Тарихрал чIу

avtor_21ЦIанасса замана, хаснура махъсса шинну, цукун­сса бухьурчагу миллат – хъунма­сса бикIу, чIивисса бикIу – цила тарихрах, лавгмуних, тарихраву хьуну бивкIсса агьамсса иширттах ва тарихраву цалла цIа ду­ккан дурсса, циятува бивзсса инсантурах хъинну ябитлати­сса ва къулагъас дуллалисса, аьм­сса тарихраву лайкьсса кIану цуппагу бувгьуну бивкIшиву ва бушиву исват бан ва тасттикь бан чялиш бувксса замана бур.

Укунсса къулагъас даврил аслу-гьанугу, халкьунначIа аьмсса чантI учаву ва миннан цивппа гьану бакъасса къатрину ва ххану бакъасса аьнакIивну чIалан къаччишиву дакъассагу, цивппагу ва аьрщарай куртIсса мархращалсса тарихийсса миллат бушиву цайминнан кка­ккан бавугу ва хIакьинусса цалла тагьарданун ва ихтиярдан аьркинсса хIуччарду балжи бавугу дур. Шикку миллатрал, тарих политикалуцIун бахIаврицIун, цала тарихийсса ихтиярду ва тIалавшинну, тарихрайн чул бивщуну, жяматрангу, цайминнангу кIул дуллалаву дур. Ва иширавугу цинявннал хIарачат цалва тарих «авадан» бансса, ччясса заманная, «Аьвзал заманная» шихунмайсса бушиву, цIанихсса, ччинахь мяш учинсса ва ччиналгу хьурдай учинсса бушиву ккаккан бансса дур. Ца-ца чIумал тIурча, бикIан къабю­хъайсса ва аслу бакъасса за аьлтта чIалай бунува, валлагь, жул миллат дунияллул маданиятрал (цивилизациялул) гьану бивзсса, аммаки ваниннин шаназарда-мукьазарда шинал хьхьичIва бивкIулул ххуллийх лавгсса, шумер, хат, урарту тIисса халкьуннал хIакьсса варистал хъана­хъишиврий бацIан буллай ва мунийн бувну цайра хъунисса тарихийсса ихтиярду дацIан дуллалисса оьрчI-ажарттал зумунусса э-оьлул чIурдугу чансса баллай бакъар.
Амма жулвамур – лакралмур – иш лап аьжаивсса бур. Жулва хъинну ттуршамасса тарихгу бур, тарихийсса гьайкаллугу дур, Дагъусттанналгу, Къапкъазуллалгу, исламралгу ва, улу-гьу, ца-ца чIумал инсаниятралгу тарихравун цIа ласун лайкьсса инсантал – ишккаккултгу бур. Мунияр ххишалагу, жулва миллатрал тарихравун багьлагьимур панашиврул ххуллийх гьан къабитаншиврул чирчусса чIапIивгу дур (шикку ихтилат бивкIу бакъа­сса, жулва миллат ва Дагъусттан уттаванма буссаксса, цал цIагу уттарану личIантIисса Замир Аьлил дартIсса жулва тарихрайн ва мазрайн багьлагьимунил хIакъиравусса гьайкаллаятур ва мунал чичрурдаятур).
Къапкъазнаву цирича, дунияллийгу цала тарих чичин ва лахьхьин укунсса луртанну салкьи дурсса миллатру личIину чIявусса къалякъинтIиссар. Ва амма, мукун бунагу, жунма тарих къакIулли, тарихравасса ца-кIия инсаннал цIа кIул хьурчагу, къакIулхьурчагу. Миллат­рал тарихраву бивкIулул ва буккулул дазу ришлай бивкIсса иширттая хаварвагу къабикIай. Хъинну бухсса заманалия ягу 500-600 (улу 200-300) шинал хьхьичIмуния ихтилатвагу къабанна. Ттисса, махъсса заманалиягу ца вари чинсса, балжи­сса зад жунма куртIну ва биялну къакIулли. ЦIусса заманалуву тIурчарив, жулвамур тарихгу личIи-личIисса иширттал, халкьуннаву энад-ччал ххишала шавурттал, зиттийсса пикрирдал, личIи-личIисса ишккаккултрал буллай ва тIий бивкIмунил оьну вибувцIусса бур. Масала, бунтирал ишру ва мунивух лакрал дурсса гьурттушин, хIуррият хьун хьхьичI шиннардийсса лакрал оьрму, хIурриятрал ва граждан дяъвилул шинну, колхозир­ттал замана, бала-мусиватсса дяъвилул шинну, лак арнил кIанайн бизан баву, Лакку кIану пасат хьуну нанаву ва чIявуми лак гъурбатрайн кIура баллалаву ва мунийну миллатрал ликри ххуку хъанахъаву ва м.ц.. ЧIявусса иширттая жунма хаварвагу ба­къар ва миннух хIакьинусса кьинигу аьлимтурал, тарихчитурал цила багьайкунсса элмийсса хъиривлаявуртту ва кьимат бищаву дурну дакъар.
Аьмсса ихтилат лахъи къабуллай, цIусса ва бухсса заманалул дазу-зума даврин ккалли дуллалисса 1917 шинах ва тания махъсса, оьккину ччанарккусса, оьттурххусса граждан дяъвилул ва къача-къучшивурттал дурцIусса, 1921 шинал Дагъусттаннай большевиктурал хIакимлугъ цIакь хьуннинсса чIумул манзилданух, тай шиннардийсса лакрал ахIвалатрах ябитанну.
Тай шиннардий хъанай бивкIмунил хIакъираву жунма кIулмур ялттувасса бур: анжагъ кIира ранг – лухIисса ва кIяласса (чаннасса); революция ва контрреволюция: ятIулми ва кIялами: ххуйми ва оьккими. Ххуйми гьарца иширавугу ххуйсса тIул-тIабиаьтравугу, чурххал кьаралданивугу; оькки­ми тIурчарив, цумур бухьурчагу иширавугу оьккисса, адав-инсап къакIулсса, лажиндаравагу, чурххавагу диц-куц ба­къасса. Тай шиннардил хIакъираву жула (совет, дагъусттан) тарихчитурал чивчумургу ца мазгьабрайсса, анжагъ ца чIапIул журалийсса бур. Цайми чIапIив дикIан бучIину бакъая. ДикIан бюхъайхха тIисса, щил-бунугу бакIраву загьир хъанахъисса пикригума инсан оьккину ццаххандарал уллалисса, мунавун нигь рутлатисса бия. Инсан цалвамур пикри гьаз бан (бусан чарича) сислай акъая. ХIакьмур бувчIлачIисса цаппара аьлимтураллив ханнал бусалалувусса шяравучунал куннасса «Ттун кIулли, бусан къашай» тIисса тагьар дия (мугу цавура).
Ми шиннардий жухьва расмийсса (официалнийсса) тарихрал тIутIимур цимурцагу идавсил хIадисшиврий бацIан бувну, микку чивчумунияр ххишала кIулну бикIан бучIину ба­къая. Гьаннайсса, жухьра анжагъ хъунмур кIанттул ккаккан дурсса чIапIи дия, гамур чIапIуя ихтилатвагу къабикIайва, яни ва чIапIи тIабиаьтраву дурарагу дакъашиврий бавцIуну бия.
КIукунсса сававрттайн бувну ва мунищала архIал жула инсантурал чIявуминначIа рувхIаниймурнияр напсиймур хьхьичIун бувккун, тарихрайсса ургъил бачIвасса ххану чIалачIаврийн бувну, жунма чIявуминнан Лаккуй, Да­гъусттаннай хIурриятрал ва граждан дяъвилул шиннардий хьусса иширттая, ми ишругу цивппа тарихрал лахъишиврух бурувгун гъилинмасса ишру бунувагу, мяйжанмур ва хIакьмур цIанакулгу къакIулли. Му марцIсса чIапIи аьлимтуран – тарихчитуран бакIрая ччаннайн дияннин цIуницIа чичин дур.
Тай шиннардил хIакъираву ихтилат гьаз хъанай бивкIукун, хIасул хъанахъисса суаллу «27 шинавун лак цукун бувхссар?», «ЛакрачIан 17 шин цукун дуркIссар?», «Лак ва 17 шин цаннан ца цукун хьунабавкьу­ссар?» тIутIисса бикIанссар.
«ЦIусса заманалул» аввалданун ккаллисса 1917 шин щалвавагу Аьрасатнаву ва мивун хIала бувну бивкIсса личIи-личIисса миллатру ялапар хъанахъи­сса кIанттурдай хъунисса дахханашивуртту хъанахъисса, агьали хъинну политикалул иширттахун багьсса шин диркIссар. Дунияллул дяъви («германнал дяъви») найнма бивкIссар, чуврачувгу оьккисса кьянатшиву ва багьалугъ дагьну диркIссар, халкь дяъвилия багьтIатI хьуну бивкIссар. Февраль зуруй хьу­сса оьрус инкьилабрал, паччахIгу тахлия экьиливчуну, халкьуннахьхьун хъуни-хъунисса ихтиярду дуллалишиву баян бувссар ва агьали оьрмулуву ххуймунийн умудну бивкIссар.
Оьрус бакъами миллатругу цала миллийсса тархъаншиву ласун чялишну сукку хьуну бивкIссар. Му чIумал чIярусса партияртту хIасул хьуну диркIссар, чIяву-чIявусса кказитру итабакьлай бивкIссар, халкьунначIа ихтилатру-гъал­гъарду лап гьарзану бивкIссар. Халкь (миллатру) шан-мукь бивщуну, цаннищал ца ччалаччисса ва къаршийсса бутIрайх бавчIуну бивкIссар: «урчIахми», «паччахIнахлуми, диндалулми», «миллатчитал», «оьруслугърал тарап дургьуми» ва м.ц. Вай ишру лакрал чIарах къабувкссар ягу, цамур куццуй учин, лакгу укунсса иширттал чIарах къабувкссар.
Жулва миллатрал та чIумал­нин тарихрал лахъишиврий бивтсса ххуллух ябитарча, жулвамур тарихгу личIи-личIисса иширттал вибувцIусса бур. Миллатрал бакIрачIан чIявусса бувкIун бур: хьуну дур жуйра кьини дарцIусса ва жуйнна кьини дурксса чIуннугу. Жулва миллат ччянива, Эса-идавс дунияллийн укканнинма, тарихрал чIапIайн лавсъсса миллат бур. Ваниннин кIиазарда шинал хьхьичIва юнаннал тарихчитурал кIицI бувсса «леги» тIисса къапкъаз халкьуннал цIанивугу лак чIалай бур, бухсса гуржиял тарихийсса луттирдавусса «лекIи» ва муницIунма бавхIуну бухсса армани луттирдавусса «гьекI», «лак» тIисса мукъуцIун бавхIуну бур. Аьраб Дагъусттаннайн букIлан бивкIсса заманнайва, яни YII ттуршукулий аьрабнал тарихирттаву Гъумучия (Оьмикь, Гъумик куну) цимилагу кIицI лавгун бур. Дянивми ттуршукурдал заманнай лакрал Дагъусттаннайгу, Къапкъазнавугу хъинну гужсса паччахIлугъ – Гъази-Гъумучиял шамххаллугъ-диркIун дур ва тамансса кIанттурду ва халкь цила вив лавсун бивкIун бур. Тарихраву ляличIину яргсса чIапIи лакрал Надир-шагьнащалсса дяъвилуву чирчуну дур. Лакрал каялувчитал Цалчинма Сурхай ва КIилчинма Сурхай (Хъунбутта) Дагъусттаннал ва Къапкъазуллал политикийсса тарихраву агьамсса кIантту бувгьусса ишккаккулт бур.
Жула халкьуннайн баларду ливксса чIуннугу тарихраву чансса хьуну дакъар. Жунна мангъулнал дурсса къирмишангу, Надир-шагьнал шагь-къирмангу, бунт ккуччу дур­сса лухIи шингу ккарккун дур. Амма, цукунсса бала-мусиватру ялун бивну бивкIун бунугу, жула халкь уттаванма ливчIун бур, лакъавхIуну бур, ник къарирщуну дур ва цащава бювхъу­сса куццуй хьхьичIунмай най бивкIун бур. 1917 шинавун бувх­сса чIумалгу, жула оьрмулул, багьу-бизулул, чантI учаврил даража лагма-ялттуминнаяр лагьсса бакъар. (Му зат ттигъанну жула тарихчи МахIаммадов МахIачлул кIицI лавгунни: бурги «Илчи», 6-мур март. 1992 ш.).
Бунтирал шинал ливксса балагу, ссивир баврил аьзав-аькьувагу дурхIуну, лях дахьра ца 30-35 шин дакъа ларгун дакъана, 17 шинавун букканнин жува рухIрацIа хьуну, бивкIулул ххуллийх гьангу къабивкIун, ялу-ялун гьарцагу чулуха хъинмунийн ка дияйсса даражалийн биллай буру. Зува ххал бара, та чIумалсса, хъун бакъасса (50 азара инсан усса-акъасса) миллатрава цуку-цукунсса гьунардал ва бюхъурдал заллухъру буклай бурив-ччарча сянатирттаву, ччарча дуккавриву, ччарча паччахIлугърал ва аьралуннал къуллугъирттаву, ччарча маша нани бавриву ва ишбажаранчишивурттаву. Ласияра мусил усттартал, заргалтал, ххаржанчитал. Чувра-чувгу – Ттуплислив, КIапIкIайлив, Бакуй, Таканаву, Чаргаснаву ва м.ц. кIанттурдай – миннал цIа машгьурну дур. Миннал сий, даврил даража оьргърал усттартураяр ялавай­сса бакъар. Та чIумалсса жула усттартураясса цаппара цивппа-цивппалу чIирисса дазгалух зий бакъарча, даву пабрикIалий кунна нани дуллай бур. КIапкIайлив мукун даву дачин дурну Гъумучатусса Гузунхъул бивкIун бур. Оьрус паччахIнал аьралуннавусса къазахънал бурттигьалт­ран ххаржантру, турду даву миннал цалла пудратрай ларсун диркIун дур. МинначIа цимиягу арцу-мусил усттар зий ивкIун ур, миккува му пиша лахьлахьисса тамансса лакрал жагьилталгу бивкIун бур. Гьай-гьай, чIалачIисса зад бур ва ишираха лавхьхьуну вай хъинну иш бавчуну бивкIшиву ва вайнначIа ххуйсса барачатгу бивкIшиву. (Шиккува бусан: ваниннин ца 15 шинал хьхьичI КIапIкIайннал кказитрай ца укунсса зат бивщуну бия. КIапIкIай шагьрулул ца махIлалий цIусса хъунисса къатри дан гьанурду буклакийни, аьрщараву мукьра пут ва дачIи ххишалану мусигу, дачIи пут ххишала магьигу ляркъуну дия. Ва хаваргу кказитрай Гузунхъал муси куну баян бувну бивкIун бия. Аьлтта чIалай, кIай мусигу, магьигу Гузунхъал арцу-мусил давурттан аьркин дуллай бивкIсса хан-хъус, кьайлия. ХIакъуллагьрай гъалгъа тIурчан, вай лакрал хъусъя, ми ишакаш хъанай, миннул мюнпат-хайр, миннуясса баракат Лаккуйн ва лакран биянтIиссия. Вагу жунма «цIусса заманалия» бивсса хайрди).
Та чIумала лакравату хъунисса машачитал – Гъумучату­сса Бари-ХIажинахъул, Дялла-ПIиллахъул, ХIамидхъул, Жалалхъул, ХьурукIратусса Сиражуттинхъул ва м.ц. – бувккун бур. Вайннал, Лакку кIантту бакъассагу, Дязаннилмур Да­гъусттангу аьркинмунил, хIатта тахта-тIаннуйн, навтлийн бияннин щаллу буллай, аьравалттай тай захIматсса зунттал, ххуллурдайх кьай-кьуй Лаккуйн дуккан дуллай бивкIссар. Цаппара лакрал машачитал цайми кIанттурдайгу – Гуржисттаннай, Дянив Азиянаву лакрал машачитал гужсса маша нани бувну бивкIссар. Масала, Ашхабадрай Гъумучатусса Каламадинхъал хъунисса ттучанну ва хъунма­сса маша бивкIссар. (Ялагу кIицI бансса зад: 1948 шинал Ашхабадрай, гужсса зарзала дагьну, щалва шагьру лекьа-пIякьу хьуну, кIирайра-шаннайра къатри дакъа къалирчIун диркIссар, гьаманки, вай царай хьхьичIарасса Каламадинхъал къатри диркIун дия. Укун дайсса диркIун лакрал цала къатригу, дуллалимургу).
Та заманнайва жуятува, капитализмалул кьяйдардай иш ккаклакисса, капиталистал хьун­сса кьасттирай къуццу тIутIиссагу бувккун бур, шагьрурдай хъамалханардал, Щюлли хьхьирицIух батагьарттал, даэрдал, ЛухIи хьхьирицIух барамалул плантациярдал, Бакуй навтлил къуйрдал заллухъру хьу­ссагу бивкIссар. Жула инсантурал аькьлугу, каругу, бюхъугу щуруй бивкIун бур. Та чIумал хьусса лакрал давлатлувтал ххяп-ххяпунизация дурну, пурсат биривну бурчала куну, жяматрал хъуслийх хъапа бивщуну, «давла гьабизи» бувну, авадан хьусса къабивкIссар. Ми ялун ливчуну бивкIсса цала хIарачатрайну ва гьунарданийнур.
(ЦIанакул, уттиватти тава ххуллийн багьияра тIий, леххаву тIий бур. Цуксса цинявннан оьрмулувугу, маэшатравугу къулайну къабикIанссия, жува тIабиэну нанисса ххуллийх бачин танийва бивтссания. Цайминналмур за къакIулли, «цIусса тарихийсса заманнай» лак, чIявусса иширттаву ссайнчIав къабувккун, думуницIа хьуну (мисалдаран ца Гъумучи ласурчагума гьар), миллатшиврия лагавайсса даражалийн бивунни).
Дуккавриву ва элмулуву тIурча, лак та чIумал, заманалуха лавхьхьуну мадара хьхьичIунмай хьуну бивкIссару. Жула дянив аьраб дурккуссагу, оьрус дурккуссагу бивкIссар. Аьраб дурккуминнава кIицI банну Кьукуннал ХIажи Муса-хIажи, Гузунхъал ХIасан, Муркъилинахъал Юсуп-кьади, Къаяхъал Аьли (Замир Аьли), Ххутрал Сяъдуллагь-хIажи ва цаймигу. Вайннаву жучIарагу, цайми кIанттурдайгу цIаларгсса аьлимчуну Замир Аьли ккалли хъанай ур, ванал цIа машрикьливгу машгьурну диркIун дур.
Оьрус ушкъулартту бувккусса ва гикку дуклакиссагу бивкIссар. Тамансса лакку оьрчIру (ва цаппара душру) гимназиярттаву ва реалийсса лахьхьазаннаву (училищардаву) дуклай бивкIссар. Гьухъалиятусса Аллал Давуд (Буттаев) шяраваллил маэшатлугърал академия бувккуну, вацIрал инжинар хьуну ур, ХIавинахъал Саэдлул, ХIажи-Эсахъал, АьбдурахIманнул Петербургуллал университет бувккуну бур. 1914 шинал Петербурглив институт бувккуну, Абухъал Оьмар Дагъусттаннай хьхьичIа-хьхьичIсса архитектор хьуну ур. Яла Абухъал Оьмар Бакуй архитекторну зий ивкIссар ва 1917 шинал мунал Азирбижаннал археологиялул жамиаьт сакин бувссар. Азирбижаннай архитектуралул гьайкаллал хъирив лаявурттал чулухуннайсса элмийсса давуртту мунал дайдирхьуссар.
1911 шинал Гъумучатусса Къажлахъал МахIаммадханнал Петербурглив Дяъвийсса медициналул академия къуртал бувссар. Яла махъ муная машгьурсса хIакин хьуссар, цувагу чIярусса шиннардий Бакуй зий икIайссия. ВичIал, кьакьарттул, майрал азарду хъин давриву цIа дурксса хIакинъя, профессоръя. Цала пишалул агьулданучIа ва халкьунначIа мунал цIа хъинну машгьурну диркIссар.
Та чIумал оьрусрай дурккуну хьусса муаьллимталгу лакрал бивкIссар: Гъумучатусса ХIуллал-ХIажихъал ХIусайн, ШавкIратусса ХIажинахъал ХIадис, ГьунчIукьатIатусса Дандамахъал Аьбдулкьадир ва цаймигу.
Гъурбатрайсса жула оьрчIру ниттил мазрая махIрунну къабитан, КIапIкIайливсса жула хIалтIухантурал цала хIарачатрайну ва арцуйну лакрал оьрчIансса ушкъула сакин бувну бивкIссар, гикку гайннахь ниттил мазрал дарсру дуккайсса диркIссар. Ва давугу, яла махъ 20 шиннардил дайдихьулий хьхьичIва-хьхьичIсса лакку алиппитилул лу (халкьуннавух ппив къавхьусса Услардулмур хIисав къабувну) сакин бувсса муаьллим Гьуйннал ХIажимурад ивкIссар.
Лак чантI тIий бивкIшиврун, дунияллийн буклай бивкIшиврун барашин укунсса кIанттулгу дуллалиссар. ХIуррият хьун цаппара шиннардил хьхьичI Да­гъусттаннал мазурдий хьхьичIва-хьхьичIсса кказит («Дагъусттаннал ххяххабаргъ») лакку мазрайри бувксса. Дагъусттаннай азирбижан мазрай буклай бивкIсса кказитгу лаккучу – ХьурукIратусса АмитIаев ХIажимурад (ЛутIфи) – итабакьлай ивкIссар. «Аьрабрай буклай бивкIсса Джаридат Дагъисттан итабакьлай лаккучу Ваччиял Бадави, мухIарриршиву (редакторшиву) дуллайгу лаккучу Замир Аьли ивкIссар.
Миллатран цила мазрай чивчусса цила тарих бикIан аьркиншиву танива бувчIуну, Замир Аьлил лакку мазрай чивчуну, цума-цаннащалгу бувккуну мюнпат ласун бюхъайсса Дагъусттаннал ва лакрал тарихрал хIакъиравусса лу дунияллийн ваниннин мяйцIаллихъайсса шиннардил хьхьичIва буккан бувссар.
Дагъусттаннай хьхьичIва-хьхьичI чивчусса (ва хьхьичIва-хьхьичI агьалинангу ккаккан бувсса (пьесану С. Гьаруннул чивчусса «Къалайчитал» хьунссар.
Оьруснал аьралуннаву къуллугъ буллай хьхьичIун ливчусса ва къуллугърал лавай хьусса хIаписарталгу лакрал тамансса хьуну бур. Шикку ца хIисавравун ласунсса зал цамургу бур. Жула халкь 1877 шинал оьруснайн къаршийсса бунтиравух гужну хIала бувххун, жуятува чIявусса ливтIуссагу, аьс бувссагу, ссивирлив гьан був­ссагу хьуну бур. Амма, мукун­сса иш бивкIун буна, оьруснал жула инсантуран цала аьралуннаву къуллугъ буллан ххуллу къакьувкьуну бур, жуятува – ярагъгу канихьну оьруснайн гьаз хьуну бивкIминная –­ ­оьруснал аьралуннал хIаписартал бувккун бур. Масала, Гъумучатусса ХIажи-Эса, бунтиравух хIала хьуну тIий, цала кулпатращал ссивирлив (Козловрайн) гьан увну ивкIссар. Ванащал тих цува хьунаакьаврия машгьурсса аьлимчунал Алкьадардал ХIасаннул цала чичрурдаву бувсун бур. Ва амма, ХIажи-Эсал арс МахIаммад, ­оьрус аьралуннал ушкъулагу бувккуну, аьралуннаву къуллугъ буллай, полковникнал чиндалийн лавхъссар (ивкIуссар 1910 шинал). ХIажи-Эсал арсваврал оьрчIру Азулав ва МахIаммад-Садикь хIаписартал хьуссар. Ва МахIамад-Садикь кIа полковник хьусса МахIаммадлул арс ивкIссар, цувагу Къапкъазуллал халкьуннава увксса хьхьичIа-хьхьичIсса лехху хьуссар (ивкIуссар 1919 шинал). Гьухъалиятусса Къулибуттахъал АхIмад, полковникгу, хьуну, 1915 шинал Брест-литовскаллачIа дяъвилий ивкIуну, ватандалийн иян увну, Лаккуй увччуссар.
ЧIивину унува ятинну ливчIсса, чIарах ацIан ва кумаг бан цучIав къаивкIсса Хьуриятусса Минкаил (Халилов) итххявхсса ва кьянкьасса аьраличу хьуссар. ЦIа дурксса генералнал Брусиловлул аьралуннавух хьуну германнащал талай цала бюхъу, гьунар ва кьянкьасса аьраличушиву ккаккан дурссар. 1917 шинал мунан генералнал чин дуркссар. (ЖучIава махънингу, ххуйсса анкета дакъахьурча, ай ппухълу аваданминная, вихшала дишин къабучIиминная бивкIун бухьурча, къуллугърал лавай шаврин, хаснува аьралуннаву, хъунисса дайшишрурду дикIайва. Амма паччахIнал заманнай, дахьра ца 20-25 шинал хьхьичI ярагъгу канихьну цайнма гьаз хьуну бивкIминнал оьрчIан къуллугърал лавай хьунсса ххуллу оьруснал кьукьлай бивкIун бакъая).
На шикку бусласисса вай цимурца та заманнай «ялуппа алжан» ва дирзунна урцIи, бувцIунма кьуру бивкIссар тIий бувчIин къааьркинссар. Та заманнайгу аьдлу бакъашивурттугу, оьшивурттугу, захIматшивурттугу чансса къадиркIссар. ЧIявусса мискин-гъаривгу, пакьир-пукьарталгу бивкIссар, аьвамшиву-цIанши­вугу диркIссар, аьзав-аькьувалий бутлатисса лакрал чагурт оьрчIал оьрмугу бивкIссар. Амма, та заманнул азардая гъалгъа тIутIийни, цIанакулсса жулами азардугу чансса дакъашиву ва цаппара иширттаву жулами цIуцIавуртту ялтту ларгсса душиву мяълумну чIалай бур – инсантал адав-инсапрацIа шаву, гъара-цурк ва хъямалашин ххишала шаву, къахIвалугъ ва тирияк учаву ппив шаву ва м.ц.
ХьхьичIавасса оьрмулува дахханашивуртту хьун аьркинну диркIссар, халкь аьдалатрах ва тIайлашиврух мякьну муданмагу бивкIссар, агьали цанна ихтиярду ва азадлугъ тIалав дуллай бивкIссар, личIи-личIисса миллатирттан цивппа цайминнал ххяппулу ва чил биялдаралу бушиву кьамулну къабивкIшиву чIалачIисса зад бур. Укунсса дахханашивуртту тIалав дуллалиминнавух хъуни-хъунисса аькьлулул заллухъру бур. Амма кIукунсса дахханашивуртту дуллай, цала пикрилий, халкьуннан ва инсантуран хъинбалартту байссар тIий, хIат-хIисав дакъасса бахIу-ттирихIавуртту, дяъвирду, оьттул нехру нани даву, дуниял кунайкун даву тIабиаьтрацIун бавкьусса зад бакъар. ХьхьичIунмай шаву, чантI учаву, оьрмулувух ххуймур бачин баву, аьдлу-низам нани даву рахIатну ва хIалли-хIаллихгу бюхъантIиссия. Тайксса инсантал кьатI къабувнувагу, «кулактал, зиянчитал», «халкьуннал душмантал», ккунтIуртал къабувнувагу, жула халкьунначIа дуккавугу, чантI учавугу, ахIвал-маэшатгу ххуй хьунтIиссия, лак ва Лакку кIану хIакьинусса бивкIулул кIараллий бакI дирхьусса кунма къабикIантIиссия.
1917 шинал замана баххана хъанахъаврил аьламатру лакрал оьрмулуву хъанай бивкIсса иширттавугу ялун личлай дур. Му шинал буклай бур цIусса лакку кказитру, сакин хъанай бур Милли ккамитIетI, «Щурагь хIасул хьуну бур «Дагъусттан чантI учин бай бюро» (мунивухгу лак хъинну гьуртту хьуну бур). ХIавинахъал Саэд Лаккуй чIумуйсса хIукуматрал ккамисаршиву дуллай ур. Та чIумалсса лакрал оьрмулия, миннал пикри-зикрилия тамансса хавар Чаринхъал МухIуттиннул чичлай ивкIсса «Оьрмулул таптарданул чIапIалгу буслай бур.
Та чIумалсса лакрал оьрмулул ца яла яргсса лишан жула халкь, жула махъ наними, аькьлулул заллухъру шан-мукь бищаву дур. Ца чулух миллийтал, гамур чулух социалистътал, тамур чулух динчитал-шариаьтчитал, гихунмай хIаписартал, оьруслугърал тарапкартал ва м.ц. бур. Тай лакрал ишккаккултрая­сса цумацагу итххявхсса, пагьмулулсса инсан ур, амма минначIа махъ ца баву, жям шаву тIисса пикри бакъари. Ми цаннащал ца ччалайгу бур, энадрай къуццу тIийгу бур. Жула миллатрал арши бакъашиврул сававртту, гьамин, тай шиннардийсса жула аькьлулул заллухъруну ккалли банми шан-мукь бищавриву, миннал дянивсса энадирттавугу духьунссар. Цинявннал ялун бивсса мугьалттухьхьун жувагу биривссару, амма, жула бур увкусса инсантал та чIумал цачIу бивкIссания, вакссава бала жуйнма къаликкантIиссия, зараллугу укун хъунисса, бусан къашайсса къахьунтIиссия. Хъунисса миллатирттал ишккаккулт кIишин бивщуну, щавщи щалвавагу миллатрайн хъунмасса къабияйссар, амма жува кунмасса мюрщи миллатирттан (ттуккул бакIуксса Лакку кIанттун ва кIамаксса лакран») бакъачIинсса куццуй гужну бияйссар.
Тарихрал лахъишиврий аьжа­ивсса ишру хьанабакьлай, тикрал хъанай бикIай – та 17 шин куннасса дур цIанасса чIунгу: мува кIишан бищаву, чIявусса гъалгъарду, ихтилатру, муттаэтурайн укъавкуну къабитайсса махъру, кьюкьин бавуртту, бакъу бишавуртту, хIусудшиву ва м.ц.
Тай шиннардий хьусса ишру сававну чIявусса ккавккун бур, мунияту тай иширттал жува бакIрай бацIан бан аьркинну. Тай ишру жунма дарсну хьун, та чIумал хъанай бивкIсса ишру ххуйну кIул бувну, тарихрал чIапIив дурккуну оьмуния жува буруччинсса чаранну ххал бан бур. Ва иширацIун бавхIуну тай шиннардий жула мазрай дурксса литературалия, кказитирттайсса макьаларттая хавар ласун багьлай бур. Мунийн бувну, оьккину къахьунссия цIана «Илчи» кказитрай 1917 шинал «Илчи» чичлай бивкIун бур ягу 1912 шинал Дагъусттаннал ххяххабаргъ чичлай бивкIун бур тIисса ца мурцIу булаварча.
Жула ихтилат 1917 шиная ва та чIумалсса лакрая, миннал сиясийсса тагьардания бухьукун, ттунгу та шинал лакку мазрай дунияллийн дурксса, ХIавинахъал Саэдлул Лаккуй ккамисаршиву дуллалаврицIун дархIусса ца шеърилийсса чичрулия гьарта-гьарзану ихтилат бан ччай бур. Вагу лакрал тарихрал ва адабиятрал ца чIапIи хъанай дур, «му дуккаву» мунил мяъна дулаву, му гьарцагу чулуха ххал дигьаву ва мунин цила багьайсса кьимат бищаву жура дан аьркинсса даву дур.
«Илчи», 1992 шин,
1 май, №18