Ттул буттал бава

avtor_15Ттул буттал нину ПатIимат (халкьуннаву ванийн Загу-ПатIимат учайссия) дия Къаркъахъул тIисса тухумраясса. Ванил ия Аьвдуллагь тIисса бутта, ниттингу цIа дия Гугьарша. Ппугу ивкIуну, ПатIимат кIивагу ссищал ялгъузну ливчIун бия. Нину Гугьарша щар хьуну дия Расул тIисса Аьвдуллагьлул уссин (ПатIиматлул буттауссин).

Вайгу циняв цалвами оьрчIащал хъуни бувну бур буттауссил. Амма буттауссил захIмат бакIуйн къабувккун бур. Ттул буттал ни­ттил кIивагу ссу хъуни хьуну махъ ливтIуну бур. БуттауссичIа хъунмагу бувну, ПатIимат щар буллуну бур, цина ччиссаннангу хьун къабивтун, ХIусайнахъаясса Юнус тIисса адаминан. ГаначIа ванил бувну бур 6 арс, 3 душ. Ряха арснаяту ливчIун ур ца.
1941 шинал Юнус, Ххур­ссигу, ХIурба-Оьмаригу тIисса арамтуращал, колхозрал даэ машан ласун арцущал Азирбижаннавун гьан увну ур. Тийх Юнус къашавай хьуну, баргъ лавчIун, ивкIуну ур, тийхва увччунугу ур (станция Къарасу тIисса кIанай). «Мунал хъирив дизан­сса даража ттулгу бакъая, бувсмуний гьашиву дан багьуна ттунгу. Бутта акъа ливчIсса ятинтал хъуни буллансса буккаву къагьану, гай даэ машан ласун Юнуслу­хьхьун дуллусса арцугу лахълахъи дунна колхозрал», — тIий, буслай дикIайва хъунна бава.
ПатIиматлун багьну бур 4 оьрчIалсса буллан, хъунма хъунмунин 8 шин, гайминнан буттал лажиннарагу дакIний диркIун дакъар. Гай яла захIматсса дяъвилул чIумал, адаминал буржгу лавхъун, дан-дукан дакъа ливчIун бур. Тти ганин багьну бур мудан колхозрал давурттайн занан, хьхьувайгу къурдаравва гьантта бикIлан. Ганилгу, Нура­ттинхъал ПатIиматлулгу, Аккаразухъал КьурбанпатIиматлулгу кьинилун дачIу дугьайсса хъу ттихIайсса диркIун дур. Муния мукьахгу, цилва къатлул маэшат ххуй бан, щилкIуй дулунмуних оьрчIру ялугьлагьи къабуван, занай диркIун дур ттул хъунна-бава, чIукьа нисгу ларсун, Кураллавун ттуккуй. Тиха ххуржинтту къалмул, ахъул­сса, ци дунугу аваданшивуртту ларсун дукIлай, аьмал буллан диркIун дур.
Цал, цила муданнасса ххуллул гьалмахтуращал ЦIахъарав ларгсса кIанттай, укунсса ишгу хьуну бур. Цилва ттуккущал мунил бувцуну бивкIун бур цила уссихъал ттуккугу. Курагул, ахъул­ссаннул ттукригу бувцIуну, махъунмай бавчусса чIумал, буттал ниттил ца ттукку бивкIлан бивкIун бур, оь тIама дуркуну бивкIлакIиссар тIий. Га ттуккуйсса гьивугу гамунийн лахъан дурну, дарчуну дур цилва гьалмахтурал хъирив лаян. Хъирив ларну дур. Амма, гьиву кIу хьухьунссия, бивкIлан бивкIун бур ганил цилвамур ттуккугу. Тти тамунийсса дикIу, ванийсса дикIу, кьай дарчIуну дур гьалмахтурал ттукрайх, бавчуну бур шаппай. Шардай дияннин, шяравун духханнин хавардай ххуйну найгу диркIун, шяравун духхайхту, пикрирдахун дагьну дур: «Гьуя, тти ­уссихь ци тIий бусантIиссар ттукку бивкIусса, лахъаврин булун ттуламурвагу сагъну ливчIссания!» — тIий. Нину гьан дурну дур ­уссихь бусан. Уссу Рамазан ванияр 2 шинал хьхьичI дунияллия лавгунни. Рамазангу даврил сасан увсса, бусса оьр­мулий захIмат буллай ивкIсса, ацIаву къакIулсса зунтталчу ия. «Цу­ппа ссу сагъну бурив, ттукку мангъавлух бивчIанссарча», — куну бур ­уссил.
Колхозрал ятту букьлан лагайсса диркIун дур ттул буттал бава. «Лякьа ккашил хьувкун, ка щях шайссар» тIисса кунма, ятту букьлакьийни, хъис-кьитI ппалул ларитайссия жиплуву, миву-тиву дирхьуну», — тIий буслан дикIайва. Му зат хавар хьуна тIар бригадирнан (мугу ттул ниттил ппу Хъун-МахIаммадая). Мунал ванийн оьвкуну: «Ина гьунттий аьравалттищал Щурагьун цIу ласун наниссара, ппал дацлацисса тахсирданун», — увкунни тIар. Цилгу яла гай салкьи хьусса ппалгу ласав тIар цищалла Щурагьун. Цаймигу аьравачитал бия тIар. Лавгун, даймургу дурну, гай цилла ппалух ахъулссагу ласав тIар, бивхьуну аьравалттийгу, дуркIра тIар шардай. Бригадирма ивкIссар тIар цин мунийну оьшиву хьусса ххай. Циннив оьнува ххуйну хьуна тIар, аьрххилия аьркинмургу ларсун дуркIра тIар.
Гьантта бувккуну, къатлул ахIвал хъис бунугу къулай хъанан бивкIун бур. Ялагу, чарайщар хьуну, чара бихьлангу диркIун дур буттал бава, Куралгу, ЦIахъаргу кьабивтун. ЦIанагу ванил чара бур жучIа яхьуну.
Букъаккайсса гьунар бакъая тIар ттул буттал баваяту: хъа­ттирду щащайсса дия, чантайртту байсса бия, ми бансса ххаллугу цилла дувайсса дия.
Ттул буттал бавал дукьрахIан къадурсса хъатIи шяраву нажагь бакъа къавхьуссар. Жула шяраву дакъагу, Ккулатугума бучIайва хъатIайн хIан дуван ва дуцин.
«Та Кураллавунссагу, ЦIа­хъаравссагу ххуллурду, валлагь, цурда заназаврил кьахьухьунссар», — тIун дикIайва бава. Циксса захIматшивуртту дурхIунугу, мукьвагу цила оьрчI ччаннай бацIан бувну, цалва-цалва оьрмулул ххуллурдайн тIайла бацIан бувну бур.
КIа ттула буттал ниттил цилва оьрмулия ва та заманнул иширттая бусласимур цимурца дакIний ливчIссания, щаллусса лу чичин хьунссия. Ттиватти хIайп тIун бикIара, нава кIанияту чIявусса лакъалавсунма ливчIуннихха тIий.
Имара Саидова
2005 ш.