Ниттил гьунар

lei_12Ттул ниттил ппу, Мусиев Ссамад, та чIумалсса цала маэшатралсса буллалисса чIявусса цаймигу чиваркIуннащал архIал агьну ур Ккабардиннавун, Зайкьу шяравун. Маэшат буллан ивкIун ур усру дакьин дуллай. Эшкьи хьуну дур Ссамадлун цува къатта бувгьуну ивкIсса заллухъруннал ца бакъа-бакъасса душних, арула уссил ссийх, Лифах.

Гай бивкIун бур хъунисса лухччив, ятту-гъаттарал ттурзанну дусса давлатлувтал. Гьай-гьай, цаннийва къатта бувгьусса, чил миллатраясса оьрчIан душ булунгу гайннан ччан къабивкIун бур. Душнищал икьралгу дурну, ливхъун бур кIиягу. Ялапар хъанан бивкIун бур Нальчикрай. ЧIун-чIумуй Ссамадлул цала шяравучу гьан айсса ивкIун ур душнил ляхъиндалучIан. Гайгу, дакьил ча хьувича, ивчIанну, ищунну тIий, гьара-гьурардай бивкIун бур. Хьуну бур вайннал дянив 2 оьрчI. avtor_13Ца уссин хъатIи буллалийни душнил нитти-буттал изму буллуну бур: буххангу битанну, дакьилгу хьунну куну.
Та чIумал чаргаснал хъатIай, хъатIал гур ххуй дуллай, ссурулун ттупангру битайсса бивкIун бур. Цала душнин (ттул ниттин Лижаннун) ккукку булун кьурувун дурхсса кIанай, гиву къазахъ оьрчI лявкъуну ур ттупанграха зий. «На ттупанграя нигьабусайссара, на шиву буссаксса муниха мазра», тIий бунува, шиву ккулла бакъассар тIий, мютIи къавхьуну ур къазахъ. ЧIиви кIанттуйгу щябивкIун, чIиви душнин ккукку буллалисса жул ниттил нину, хаварбакъулий ливчусса ккулла тIайланма къюкIлийн щуну, гара цIана вялч куну щяв дагьну дур. Укунсса хьуну бур Ссамадлул бувцусса ляла ливцIу чаргас душнил кьадар. ЛивчIун ур Ссамадгу кIива вилттили оьрчIащал чил аьрщарай цувалу. Лахъи-утта къалавгун, хъунама оьрчI цачIава ивтун, Ссамадлул, лявкъуну оьрчI бакъасса жагьил­сса чаргаснал кулпат, гайнна­хьхьун буллуну бур душ зунма хъунма бувара куну, «амма нагу уххан илутияра хъунма хъана­хъисса ттула душних урган» куну. (Дада буслан дикIайва, ччя-ччяни цачIан лахъ-лахъсса адамина учIайва, цихьгу ссихI къадуккайва, яла хъамалугу хьуну лагайва, тIий). Яла кьинирдал ца кьини, заллухъругу ша­ппа бакъасса чIун хIисав дурну, увкIун, «на вил ппура, вил хъирив увкIра, бачу ттущал» куну, гуж бувну, къабучIанна тIий вев-гьарай тIисса душгу цащала дурцуну увкIсса аьравалттий щябивтун, биян бувну бур ЧIурттахьхьун, цала чаргас душнил хъирив дурцусса щарссаничIан ШакиратлучIан. Ганилгу цачIанма ласнал бувцуну увкIсса душ чIарах тIутIи къадукканну ябуллан диркIун дур. Лаккуйн бувкIун хъунма хIал къалавгун, чIаххудуш Хамисей бувкIун бур цащалва архIал Лижан щинав гьан битикьай тIий. СсаячIав хавар бакъасса Шакиратлулгу, варакъигу буллуну, душ тIайла бувккун бур кьуллалийн. Гай кIивагу щинату бучIаннин цала дарвазалул хьулухсса хъунмасса кьунттуй щяивкIун лявкъуну ур Аьшурахъал Магьди (Ссамадлул ва Аьшурахъал дарвазартту бу­ссия цачIух бивхьуну, къатригу ца чIира ляхну куннил ку лув-ялув, мунияту му дия кIивайннаннагу цачIусса хьулухалу. Хамисейгу бивкIссар Магьдинал ссу). Цала дарвазалухун кIура бав­сса душничIанай хьуну Магьдинал ганил хъачIунттая варакъи ликлан ивкIун ур. Ганилгу, ванан щин хIачIан ччай духьун­ссар куну, варакъи кьус битлан бивкIун бур. Хъап увкуну варакъигу дарвазалул хьулух бивхьуну, бувцуну карав 14 шинавусса душгу, цала дарвазалувух увххун лавгун ур.
БавтIун бур советрал халкь. Балугъравун къабивсса душ, щарссаниягу личIи хьусса, цаярвагу 10 шинал хъунасса инсаннан къабулун ччан бивкIун бур Шакиратлун. (Ва рязину бакъахьурчарив, га дуснакь ан тIий ивкIун ур). Таржумачинугу диркIун дур, чаргас маз кIулсса, жул шяравущар Жаруллагьлул Ххадижат. КутIану учин, шанма гьантлий Шакират миннащал талай диркIун дур. Махъва- махъгу гайннал чулухминнал увкусса ца махъ сававну, тти зул оьван буллалиссара куну, масъала кьувкьуну бур. Ссамад тIурча, хьумуниягу хавар бакъа, цала (танийра кьутIи дурну диркIсса) дуснал арснан душ булун хъатIуй аьркин дансса хъуслил чямадангу бувцIуну най ивкIун ур Гъумукун. Гъумучиричунан щар хьусса Магьдинал ссичIан АьишатлучIан лавгун ур гьан­тта икIан. Ганилгу: «Вуй, Ссамад, тти жува хIаласултгу хьу­ссару, ачу, ухху, хъинсса хъамаличу, вил душ ттул уссин бувцуссар», — куну, ххаришиву дурну дур. Му махъ баяйхту, зана ивкIун махъунай, цайминначIа гьанттагу ивкIун, кIюрххил базар кьини базаллуву цала чямадандалувусса хъу­сгу дарххуну, къаччан бикIаврил, шяравунагу къаивну, махъунай Нальчикрайнай лавгун ур. Яла цамур чаргас душ Аьишатгу бувцуну, Нальчикрай яхъанай ивкIун ур. Укун кIирагу щарссания ганал 5 оьрчI бувну бур. Яла махъсса шиннардий гай кIивагу Ссамадлул кулпат куннищал ку ссурвал кунма бикIайва. Гай 5 оьрчIаягу жул дадан хъабакIсса уссур-ссу хьуна. «Хъа цачIуминнал ччаву цукунсса дикIайссарив къакIулли, амма ттун ттула уссу-ссу хъинну ххирар», — тIун дикIайва. Шакиратлуйн жу «ккуккулдадай» учайссия. Ганингу цала оьрчIаяр жул дада ххирая, жул дадал махъ зунттуну дацIайва гьарца ишираву. Ттун цавагу махъ къабавссар бутталщарнил лувдуш къума буллалисса, ягу лувдушнил бутталщарния рязи бакъа­сса, увкусса.
Ца 4-5-ра шинай Лаккуй лирчIун дур жул дада цурдалу, ласгу хIалтIилухун занай. Бувну бур 2 оьрчI. Яла махъ Азирбижаннаву, Саатлы шяраву, къатригу ларсун, гикку дуссу­къаттагу тIивтIуну, ялапар хъанан бивкIун бур. Жу, махъсса 4 оьрчIгу, тийх бувну буру. Жул дадал оьрмулул яла ххуймур чIун га диркIун дур.
Жул бувагу кIива къатта би­кIайва. Гай кIива къатлуву жучIа, жула хъунмасса кулпат­ращал, 6 оьрчI ва нину-ппу, муданма ялапар хъанай бикIайссия буттауссил, ссил оьрчIру, душру, дадал уссу. Яла шярава увкIмагу тихун жучIан учIайва. Хъунмур ссу буслан бикIай, цинна кIулши хьуну мукьах, цуппа буттукьрал ялув уттубишай­ссияв тIий. Ца кIара ччатIул биял къавхьуну, гьантлун кIива кIара ччатIул бивщусса чIунну шай­ссия, тIий буслан дикIайва дада. Тийх жучIа ивкIсса адамина буслай икIайва: «Гайксса инсантал дузал баву къагьану, гьунттийнин гьарцаннал усругу шюршуну, кьюкьрай дирхьуну дикIайва Лижаннул, уттувагу та бишай­ссияв къакIула»,- тIий. Ттухьва га адаминал кулпатрал цимилвагу цIувххуссар, зуву ниттиха лав­хьхьусса цумур душ буру, куну. Нагу учара, цавагу бакъару, куну. Бугу-бакъару. Уттизаманнай тукунсса хъами къабикIайну тIий. ЦIанасса хъаннил ца ласнал нину сус диртун, мурцIу-ккутI туман тIутIи бувну бикIай. Жул дадан тIурча гай циняв цила лякьлул оьрчIру кунма ххирая, гайннангу ва ххирая, жу кунма зула ниттих аьпа къаучайхьун­ссар тIун бикIай.
Ттул ппугу хъинну цала уссур­ссу ххирасса ивкIун ур. Вилли-ттулли къакуну, цала махъун диртсса арцу цала уссур­ссуннан харж дайсса диркIун дур. «Нава увччуну, ссурвал ккашилну къабитайссар» куну, гайннан посылкарду гьан дай­сса диркIун дур. Яла-яла хъунама уссил хIурматран цала оьрчIахь ганайн хъунмяммай тIутIи бувну, цайнма Магьди-уссай тIутIи бувну ия. «Мехти-ами» тIий, къажарнан ганаха чIалачIин къадиркIун дур. Укун, гьарца буллалимуниву инсансса, уздансса, так инсаннан хъинбала буллалисса бикIайва ттул нину-ппу. Амма талихI чув-бухьурчангу лахъи къалагай. Ца гъинттул гьавалийн Лаккуйн оьрчIру ва кулпатгу тIайла бувккун, жул ппу къашавай хьуну ур. Бакуя МахIачкъалалив, тиччагу, гъан ан тIий, Гъумукун иян увну ур. Яла, дакIний бур, кIинттул чIумал къуртал хьуну, аьравалттий шяравун увцуну бувкIсса. Та чIумал ттул буттан диркIун дур 49 шин. Гания мукьах байбивхьуна жул ниттил ряха ятиннал нинусса оьрму. Дургьуну дакъа, ттирхIуну дакъа, бачIва къатлуву лирчIуна ттул нину махь дурцIусса ятинтуращал, Азирбижаннаву къатри бавххуну бивхьусса пенсиялущал. Лавсъсса пенсия дадал жул лахху-ликкулух, дуканмуних харж байва, ттининнин бувтсса оьрмулия махIрун къабанна, ппухъру бу­сса оьрчIаяр цила оьрчIру лувну къабитанна, тIий. Гьай-гьай, шяравусса оьрчIаяр марцIнугу, ххуйнугу битайвав жу. Чан къашайхха чув-бунугу чий дакI мяшсса. Лявкъуну бур шяравугу ятинтурай дакI мяш дуллалиссагу. Жу ниттил марцIнугу, бувччунугу битаву бухIан къавхьуну, райондалийн лавгун, гай ххуйну ялапар хъанай бур тIий, аьрзарду буллай, пенсия кьукьин байссия. ХIукуматгу ци диркIун дурив ххал дара? Давурттайгу ца бивкIун бурив ххал бара? Ца дучIидакъул аьрза буннича куну, жун пенсия кьукьай­ссия. Га жун къатIайлану бивхьусса буххивав? Ягу ппу сагъну унува ивкIуссар тIий щялмахъирттай бивхьусса буххивав га кьукьлан. Муна мукун­сса инсантал властьрайн багьлай ба­къарив жуцIухссава хьу_сса. Амма жул дадал такIуй гайннайн сси къабикIайва. ОьрчIру хъуни бан, зий дикIайва хьхьугу кьинигу, так зурча цилва оьрчIру ккашил къахьунссар тIий. Тай шиннардий «условиярдугу» ци духхива, дяркъусса щинава кару къадуккайва, уттудирхьусса чIумалгума каруннавун къювулий шанийгу щядиркIун кару кIусу тIий дикIайва. Кьинибархан даврий диркIсса къагьану, хьхьурайния кIюрххилнин колхозрал ччарду дуллан лагайва. Гиччагума хьхьуних 2-3-ла оьрчIал ялун виргъан диян дан дучIайссия. Шяраву бунугу жун, оьрчIан, захIмат кка­ккан къабивтуна, хIухчушиву, дояркашиву жун щинчIав къа­ккаркссар. ОьрчIан оьбигь къа­ккаккан цурда зий дикIайва. Яла махъ цилагу учайссия цув чарил, тIаннул бивкIун бура, куну. Ттун дакIний бакъар жула чIанкъатта кьавкьун, га кьакьансса мугьлат бакъа цIунилгу байссия. КIара бусса ханг жул кIяла аьрщарай хIулурхIусса дикIайссия. ЦIайннарай кIири бувсса кIара, ччатI бищайхту, гава цIана кIяла аьрщарай хIулухIайва. ДакIний бур Ашхабадрая бувкIсса инсантал жулва кIарттуй, ханглий тамашалий бивкIсса.
Жул дадан къакIула махъа бурушин бан, бусайсса махъ марцIшивриясса, мяърипат ла­хьхьин дуллалисса бикIайва, мазрай бакъая щялмахъ, къакIула зай бичин. Дия хъинну дакIгу, каругу, дайсса давугу марцIсса щарсса. Дия цила ласнаву иман дирхьусса щарсса, га ия ганин Аллагь. Магьдил укун учайссия, тукун учайссия тIий, ганал махъру тикрал буллайнна дикIайва.
Оьрмулул 39 шинаву лар­ххуна лухIи, ххишала къалирккуна.
ДиркIун дур хъинну яхI бу­сса. Гай захIматсса шиннардий махъ дакъа, хьхьичI дакъа, цила тIийкун, касс бакъа, книжка бакъа, 6 оьрчI чин эбратранну хъунигу бувну, дуккингу бувну, цала-цала къатрай щябивтуна. Цинна цурдалу, чIарах ацIанссагу акъана, хIукуматрал бивхьусса пенсиявагу ласун къабитлатисса кIанттурдай, щилчIав хьхьичI лергъ къаувкуну, ялунгума гайннал дакIру мяш хьунсса куццуй оьрчIру ябувна.
Хъинссанная хъинсса учай, оьссанная оьсса бакъа къаучай. Ттул нитти-буттал цIагу инсантурал хъинчулий дакъа зумух къаларсъссар. Тарихравувагу бакъар миннал чIирисса духьурчагу кьадарсса тIул дурсса иш.
Ттул нину диркIусса кьини гьарца ялун увхнал зумув бия: «Бакъассарив тти жула ххуй Лижан, марцI Лижан, хъин Лижан»,- тIисса махъру.
Абадлий шийва личIан нани­ссагу цукIуй акъахьувкун, гьарцагу инсаннал аьрщарай цаятура ххуй­сса цIа кьадиртун хъинни. Кьадиртссар ттул нитти-бутталгу цаятура ххуйссия, хъинссия тIисса цIа. Жун, оьрчIангу, хъунмасса пахру буссар жулва нитти-буттая.
Тамара ХIажиева
«Илчи», 2008 шин, 11 апрель, №15