Зунттал форум

30_foto_19АрвахI кьини МахIачкъалалив Дусшиврул къатлуву хьунни Зунттал форумрал пленарныйсса заседание. Муний гьурттушинна дунни Аьрасатнал Федерациялул Ухссавнил Ккавкказнал иширттал министр Лев Кузнецовлул ва ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул.

Аьрасатнал личIи-личIисса регионная бувкIсса хъамаллурахь чабувкру куну махъ, форум тIитIлатIисса ихтилат байбихьлай, республикалул БакIчинал кIицI лавгуна билаятрал зунттал кIантту хьхьичIунмай баврил агьамшиву.

«Ухссавнил Ккавкказнал субъектирдан аьркинссар, цала гужругу цачIун бувну, властьрал федерал органнащал, хаснува Аьра­сатнал экономикалул, экологиялул ва цаймигу министерстварттащал цачIуну зунсса сиптарду ккаклан. Зунттал кIанттурдайсса буруккинтту хъиннува ягин хьуссар Совет Союз лирну махъ. Экономика цIакьсса да­къашиврийн бувну, экономикалул ва политикалул кризис цайми кIанттайннияр зун­ттал кIанттайн ччяни щуссар. «Горы Дагестана» программа ххал дигьаврил сиптачитуравасса ца нагу хьуссара 1992 шинал. Зунттал политикалул агьаммур мурад хъанахъиссар зунттал халкьуннал ахIвал ххуй баву, миннал магьирлугъ ва аьдатру дуруччаву», — увкунни Рамазан АьбдуллатIиповлул.
Республикалул БакIчи хIайп тIий ур хIакьину зунттал кIанттурдах дагьайсса къулагъас дакъашиврий, минначIа экономика махъун дагьлай душиврий, зунттаву дучIан дуллалимунища рынокрал экономикалул шартIирдаву конкуренция духIан къабюхълай бушиврий.
«Социал ва магьирлугърал программарду шяраваллавун диллай дакъая. ЧIярусса зунттал районнай ттигъаннунингу бакъа­ссия автомобил ххуллурду. Жува зунттал кIан­тту кьава бивтун бур. Зунттал кIантту хьхьичIунмай бансса политика дакъашиврийну жагьилтал шяраваллава лихъа буклай бур. Му миграциялул мугьали бивунни миллатирттал дянив­сса тагьарданийнгу. ХIакьину жува зун аьркинссару зунттаву ялапар хъана­хъисса халкь къума-цIан къабуллай, ялунгума кIайннал оьрмулул шартIру ххуй дансса политикалул ялув. Жунма бувчIин аьркинссар арнил кIантту бакI буклай бушиву хъунмурчIин зунттал сурсатирттайну.
Республикалий «Зунттал шин» баян буллай, жува хьхьичI бивхьу­ссар зунттал сурсатру зузи бансса мурадру. Масалдаран, агьали давурттал дузал баншиврул, жущава бюхъантIиссар зунттаву консервардал промышленность хьхьичIуннай дан. Дагъусттаннай Федерал ва рес­публикалул программардал лаг­рулий зий буссар зунттал кIантту хьхьичIунмай бансса проектирдаха. Цаппарасса районнай инсантал шяраваллавунмай кIура баллай байбивхьуну бур. Зунттал кIантту хьхьичIунмай бансса программарду зун аьркинссар гьарца районнай,» — увкунни Республикалул БакIчинал.
Рамазан АьбдуллатIиповлул бувккуна Аьрасатнал Президентнал СКФО-лийсса вакил Сергей Меликовлуясса ссалам. Зунттал форум хасну Дагъусттаннай даврил агьамшиву полпреднал кIицI ларгун дур, 40 райондалува 30 зунттал кIанттай душиву хIисавравун ларсун.
«Зун багьлай бур бизнес-проектирдаха, кIулшиву дулаву ва цIуллу-сагъшиву дуруччаву хьхьичIуннай давриха, буллан багьлай бур ххуллурду,» — увкуну бур Сергей Меликовлул телеграммалуву. Миккува бувсун бур кьамул дан тIий душиву зунттал кIантту хьхьичIунмай бансса федерал закон. ХIадур дурну дусса дур билаятрал зунттал халкьуннал мурадру буручлансса комплексныйсса программа.
Ва форум так ца Дагъусттаннал республикалун дакъа­сса, щала Ухссавнил Ккавкказнан агьамсса душиву кIицI лавгуна Аьра­сатнал Федерациялул Ух­ссавнил Ккавкказнал иширттал министр Лев Кузнецовлул.
«Лахьхьу жува архIал кIицI лаглай буссияв Дагъусттан Республикалул Конституциялул Кьини. Му шадлугърай республикалул БакIчи Рамазан ХIажимурадовичлул дакIнийн бувтунни Дагъусттаннал территориялул 44 процент бушиву зунттурдал, ливчIмур бутIа тIурча – арнил кIантту, дазурду ва хьхьирил бутIа. Форумрал давриву ххал бигьинтIиссар аьркинну дуссарив жунна зунттал кIантту хьхьичIунмай бансса хасъсса закон, хасъсса территориал политика, цукунсса-дунугу личIисса программа,» — увкунни федерал министрнал.
Лев Кузнецовлул пикрилийн бувну, зунттаву инсан ялапар хъананшиврул, дузал дан багьлай бу­сса бур цIусса шартIру. «Зунттал кIанттан яла аьркинсса иш – инсан зунттаву ацIавур. Хъиннува аьркинни зунттал кIанттурдай ялапар хъанахъисса гьарцагу миллатрал тарих ва магьирлугъ ядансса, билаятрал цашиву дуруччинсса каширду лякъин. Ттул пикрилий, хIакьинусса форумрал кабакьу банссар федерал ва республикалул исполнительный властьрал органнан зунттал кIану хьхьичIунмай бансса шартIру дузал дан,» — ххи бунни министрнал.
Аьрасатнал Конституциялул судрал судья ХIадис ХIажиевлул цала ихтилатраву кIицI лавгунни «зунттурду» ва «зунттал халкь» кунницIун ку бавхIуну бушиву тачIав батIул къахьунсса куццуй. «Инсантал зунттавунмай кIура баллантIиссар. Мукун хьунтIишиву жунма хIакьинува чIалай бур. Цала оьрчIал ва оьрчIал оьрчIал цIуллу-сагъшиврул буру­ккин бусса дагъусттанчунал бикIан аьркинссар буттал шяраву къатта, шинай цал-кIийла учIан бухьурчагу. Ттунма чIалачIиссаксса, ттуршукурдал тарихраву Дагъусттаннан тIайлабацIусса экономический проектну хьуссар хъархъаллай хъуру дугьлагьаву. Зунттал халкьуннал хъунмасса захIмат бувссар хъархъаллай хъуру дугьлай. Хъархъаллай хъуру дугьаврийну дагъусттанлувтал ялапар хъанай бивкIссар цайнува цивппа гьарзатрал дузал хъанай. Агарда, хьхьичIва бюхълай бивкIхьурча, хъархъаллай хъуру дугьлан, бюхъантIиссар гихунмайгу,» — увкунни ХIадис ХIажиевлул.
ДР-лул ХIукуматрал хъунаманал хъиривчу Раюдин Юсуповлул цала ихтилатраву баян бувна кьамул дурну душиву Дагъусттаннал зунттал кIанттурдан хасъсса программа, цIакь дурну душиву зунттал кIанттурду хьхьичIунмай бан­сса 2025 шинайннийнсса стратегия «Горный Дагестан». Зий дусса дур, мукунна, паччахIлугърал программа «Социально-экономическое развитие горных территорий Республики Дагестан на 2014-2016 годы» тIисса.
«Зунттал кIану хъанахъиссар билаятрал ва региондалул мурадру буручлаччисса стратегический зонардуну, зунттал кIанттул буссар билаятрал шяраваллил хозяйство, экономика ва социал ара хьхьичIуннай дансса потенциал. Му бакъассагу, 7 зунттал район дуссар цайми паччахIлугъирттал дазурдай дирхьуну. Зунттал районнай хъана­хъисса гьарцагу иш асар хъана­хъиссар аьмну щала республикалул тагьарданий, лагь хъанахъиссар зунттал кIанттайн инвестициярду дучIаву, гужлан хъанахъиссар агьали щархъава бизлазаву,» — увкунни Раюдин Юсуповлул.
Цала пикрирдая бувсунни дунияллул халкьуннал географический союзрал президент, РАН-далул географиялул институтрал директорнал хъиривчу Владимир Колосовлул.
«Зунттаясса элмулийн учай­ссар монтология, куну. Дагъусттаннай зунттал ахттаршиннарду хьхьичIуннай хъанай диркIссар аьдатсса куццуй. Махъсса чIумал тIурча Рамазан АьбдуллатIиповлул хIарачатрайну республика хьуссар ми ахттаршиннардал щалагу Аьра­сатнал центрну. Муниятур, гьамин, шикку сукку буллалисса зунттал кIанттурдан хасъсса федерал закон кьамул даврийн багьайсса суаллугу,» — увкунни ванал.
РАН-далул географиялул институтрал хьхьичIунсса элмийсса зузала Юрий Баденковлул щалагу Аьра­сатнал элмийсса сообществалул цIанияту барчаллагь увкунни республикалул каялувчитурахь, цайнма форумрайн оьвчаврихлу ва зунттал районнан кабакьу буллалаврихлу. «На уссияв зунттал регионну хьхьичIуннай даврил буруккинтту ххал бигьлагьи­сса конференциялий экспертну. Дагъусттан бур зунттал буруккинтту чулийн буккан баврил локомотиврдал сияхIраву. Мукунсса республика жучIара дур шанна – Да­гъусттан, Ухссавнил АьсатIин ва Алтай. Зунттал кIантту ка-кумаграх мюхтажну бур. ЛичIи-личIисса паччахIлугъирттай ми кумагру личIи-личIину буллай бур,» — увкунни аьлимчунал.
МГУ-рал экономический ва социал географиялул кафедралул каялувчи Вячеслав Бабуриннул барчаллагь увкунни Дагъусттаннал БакIчинахь, зунттал кIанттурдал буруккинттаха зузисса элмийсса сообществалун, цачIун бавтIуну, зунттал кIанттурдал буруккинтту кIицI лагансса хIалу дулаврихлу.
Ххал бигьавурттал жям дуллай, республикалул БакIчинал кIицI лавгунни цалчинсса батIав­рийва чIявусса суаллу сукку бувшиву, гихунмай багьлай бушиву лякъин ми суаллу чулийн буккан бансса ххуллурду ва хIукмурду. «Дагъусттан бивссар декларациярдая ва ахттаршиннардая мяълумсса давурттайн бучIансса даражалийн,» — увкунни Рамазан АьбдуллатIиповлул.
Лев Кузнецов ивунни «Дагъусттаннал щаращайн»
АрвахI кьини зунттал форум дайдишин хьхьичI Аьра­сатнал Федерациялул Ухссавнил Ккавкказнал иширттал министр Лев Кузнецов ва ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов бивунни «Дагъусттаннал щаращив» цIанилу МахIачкъала шагьрулул хъун майданнив бивхьусса Дагъусттаннал миллатирттал этноподворьердайн. Ми бивхьуну бур республикалул халкьуннал аьдатру цукун дуручлай буссарив ва хьхьичIуннай дуллай буссарив Зунттал форумрал хъамаллуран кка­ккан бансса мурадрай.
14 подворьелий (лакрал, яру­ссаннал, ссурхIиял, къумукьнал, лазгиял, азирбижаннал, оьруснал, табасараннал, нугъайнал, агъуллал, татнал, цIахъюрдал, чачаннал, рутуллал) зий бия Да­гъусттаннал 27 райондалиясса ва шагьрурдаясса яла цIанихми усттартал. Бусравсса хъамал хьунабакьлай бия дагъусттаннал миллатирттал дукрардал урцIащал. Му бакъассагу, шиккува бюхълай бия кIул хьун халкьуннал канил дур­сса давурттащал, магьирлугърал ва ичIаллил кьай-кьуйлущал. Майданнай бивхьуну бия гьарцагу журалул халичартту ва кIунулул давуртту, хьхьичIазаманнул ланжартту, дувссилул тIахIни-кIичIу, варсив, ссуркьяпри, бархъаллал тIахIунтту, къайтагъуллал мусих ва арцух щаршсса затру, оьргърал арцу-мусил чIюлушиннарду, тIаннуй накьич дирхьусса мебель, музыкалул ярагъ. Ччиманан буллай бия халича щащаврил, тIахIунтту даврил, тIаннуй ва муххай накьич дишаврил, кIунулий жулартту даврил, миллатирттал ссихьри даврил мастер-классру. Миккува гьуртту хъанай бия халкьуннал творчествалул коллективрдугу.
Майданнайх уклай унува Рамазан АьбдуллатIиповлул къумузрай ва дачIулий макьаннугу рурцуна.
Лев Кузнецовлул ва Рамазан АьбдуллатIиповлул кьимат бивщуна «Дагъусттаннал щаращив» сакин баврин. «Укунсса давурттал кумаг буллалиссар республикалул магьирлугъ, аьдатру, багьу-бизу кIул бан,» — увкунни республикалул БакIчинал.