«Ватандалул къаралчитал»

ЦIуцIисса ккарччучIан гьар мудан маз бачайни кунма, ттулмур ручкагу жула зунттаву яхъанахъисса инсантурал оьрму балглагавричIан чIа-чIаннин аьрххилий дачай. Вана уттигу, щалла дунияллийх арцу чан хъанахъаврил щатIи бищайхту, цIунилгу ххи хьусса буруккинтту балглансса багьунни.

Уттигъанну, буттал шяравун Вихьлив лавгун унува, ца жагьилнал ттухьхьун кIива суал буллуна: «Ссаяту ва щияту макьалар­тту чичин ихтияр дуссар зухь жула кказитрай?». На жаваб дуллуссия: «Жула оьрмулияту, буруккинттаяту, вияту, вай Лаккуй яхъанахъи­сса Ватандалул къаралчитураяту, щаллагу дунияллийх ппив хьу­сса лакраяту. Жулва кказитрай гьаз буван къабучIисса масъала бакъа­ссар», — увкуссия. КIилчинмур суалгу бия ванихава лавхьхьусса: «Щил диялдакъашивурттаяту къахьунссия вищава чичин?» — тIисса. На дакIнийхтуну жаваб дуллуссия: «Аьрасатнал ва Дагъусттаннал президентътурал ва хIукуматрал председательтурал», — куну.
Аммаки кIа жагьилнахьхьун нара дуллусса жавабру ттун чIалан диркIуна ялттурасса душиву. Бухьунссия жагьилнал дакIниву цаймигу, цахьхьунма цалва буллалисса, суаллу, ламус хъанай ттухьхьун къабуллусса. Ттунгу кIа жагьилнал буллусса суаллу савав хьуну, кIибачIин ччан бивкIунни кказит­рал буккултращал гьарта-гьарзану ттулва аькьлулул кьукьлакьимур. Бунияла, на хIучI тIунгума ивкIунав, ттула зумату бувксса махъру нава къатIайлану увкусса кунма чIалай. Яни «ина кунмасса Ватандалул къаралчитурая» тIисса калима. Циванну жува Ватандалул къаралчитурайн кIура баен аьркинсса?
КIа зунттал билаят жува уттигу мяълумну тарив къакIулсса заманалийва язи бувгьуну бур. Ца чIумал, ччянива, мукунма жугьутIиял миллатрал Муса тIисса идавснал Мисриллал пиръаьнтурал (фараонтурал) аьзият буллай литIлай бивкIсса цала миллат бухва къалаганшиврул, чуврив цучIав якъахъанахъи­сса, буллугъсса аьрщи дуссар тIий, 40 шинай бувцуну най ивкIун ур. Буслай бур, Мусал бувцуну нани­сса халкь ххассал хьуншиврул гай ливхъун нанисса ххуллий хьунабавкьусса хьхьири тий-шийнмай хьуну, гай лихъансса ххуллу тIивтIуну бивкIшиврия. Цукун бухьурчагу, яла га «буллугъсса» аьрщи бакIрайн къадагьлан дикIайхту, хIакьинусса кьини цивппа яхъанахъисса аьрщарайн бияйхту, бан-битан бухлавгун, гикку мина дирхьуну дур. Аьрщи инсаннал цалла каруннах буллугъ дайшиву гайннан кIул хьуну бур хъиривми шиннардий, га аьрщарай яхъанан бикIайхту.
Буниялттун, на цакьнивагу ттулла макьалардаву кIицI бувссия, гай жугьутIнал халкь яхъанахъисса аьрщи дусса дур кIирисса бургъил ччу­ччин дурсса, чIучIинттул рангираха лархьхьусса. Мунияту гайнначIа хIасул хьуну дур бакIлахъиялийн щин дишайсса мелиорация тIисса элмугу, га ишла дурну бакIлахъия дучIан дуван лахьхьавугу.
Кьулчинмур аьсрулул мукьилчинмур бутIул дянив дурккунни мукунна «капельное орошение» тIисса, ххяххиялучIан лухччинувух щин дурцуну, гиву гай кIунтIатIи дурну, ххяххан дуллалисса пурмагу. Ца ппурттуву жучIава Дагъусттаннайгу буссия ва «капельное орошение» ишла дуллансса давурттив дуллай. Аммаки, ссавур дузал къархьуну, дуллалимур «хъюртул щинайн» дуркнуккива.
Бюхъай буккулт «Шикку жугьу­тIиял ва лакрал дянив ци дахIаву дуссар?» — тIунгу. Тарихрал иширттайну тIайланнасса дахIаву да­къахьурчагу, дур кIивагу миллатрал кьянатсса аьрщи яхъанан язи дугьаврил ца кьяйда. Зунттавусса аьрщи цахара зузи дуван жулами халкьунналгу хъунмасса захIмат бивхьуну бур. ХIакьинусса кьинигу яхьуну дур оьрус мазрай «террасное земледелие» учайсса, жула зумуну, мурзусса лахIунттай хъуру дурну, гичча бакIлахъия дучIан дуваву. Гай хъуру цирдагу чIяруми дурну дур суннил чулий. Ттухь ца аьлим­чунал бувсуна, улу, гана гай ли­ссурдая ласун шайсса душиву ххуй­сса бакIлахъия. Цалва тIутIимур тасттикь буллай, ганал кIицI бувна хъуруннайсса мюрщисса чарттал чIучIралгума кумаг бувайсса бушиву ххяххия ххуйну ххяхханшиврул. Гай чIучIралусса хъатру ххяххиялул ххуйну ишла дувайсса дур. Ххишалдаран, баргъ лавгун махъгу гай чарттал чIучIрая нанисса гъилишиврул ххяххия анавар дуккан дувайсса дур. Ва иш къакIулну бакъахьун­ссия жула чиваркIуннангу.
ХIатта шикку жугьутIиял миллатрал тарихрал дайдихьу жунна бусалардайну кIулну духьурчагу, жулламур зунттавусса аьрщи язи дугьан ци савав хьуссарив уттигу жунма мяйжаннугу кIулну бакъар. Аммаки журарду кIива бур: цалчинмур, жугьутIи кунма, щия-бунугу жуярва ххувминная ливхъун, зунттаву яхъанан багьаву. КIилчинмургу, дунияллийсса микIлачIаву даслан дикIайхту, микIирала чIалачIи хьу­сса зунттал дарардаву тассаривва бикIлил агьалинал мина дирхьуну дикIаву. Шиккугу ца зат бур хъинну аьлтта чIалачIисса. Хъунмасса хIаллай жула инсантал цайми архсса миллатирттащал дахIаву дакъа яхъанай бивкIун бур. Му иш мукун бивкIшивугу уттинин яхьусса ссу­ссукьусса материалнайсса культуралул тасттикь буллай бур.
ЦIурихьулуву дувайсса дукрардугу жулла марцIну зунттал тIа­биаьтрацIун дархIусса дур. ХIасил, хъунмасса хIаллай цилла цурда дузал дуллалисса, щийнчIав хъар дакъасса, цинна лархьхьусса хьхьичIуннайшиву дусса цивилизация диркIун дур.
Бунияла, ваксса кьянатсса аьрщарай яхъанахъисса инсантал бунувагу, жула миллатрай ябацIу буван­сса чил хIукуматирттал чапхунчиталгу чансса бивкIун бакъар. Аммаки зунттал чарттаха лархьхьу­сса хасиятрал инсантурал щилчIав хьхьичI ник рирщуну дакъар.
Тарихрал ишру хIисавравун ласласисса чIумал, ца-цавай ишру бикIай аькьлу-кIулшилуща цалийн буцин къахъанахъиссагу. Масалдаран, чапхунчи Тимурдул цир жула зунттаву диркIсса? Жунма кIуллихха га арияхълил талатала ивкIшиву. Ца ппурттуву укунмасса суал хIасул хьуна ттул жула цIадурксса тарихчи, аьпа биву, Владилен ХIажиевлущал ихтилатрай унува. Ганалгу муданмагу цалвамур бакIравугу бикIайва тIива ва суал щуруй, жаваб лякъин къахъанай.
Дунияллий шайсса тарихрал иширттаву цичIав хатIалийсса къабикIайхьукун, ттунгу дакIнийн багьунни: «Гьай, аман, Тимур луг­лайвагу акъаявав тассаривва жула зунттаву лабивтссар тIисса парснал шагьтурал мусил тахлих? Азирбижаннал шаэр Гянжавил учIан увну урхха лавгзаманнул талатала Аскандар жула зунттавун. Цувагу кка­ккан увну ур Сарир паччахIлугърал мусил тахлий щяивкIун. Укунсса тIардаяту, хавардаяту дикIай хIасул дурну чIярусса художествалул зумунусса американал киносуратругу. ХIасил жува яхъанахъисса зунттал билаятрал тарихравугу дур хъинну чIярусса, уттигу кIул хьун дурасса кьюлтIшивуртту.
Жула зунттаву яхъанахъисса инсантуран яла тIайлабацIусса шиннардин ккалли дуван бучIир Хъун дяъви къуртал хьуну махъсса 20-30 шин. Ттун дакIнийри 60-ку шиннардий, Хрущевлул шагьрурдайн ккаши бувтсса чIумал, МахIачкъалалив дуклакисса студентътал шяравун бувкIун, кIарттул ччатIул чантайртту бувцIуну, шагьрулийн лаглагисса чIунну.
Вайва мукъурттицIун бавхIусса мисаллу буцин ччива гайра 50-60-ку шиннардил арардаву такну ттулва оьрмулуву хьунабавкьусса масъаларттайну. Гай шиннардий зунттаву яхъанахъисса инсантурал оьрму хъанай бия яла тIайлабацIу бумурну. Гьарца чулуха сийлий дия дуккаву, миллатрал культурагу гьаз хьуна. Хъурунная дучIайсса бакIлахъия инсантурал лякьа дуччинсса дучIан дуван бюхълахъисса шинну дикIайва.Ттун дакIнийри, инттухуннай ницах дургьусса кIира хъуния жул кулпатрал ласайва иникIма дувансса лачIа, хьхьа­хьхьари бичин­сса у, ини бувансса хъа, кIинттул кIарттуву гъадарттуву шахьан шай­сса лухIи хъюрув ва магъарда. Вайра магъарда, кIинттул арив къалавгун, зунттаву ливчIсса яттингу, гай маркIачIанмай гьухъаллияту шаппайн зана шайхту, ганиннин гъилисса щинавун дирчуну, кIукIлу лаган дурну, дулайва. ЛухIи гъаттаран дизайсса диссинналувун лухIи хъюруврая дурсса ярмалул кIихIама зурзу бувайва. КIинттул щюллишиву дакъасса чIумал ххункIру буллан щахха (нацIу мечI) кьакьан бувайва. Яла гай нацIу мечI накIливу шавхьун, цавай нахIусса ххункIру бувайвахха! КIуттал накь дувайва, хIалахIу бичайва. Утти бур дукиялуха зузисса аьлимтал тасттикь буллай кIуттал накьливу душиву инсаннал чурххавун гуж бутайсса, чIярусса цIуцIавуртту къахьуншиврул гайннун барурдуну дацIайсса микроэлементру. Жува бикIару га чIумалсса инсантурал ва уттиминнал цIуллу-сагъшиву куннаха ку лащан луллай. БувчIлай бур га чIумал бунияласса, экологиялул чулуха марцIсса дукрарду канай бивкIун тIий сагъсса бивкIшиву жула инсантал. Ши­ккува дакIнийн бутан ччива, хIатта азотрал гьанулийнусса оьргъашивурттал бакIлахъия чIяру дуварчагу, ххяххиялул наслулул гьану зия бувайшиву. Муна мукун, люцерналул ххулув буваншиврул дугьайсса щюлли уртту гъаттарал дукарча, гай лякьлуву щарай, лухIи гъаттара пурш лавхъун, гай лещан буллай шяраваллил хъаннин къаккавксса къаличIайва. Ттул пикрилий, гай шиннардий анжагъ ца ппиринж бикIайва дукралувун ишла бувайсса зунттаву къаххяххайсса бакIлахъия. Жул Вихьуллал колхозрал Бабаюртливсса хъуруннай бувгьуну, кьинирдан бачIайва ми ппиринж. ­Оьрус нувщуя дукъадувайсса дукрарду къадикIайва. ДикIмур муданнагу дикIайва. ДикI чан хьувкун, магъулун лавхъсса чулу уттуллуяту яру-чIаврду дурну, кьалия бувайва гьавккурттайн бичинсса. Аммаки, хIукуматрал зунттаву яхъанахъисса инсантал щин ккалли буллай бикIайссияв къакIула, 3-мур сортрал капак тIисса иникIма дикIайва ца-ца чIумал дахлай ттучаннай. ТIайлар га капак иникIмалия був­сса гьавккури нахIусса бикIайва. КIяласса иникIмамур дурагу ххал къашайва. ЖучIан бучIайсса сурахъаврал бутта икIайва Лакрал райондалий хIухчуну зий.Танал лавсун бикIайва кIяласса иникIма шайсса арияхънал кIанттай ххя­ххайсса лачIа. Ми ссурахъаврал жучIан бувкIни жула Лаккуй ххявхсса къалмуя бувсса ччатIгума къабукайва. Яла махъ, угьара хьуну, кIулшиву ххишала хьусса чIумал, ттун бувчIлан бивкIуна инсан чIивиний, най унува цукун аьдат хьуну урив, мукун угьара хьуну махъгу личIайшиву. БувчIуна ттун мукунма ялгъузну нину-бутта бакъа яхьусса оьрчIаяту буккайшиву къуллугъчиталгу. Цан учирча, гайннал бюхъу-хъит бикIайсса бия цаярва шаттирал хьхьичIунмайминнащал архIал бацIан хIарачат буллалисса.
Вана укунсса оьрму щуруй бивкIсса цивилизация канища ду­ккан къаританшиврул чаран цукун­сса бикIайривав тIисса буруккинттараятур ттулмур ихтилатгу.
ТIайлар, ччарча литературалул зумунусса чичрурдаву, ччарчагу публицистикалул зумуну чирчусса макьалардаву цимилгу гьаз хьунни жула ихтилат нанисса масъала.ТIайланма учин, зунттал даралуву яхъанахъисса инсантурал сияхI чан хъанахъавриясса. Шикку ялун нанисса цамургу ца бала бур. Махъсса ппурттуву щатIи бишлаши буллай бур экономикалул зумунусса бюхъу-хъит чансса инсантал лагь-лахъ буллалаврилгу.
Дунияллул цаппара миллатирттал тарих ахттар буллалисса чIумал, хIисав хъанай бур хъунисса миллатирттал цIакьсса цивилизациярттугума луххайн дурккун дакъа-къатIа шайшиву, мазругу бухлагайшиву. Му чIумал бувчIлай бур жула миллатралмур, мазралмур кьадаргу цайминналминнуха лавхьхьусса бушиву. Оьсса бала ливкшиврун ккалли булларчагу, жула миллат дунияллул тарихрал сияхIравун лавсъсса чIумал, махIатталсса цичIав ба­къашиву. Жува цалчинми ва махъва-махъми бакъашиву.
Шиккува ца укунсса затгу дакIнийн багьунни. Утти сийлий бур «демократия» тIисса махъ. Аммаки ва махъгу нукIува бивкIсса «КПСС» тIисса мукъуха лахьлай бур. Циван учирча, ва мукъулгу уттинин бутлай бивкIсса оьрму къатIайласса бивкIшиврун ккалли буллай бур.
Мукун бикIайва КПСС дусса чIумалгу ганиннинмур оьрму бав­ккусса бивкIшиврия буслай. ХIасил, муданмагу дунияллул сантирал пикри-зикри баххана хъанай бур, щатIал оьрмулуха лахьлай.
Аьвзал заманнайва Мисриллал (Египетнал) бутлай бивкIсса оьрмулувусса диннаву къадиркIун дур данди бацIавуртту, бястру буллалавуртту. Гьарца инсаннаща цаламур пикри бусан бюхълай бивкIун бур. Га цала пикри бусаврилшиврийгу танмихIгу, хъиривбацIавурттугу къадиркIун дур.Ттун ва ишираву чIалан бивкIунни, мукунсса тархъансса инсантал буну тIий, цаннал гама ухлаган къауллай тIий, гайннал миллатрал культура уттинин яхьуну дур. Га чIумал диркIун дур багьайкунсса демократия. Демократиялул къатIутIиссархха инсаннал пикри гаманалмунийн тIайла бацIлай бакъахьурча, га ухлаган уван аьркинссар тIий. Жувамур, лахьхьу дуртмур кьини къатIайлассар, хIакьинумурди тIайласса тIий, хамелеонтурайн бувккун буру.
Ттун дакIнийри, нава чIивисса чIумал жул Вихьуллал хъаннил бахIайсса бакIвахIурдугу, чIин­чIурдугу дух аьдатри тIий, хъирив багьлагьисса чIунну. Бурги утти хIукуматрал оьрму бутан лахьхьин баву чун дирну диркIун дурив. Улу ца чIумал, шиннардил лахъишиврий цIакь хьусса, жалин хьхьунил чIумал гьан дувайсса аьдат зия дуллай, га ахттарай гьан дувара тIисса чIунну дикIайва.
Ттун дакIнийри, шяраваллил советрал председатель душ щар буллалисса ттул буттауссичIан МахIатIулавхъал ЧариннучIан увкIун, душ ахттавай гьан бува тIий ивкIсса. Ттул буттауссил кутIасса жаваб дуллуна: «На дуккан къадав му аьдат, на му зиягу къаданна», — куну. ЛирчIуна ганияр махъ яла ас-ламусрал чулуха тIайласса аьдат, жалин хьхьудяризал дакъа наврузбагначIан къалагайсса аьдат. Ва аьдатраву дур ца махIатталсса кьюлтIшиву – душнил ва оьрчIал дянивсса хьунабакьаву ашкарану дикIан къабагьлагьаву. Шиккува дакIнин багьунни уттигъанну ахиратравун лавгсса хъунасса чичу Чингиз Айтматовлул перестройка дайдирхьусса чIумал, увкусса махъру: «Оьрмулул жухьхьунна цIана хIалу дуллай дур цимигу цивилизациялул инсантурал дакIурдил хияллаву, гьавасирттаву бивкIмур оьрмулуву бартбигьин. Цамур укунсса чIун жухьхьунна та дириянссарив къакIуллича, гьарцаннал яхI бувара, зула культурагу, багьу-бизугу, зула миллатрал личIишивугу духлаган къадиртун, муницIун кабакьу буван». Бюхъай на вай махъру ганал зумату бувксса куццуй тикрал къабувну бикIангу. Аммаки агьаммур ганал пикри укунсса бия.
«Инсаннал яла агьаммур давуну дикIан бучIи бувну бур, чIявусса инсантурал дакIурдиву ккухIлахIисса иширттая цанма кIул шайхту, гайннуя цайминнахьгу бусаву. Му чIумал инсантурал буруккинттугу куклу хьуну, чIарав бацIайминнал сияхIгу ххи хьун бюхъайссар». Укунсса махъру увкуну бур 1915-ку шинал тIабиаьтрал кьюлтIшивуртту, аваданшивуртту, караматшивуртту жулла хьхьичI дацIан дурсса оьрус­нал чичу Михаил Пришвиннул. Бакъаривла тIайласса махъру?
ХIажимурад ХIусайнов
«Илчи», 2006 шин, июнь