур беседкарду; бувгьуну бур багъ; шиная шинайн дуллай бур цаннияр ца исвагьисса къатри; бувну бур кьулла. Биял хъанай бакъая так мизит. Мугу бунни жула чIавама ­уссил Мурадлул, цала ниттил аманат щаллу баншиврул. ХIалли-хIаллих цIу дуклай дур тарив кьариртун диркIсса жулла шяраваллурду. ХIакьину Лакрал райондалий ххюра-ряхра шяравалу дур чарий чару къаливчIун бивкIсса кIанттай ххаллилсса къатри дуллай байбивхьусса: Хъанар, ДучIи, НицIавкIул. Гъумучиял шяравалу кIирагу чулуха хъунна хьуну дур тIий, ххарину ур жула хIурмат лавайсса ХIадис Аьбдуллаевич.
ХьхьичIва жула ппухълу, ххуй­сса аьрщирду хъу-лухччинухьхьун дуллай, къатри ххяллай, хъархъаллай дуллай бивкIхьурча, цIанакул буттал шяраву къатри бан ччи­сса инсаннахьхьун яла ххуймур кIанттай аьрщи дуллай буру, буттал кIану цIу буккаву мурадрай, район ядаву мурадрай. Мизит бакъа­сса шяраву малаиктал къаликкайссар, учай жула. ХIакьину Кьукуннал шяраву малаикталгу ливккун, щала щарнийн барачатшиву диллали­ссар. Му барачатшиву щала райондалийнгу дияннав! – увкуна Юсуп МахIаммадовлул.
Райондалул жяматрал цIания барчаллагьрал чагъаргу, Лакрал райондалул 80 шин там хъанахъисса юбилейран хасну итабавкьусса лугу буллуна Юсуп МахIаммадовлул ЦIаххаев Мурадлун ва Кьукуннал шяравалу цIу дуккан даврил цIаний чIярусса давуртту дурсса ва дуллалисса Ссунгъуров Иосифлун.
Муния махъ Нурислан Хавчаевлул бувсуна махъсса шиннардий шяравучутурал цала сипталийну ва хъуни-хъунисса харжру буккан бувну дурсса давурттая.
КIитту-шанттуршлийсса шиннал дянив Кьукуннал шяравун­сса ххуллий къабивкIун бур ламу. Му бувну бур Дагъусттаннал ххуллурдал идаралул каялувчинал хъиривчуну, хъунама инженерну зий ивкIсса Оьмари Аскандаровлул.
— Ва кIанттай революция хьуннин буссия мизит. Ттуршра­хъул шинал хьхьичI ва мубараксса кIанттай аьдат-эбадатру дуллай, жяматран Кьуръан, аьраб элму ла­хьхьин дуллай ивкIссар Кьукуннал ХIажимуса-хIажи. Цамур кIанттай цIусса бувнунияр, бухмур цIу буккан баврил мяънагу хъуннассар, щарнил агьулданунгу барачатссар. Мизит бувссар ттуршукурдай салкьи хьусса исламрал кьануннугу дурурччуну, хьхьичIазаманнул архитектуралуцIун дакьлакьисса ттизаманнул технологиярттугу ишла дурну. Жула шяравучу, ца Дагъусттаннай акъасса, мунил кьатIувгу машгьурну ивкIсса бусурман умматрал бусравсса аьлимчу Кьукуннал Щайх ХIажимуса-хIажинал цIанин лайкьсса мизит хьунни ва.
Кьукуннал шяравалу машгьурну диркIссар рувхIанийсса кIулшиву дулаврийну. 19-мур ттуршукулий тIивтIуну, 1926 шинайннин шикку хьхьичIунну зий бивкIссар ХIажимуса-хIажинал гьану бивзсса мадраса.
ХIажимуса-хIажинал оьрмулул инсантуран га кIулну ивкIссар, диндалул аьлимчушиврий акъасса, хIакьсса патриотшиврийгу. 1977 шинал хьусса бунтрал чIумал Гъумучиял базаллуву ХIажимуса-хIажи гьуртту хьуну ур паччахIнал аьралуннайн къаршисса ихтилатращал. Цувгу та иш сававну тIайла увккун ивкIссар Ссивирлив.
Бусурманнал аьдат-эбадатру дайсса, вяъзарду буккайсса, Аллагьнайн икрам байсса кIану бакъасса, мизитрал дуссар цамургу агьамшиву — бусурманнал умматраву цашиву, куннал ку бугьаву, низамрайн буцаву тарбия дуллалисса. Мунийн бувну жяматгу хъинну чIарав бавцIунни дуллалисса даврил.
ДР-лул виваллил иширттал министр Аьбдурашид МахIам­мадовичлул лавсунни мизитравун бутансса халича. Ванал ялагу кIира километралийх шяравун щин дурцуну, исвагьисса кьулла бувунни. Халкьуннаща шарда-шардайгума щин дуцин бювхъуну, зукьлай бур ванаха. Къакъунттул кюруксса бухьурчагу мизит бувсса инсаннан Аллагьнал Алжаннаву къатта бантIиссар куну бур хIадисраву. Мурадлунгу тIитIиннав Алжаннаву дуниял, — увкуна Нурислан Хавчаевлул.
— Лакрал райондалия був­ккун бур сий дусса щайхтал, аьлим­тал: Гъази-Гъумучиял Щайх-Жамалуттин, Сайпуллагь-кьади Башларов. Кьукуннал ХIажимуса-хIажи тIурча хъанай ур халкьуннал мубарак. Революция хьуннин лакрал сайки гьарицагу шяраву мизитрал имамталну зий бивкIун бур ХIажимуса-хIажинал дарс дирхьусса мутялимтал. ХIажимуса-хIажинал кIулшивурттал хъунмасса асар биян буллай бивкIссар Дагъусттаннал агьалинайн, ганал мукъух вичIидишайсса диркIссар. Ганал цIа мусил хIарпирдай чирчуну дур щалагу Дагъусттаннал рувхIанийсса ирсираву. ХIажимуса-хIажинал тарбия дурссар щаллусса аьлимтурал ник. Цивгу бивкIссар, совет заманнул хъирив багьавур­ттахгу къабурувгун, рувхIанийсса аьдатру халкьуннаву машгьур дуллай. ХIакьинугу чIун дуркIун дур жула ппухълунначIа диркIсса аьдатру цIу дуккан дуллансса. Умуд бур, чIал къавхьуну Лакрал райондалий ХIажимуса-хIажинал цIанийсса мадрасагу тIитIинссар тIисса. Цанчирча жува буржлувссару ганал аьпа абад бан, ганал кIулшивурттал ххуллийх жула ялун нанисса никгу дурцуну бачин. Мизит тIитIаву къагьа­ссар. Му оьнма битан къабучIиссар. Мива баллан аьркинссар Азан. Миву жагьилтал рувхIанийну тарбия буллан аьркинссар. ХIажимуса-хIажинал кIулшивуртту машгьур дуллансса наслу ялун къабуккарча, ванал наслулия ивзсса Мурадлул дурсса даву ссанчIав дакъассар.
Райондалул имамнал ва райондалул бакIчинал кабакьаврийну цачIу зурчанни жущава ХIажимуса-хIажинал ирс буруччин бюхъантIисса, — увкуна Давуд-хIажи Тумалаевлул.
— Хъунасса Заннайн барчаллагьрай бикIан аьркинссару жува, хIакьину КIанал къатта тIитIлатIисса агьамсса ишираву гьуртту хьунсса каши жухьхьунна дулаврихлу. Му Аллагьнал жунма буллусса цIимир. ХIадисирттайн бувну, мизитру хъанахъиссар аьрщарайсса Аллагьнал къатрину. Мизитру бувсса, мизитирттах аякьа ду­сса, мизитравун заназисса инсантал Кьиямасса кьинигу Аллагьнайн дакI тIайласса инсанталли, — увкуна Идрис-хIажи Асадуллаевлул.
— Кьукнив цалчин увкIун ухьурчагу, чIявусса буссар ттущал ччянияцIарасса дусшиву дусса ва шяравасса инсантал. Шяраваллин кьимат бищайссар гичча бувксса инсантурах бурувгун. Ттущал дуклай уссия АьвдурахIман Хавчаев. Аьпа баннав цал, дакI тIайласса инсан уссия. Яла на кIул хьура Аьвдуллагь Хавчаевлущал. Зун багьссар ттун машгьурсса ламурду буву Оьмари Аскандаровлущалгу, аьпа баннав цал. Ссаламлущаллив жу цIакьсса дусталлу. Жу куннаха ку лащангума бару. Ва шярава ххаллилсса инсантал бувксса оьрмулул хъуними тIайласса ххуллийх нани­сса бивкIун тIийри, тIайлану тарбия бувну тIийри. Мукунсса инсантал жула дянив чIяву баннав, — увкуна ХIадис ХIажиевлул.
— МахIаммад ХIажиевлул цIа­нийсса заводрай зий чIявусса бу­ссия Кьукуннал шяравату бувксса чиваркI. Ххишала бакъа захIмат ххирасса, мяърипатрал бувччусса агьлу бур. Му ХIажимуса-хIажинал тарбиялул бияла бухьунссар, тIун икIара на. Тарбиялул гьану цIакьсса инсан гьарца кIанттай хьхьичIунну, бусравну икIайссар, — увкуна Аьвдулвагьаб Папалашовлул.
— Кьукуннал ХIажимуса-хIа­жинал цIа хIакьинусса кьинигу агьалинал зумату дукъакьайсса цIа дур. Мунал дуллусса тарбиягу Кьукуннал агьулдануву хIакьинусса кьининингу яхьуну дур. Гьар зул шяравун увкIтари, хIайран хъанай икIара, шяравалу цIу дуклай чIалай. Ттигъанну тIиртIунни дяъвилия зана къавхьуминнансса гьайкал, бувну бур оьрчIру бялахълан­сса площадка, бакьин бувну бур бяр. Хъунмасса барчаллагь зун ппухълуннал мина дуручлай бушиврухлу.
Ххисса арцу щичIачIав дакъа­ссар. Амма буссар инсантал дакIру авадансса. Мурадгу миннавасса цар. ЧIяву баннав жула дянив укун лайкьсса инсантал, — увкуна Ссапар Аьбдуллаевлул.
— ХIажимуса-хIажи куна мубараксса инсан лявхъусса аьрщи му барачатсса кIанур. ХIажимуса-хIажинал гьану бивзсса аьдатру цIу дуккаврил дайдихьуну хьуннав ва хIакьинусса даву.
Жул Къуруллал шяраву бу­ссар Исмяил-хIажинал зиярат. ХIажимуса-хIажиначIа дуркку­сса инсанъя кIа, ца яла гьунар бума мутялимъя тIун бикIайва оьрмулул бугьарасса шяравучутал. КIайннал Исмяил-хIажиная бусласисса цимурца бикIайва ХIажимуса-хIажинал цIаницIун бавхIусса. Мунияту Кьукуннащал Къуруллал дуссар рукъацайсса рувхIанийсса дахIаву. Ххарину ура ва рувхIанийсса аьдат цIу дуклай душиврия. Буруччияра буттал кIану, цанчирча му жула буттал бутта­хъал, хъунмур никирал яхI-къирият, ас-намус бурувччусса кIанур, — увкуна Магьди Айналовлул.
— Революциялия махъ мизит лавкьуну мукьах хIакьинусса кьининин ва шяравалу «реанимациялуву» ду­ссия. Цанчирча, реанимациялуву усса чIумал инсан цала кIулшилий къаикIайссар. ХIакьину тIурча шикку, реанимациялува дурккун, къюкI тарг тIун диркIссар. Цанчирча мизит му шяраваллил къюкIри. Барчаллагь тIий ура Мурадлухь. Алжаннул нузру дакIнил сахаватлув­сса халкьуннанни тIиртIусса. Мурадлулгу, шяраву мизит бувну, Алжаннавунсса ххуллу тIивтIуссар цанма.
Агьалинан рувхIанийсса тарбия дулаврил ялув жу зий буссару райондалул администрациялул каялувчитуращал. Жул мурад, Дагъусттаннал агьулданул дянив диндалул бувчIа-къабувчIавуртту хIасул къахъананшиврул, ислам бутIра-бутIрайх къадачIланшиврул, Дагъусттаннай цашиву дуруччавур. Цанчирча хIакьину исламрал дин бутIрайх дачIлачIими, дин гуж-къиялий ялув духIлахIими, исламрал ттугълилу инсантурай къия дуллалими исламрал душманталли, ми хьхьугу-кьинигу Аллагьнайн къаршину зузимири. Исламрал дин – дакьаврил, ччаврил, хъиншиврул динни. Мизитгу агьали цачIун баврил цIаний зун аьркинсса Аллагьнал къаттар, — увкуна Лакрал райондалул имам Щайхмурад ХIажимурадовлул.
— ХIажимуса-хIажинал наслулиясса инсаннал ва мубараксса гьайкал шяраву даврия на хъинну ххарину ура. Мурадлул ва ларайсса даву дурсса чIумал, жуйвамур бурж шяравалу ядавур. Вай илкинсса лухччив оьнна къариртун, гьарица кулпатраву 10-20 оьл, ятту ябуллан аьркинссар шяраву ялапар хъанахъи­сса гьарицагу кулпатрал. ТIабиаьтрал сахаватлувну жунна дуллусса уртту-щин зия дан къабучIиссар, — увкуна Кьуръандалул лу лакку мазрайн таржума бувсса Сулайман Мусаевлул.
Уздансса даврихлу ЦIаххаев Мурадлухь барчаллагь тIисса ихтилатру ялагу бувуна шагьрулия ивзун шяраву ялапар хъанахъисса МахIаммад Рамазановлул, «Лавгзаманнул заллухъру» тIисса цила луттираву биялсса бутIа ХIажимуса-хIажинан хас бувсса Гулижан Кьурбановал, Шяъван Оьмаровлул ва чIявусса цайминналгу.
Мурадлул барчаллагь увкуна мизит банцIа цала чIарав бав­цIуминнахь, усттартурахь.
Мизит тIивтIушиврул лишанну мунил лажин чIирая пардав дуркьуна Юсуп МахIаммадовлул, ХIадис ХIажиевлул, Мурад ЦIаххаевлул ва Давуд-хIажи Тумалаевлул.