Ххяххабургъил тIинттал шавай увцума

lei_7Я шяравусса ниттин Садрижатлун, я шагьрулийсса бу­ттан ва уссурссуннан хъунмасса хIаллай хаварвагу къабивкIун бур МахIаммад Чачаннал дяъвилий ушиврия. Санкт-Петербургуллал областьрай армия лахълахъи­сса арснай дюъ дихьлай, ниттил чIявуну ганачIансса чагъардай чичайсса бивкIун бур, «Ява, ттул арс, Чачаннавун малагара» тIий. Ганалгу ниттил дакI паракьат даншиврул «къагьанна» куну чичайсса бивкIун бур. Цувама му ппурттуву Чачаннаву ивкIун ур. Ца кьини арснаяту бувкIсса чагъарданий (конвертрай) Моздокрал печать ккавккун нину хIал бивну дагьну дур…

avtor_12Яла махъату кIул хьуну бур гъан-маччанан МахIаммадлул, цува Моздоклив усса кIул къахьуншиврул, конвертру Санкт-Петербурглив нанинахьхьун ягу даврил иширай тинмай-шинмай заназисса хIаписартурахьхьун булайсса бивкIшиву. Ца ххуллух мукун чагъарду булун тIайлабацIу къахъанайкун, шаппами лахъину чагъар бакъа азурда къабуваншиврул, циваци хьунххура куну, ча­гъарду Моздокраява тIайла бувккун бур.
Укун цува «авара шаврия» буслай ур цува МахIаммад СантIуев. Ва армиягу лавхъун, цIуллу-сагъну буттал шяравун, Къюллул ЦIувкIрав, зана хьуну ур. Дяъвилул щуттая увкIсса шяравучунахь «авравгу» учин, Чачаннавусса хIалкьазиялия цIухху-бусу бан нагу бивра МахIаммадлучIан.
Ва цувагу СантIухъал ХIа­саннул чIана-чIивима арсри. Да­гъусттаннал педуниверситетрал физкультуралул институт къуртал байхту, аьралий ишру ла­хьхьаврил кафедралийн къазанай ивкIсса жагьил армиялийн увцуну ур. ЧIявусса жагьилтал армиялийн къагьанмур буллалисса чIун дунура, ванан хъинну ччай бивкIун бур армиялийн гьан.
«На Санкт-Петербургуллал областьрай виваллил аьралуннал частьраву саперну уссияв. ЦIуссалаккуй га питна сукку шайхтува гихун тIайла уккияра тIисса аьрза буллуссия, амма дяъвилул щуттайн гьан уваншиврул, 7 зуруй даву лахьлан аьркинну бия, ттул 7 барз хьун бувая, мунияту къатIайла уклай ияв. Жул командиртал бия жухь, дагъусттан жагьилтурахь: «Зу шикку гъили лаглай бунува жул, ­оьрус агьулданул, оьрчIру кьатI хьуну най бур Ккавкказуллал аьрщарай», — тIий.
IMG_33991Дагъусттанная жу ряха уссияв, лаккучу ца на ияв. Жу щилчIав аьй-бювкьу духIайсса инсанталгу бакъаяв, душманнал хьхьичI бацIангу мудангу хIадурну бу­ссияв, цIунилгу аьрзарду буларду Чачаннавун тIайла буккияра тIисса. ТIайла бувккунав, жул пишалул саллатI тийх хъинну аьркин хъанайгу бунавхьур. На Чачаннаву шанма барз ва бачIи був­ссар, Аргуннай личIаннин, сайки гьарца талатавуртту къизгъинний ивкIссара. Жу минарду дукьлай хьхьичI бачайссияв. Чачаннал къатраву телевизордацIун, магнитофоннацIун минарду дархIуну дуну, цIубутIуй мукун­сса иширттая хавар бакъа къатравун ххявххун нанисса омоновцы чIявусса ливтIуссар. Яла жу хьхьичIун бакьайвав, жу ххал був­сса къатравун бакъа омоновцы итакъабакьайва. Мунихлуну кувни жул ххувшавурттугу ОМОН-далул ххувшавурттан ккалли дувайва.
Подваллаву хъинну чIявусса агьлу кьюлтI хьуну бикIайва: кув хъус кьаритан, кувгу ли­хъан къабювхъуну ливчIсса, ккашил къиялий бикIайва подваллавуцири, жухьвасса паекру буллан бикIайссияв. Цал мукун аьзаврай ливчIсса инсантуран дукиялун дулунмур дакъа, ккаччи бивххун, ккаччил дикI дарчIусса хаваргума бия. ХIасил, инсантуран чIалай бия цалла хъус цалла хьхьичI ратIух най – мунияксса къумашиву къадикIайва. Хъус, матахI цирдагу чачанначIа ххуйсса, багьлул ххирасса дия.
Жул хъунмур даву Грознайлив дия – тикку бур учинмагу ливчIун бакъассар сагъсса къа­тта, бачIи-кьачIисса чIиртту ва хъунтIри дуссар лирчIун. Тиву-шиву ливтIуцириннал кьаркьаллу чIярусса дикIайва, миннал ккал-аьдад дан шайсса тагьар дакъая. Жу, халкьуннайн къалекьаншиврул, лекьа-пIякьу хьу­сса къатри, массула лекьан дуван, пIякь учин дуллай бивкIру, 39 къатта пIякь учин барду. Мяйжанссар, кIива дом инсантуращала пIякь учин бан бувна, лахъми зивурдай боевиктал къуццу тIий буну, миннацIухсса баншиврул. Му кIанттава увагу ацIния кIиярив, ацIния мяйярив инсан сагъну ливчIссия. Боевиктал канийн къабукIлай, инсантал итакъабакьлай бикIайва – му иширал тIурча кIивайнналвагу бакIрачIан оьсса бала буцайва. Боевиктал цукунчIав ясирну къабагьанмур буллай бикIайва, жу­хьхьун ца негр иривна сагъну. Жувагу мукьва гьантлий душмантурал вив лавсун бивкIссару, цуксса личIлулну занакьулу хъанай бунугу дяъви лавмартссархха. Жуятусса кIия ивкIуна, цаппараннайн щавурду дирна, нарив, бахтти бусса ухьунссияв, ххассал хьунав. Ттуршра метралул манзилданий цичIар къачIалачIисса пуркIу итабавкьуна жуламиннал боевиктурал я бахIиншиврул, мукун жу ххассал бувнав.
БивкIу тIурча гьарца кьини тIиссакссагу жул къаралданий бикIайва. Шяраву зачистка дур­ссар, марцI дурссар нукIура, хьхьувай яла лабивкIсса хъамива битлан бикIайва жуйн. Миннан цала шяраву гьарица мурцIу-ккутI кIулну дакъарив? Кьисас тIурчарив чачаннал оьтту-ттурчIавура тартсса затри.
Цикссагу бия террористурая бизар-шацI хьуну, рахIатшиву дакъа, цичIар ччай бакъару тIиссагу, бия, цайва хьусса тахсир бакъанува, цалва къатта-къушру гьалакIу бувну, чIярусса шиннардий бувсса захIмат зиялий бавцIунни тIиссагу», — буслай ур МахIаммад.
Боевиктурал кунмасса зулмурду жулассанналгу байвав тIисса суалданухьхьун жаваб дуллай, МахIаммадлул тIива: «Дяъвилий кьисас ласаву тIисса зат ялтту дур­ккукун, рахIму бакъашиву кIивагу чулухату аргъирай дикIайсса дия. СаллатIтурангу талатавурттаву ливтIусса цала гьалмахтал хъама­къабитлай бакъарив?».
Арцул хIакъираву укун буслай ия: «Тикку арцу дакIниннагу къадагьайва, гьантлун 800 къуруш дия. ТIайлассар, арцу ххуй дирзсса цаппара цIунилгу тихунма зана шайва, ттулмур бакIравун арцул пикривагу къабуххайва. Ттухьхьун 20 азарда къуруш дуллуна, лирчIми хъирив дучIантIиссар. Циняв цакуну каруннихьхьун къадулаврил савав мури, цал 12 саллатI итаавкьуну арцущал, миннавату арцу зеххиншиврул 2 ивкIуну ия. Му жул частьраву хьусса ишгу бакъая, му иширал жулми командирталгу бакIрай бацIан бувна».
Хъунама сержант МахIаммад СантIуев буслан ччай акъар цала дурсса чувшивурттая. Ванащал­сса гьалмахтурая бавну бур нитти-буттангу ва орден, медаллан кка­ккан увну ушиву.
«На, отпускалий куна, цахъис хьхьичIунну итаавкьунав хъуниминнал, ттигу апрельданий частьравун иян гьантIиссара армиялул къуллугъ къуртал хьунугу, — тIий ур МахIаммад, — бия хаварду ттун шанна награда ккаккан дурну дуссар тIисса, «За отвагу», «За мужество» медаллугу, Суворовлул цIанийсса орденгу. Ттунмавагу мяълумну къакIулли, тIайлассар, на тIайла уклакийни частьрал хъуниминнал, «Вил чувшиврун лайкьсса наградарттайну кьимат бищунтIиссар» увкуна. Наградартту дурагу къадулурчагу зат бакъар, на лажин кIялану саллатIнал бурж биттур бував, лажин кIялану буттал шяравун зана хьура».
МахIаммадлул ппу ХIасан зун­ттал гьава къабакьлай МахIач­къалалив ивзун ур. Нину Садрижат арс учIаврия ххарину, «авравлийн» бувкIнаха хIурматрай, щакъалиххавай буслай дия:
«КIиягу хъуними арсру, шагьрулий давурттай буну, гьарзану къабучIай шяравун. Хъу-лухччинулсса, гьарзатралсса бай­ссия МахIаммадлул. Чара бакъа учIайссия хъу дугьан, ххулув бан. Чачаннаву усса хавар баяннина хьхьичIа укьлай акъая. Арс Моздокрай усса хавар шайхту гассят давление гьаз хьуна, майрава оь най къашай хьунав. Шагьрулий бивкIра хъин хъанай, арснал чIарав щякъабивкIссаксса ттул «азар» хъин шайссияв? Яругу някIсса, кIизгу къаоьну цIансса, лажиндаравагу кIяласса ттула арс оьрус­нан ккалли увну, ириярча боевиктурал итайссарив тIий хIал биллай бивкIра.
Гьашинунин жу ЦIусса шингу цачIуя хьунадакьай­сса, цIусса шин дайдихьулул гьантрай яру хъювхъу тIий, дакI угь тIий бивкIра, мудан байран хьунадакьин учIайсса арс бала-мусиватсса дяъвилул щуттай ци дуллай урвав тIий. БувкIунни нава барча буллалисса чагъар, ганий бия чивчуну: «Бавай, кIюрххила жула чIавахьулттичIанай хьуну, ххяххабургъил тIинттайн ппай уча, ттуйн куссаксса хьунтIиссара, нагу мукунма учиннача», тIий.
Гания мукьахгу гьарца хьхьуну ццаха тIий бивкIра. КIяласса яннагу ларххун, сапертал бикIайвахха телевизорданувух ххал буллай, гьарай, ттула арсгу тайннавух урвав тIий, телевизордания я къабукьай­ссия. ЦIусса хавардах вичIи дишайхту, ццахханнугу оьну­ра ххи шайва, навагу дардирал кIиххябуклай бикIайвав.
Арсру ливтIусса оьрус хъаннил дардгу ттулламур дард кунна асар шайва, гайннащал архIал агьи-агьи тIий аьтIий бикIайссияв.
Ччя-ччяни пачкъатлул чIава­хьулттичIанмай хьуну, ххяххабургъил тIинттай ка дихьлай, дуаьрдай бикIайссияв. Укун дуаьрдай кIигу ларгунни, интнил бургъил тIинттал гъилишивугу кIукIлу ларгунни. Навамур буссара уттигу ттула арс ххяххабургъил тIинттал шавай увцусса ххай. Армиялий арсру къуллугъ буллалисса циняв ни­ттихъахьгу ссавур тирххандарайн дукканнав, Аллагьнал хъинмур чивчуну лякъиннав тIий бура».
Жу «аврав» учин лавгсса кьини МахIаммад дахьа гъаттара хIачIан бувну увкIун ия, нину Садрижатмур арснан ахттайн­ссаннун буркив бан иникIма дуллай дия.
ПатIимат Рамазанова
«Илчи», 2000 шин,
20 июнь, №24