Виричугу дакIнийн утан, оьрмулува дарсругу ласун

30_foto_4Абхазнал миллатрал Виричуная, жула лаккучу, общественный деятель, Минкаиллул арс Аьли Аьлиевлуя буслай бур ва макьалалуву Дагъусттаннал бакIчинал маслихIатчи Денга Халидов ва Абхазнал президентнал маслихIатчи Муаед Афаунов.

Хъунма хIал къалавгунни жула дянивату аьпалувух ивхьуну чIявучин кIулсса, Да­гъусттаннал, лакрал общественный деятель, публицист, Абхазнал миллатрал Виричу, Минкаил Аьлиевлул арс Аьли Аьлиев – гъумучиричу, ца яла хьхьичIунма Абхазнал аьралуннал каялувчи, цувгу гьуртту хьусса Гуржиял ва Абхазнал тIааьн бакъасса дяъвилул иширттавух.35-рахъул шиннардий зий ивкIссар Аьли Аьлиев СССР-данул Аьралуннал ва хьхьирил флотрай (Северный, Тихоокеанский, Черноморский). 1988 шинал 1 ранграл капитаннал чиндалуву, ччимур чIумал кумагран учIан хIадурминнал сияхIравунгу лавсун, увкьссар даврия. Ванан дуллуссар 10-хъул орденну ва медаллу дурсса хьхьичIуннайшивурттахлу, був­сса къуллугърахлу.
1992-1993 шиннардий хьу­сса Гуржиял ва Абхазнал дяъвилуву гьуртту хьун цала хушрай лавгссар Аьли Аьлиев. Тикку му увчIуну ур Абхазнал ВМС штабрал хъунаману. Та ппурттуву дурсса къучагъшивурттахлу, аькьлулий бувсса хIукмурдахлу Аьлин дуллуссар Абхазнал миллатрал яла лараймур орден – «Орден Леона».
1993 шинал Аьли увчIуссар Ккавкказуллал халкьуннал Конфедерациялул парламентрал председательну. Му ппурттувува ивкIссар Лакрал «Гъази-Гъумучи» дастталугърал ца яла хьхьичIунма гьурттучину, маслихIатчину.
— Ттун кIулссия Аьли Аьли­ев 1989 шиная шихунай, Да­гъусттаннай общественно-поли­тический «Перестройка» клуб бувния шинай. Ухссавнил Ккавкказуллал Ассамблеялий зунттал миллатирттал чулуха нагу, Аьли Минкаиловичлулгу ларайсса гьурттушинна дур­ссар ми организациярттал дуллалисса давурттавух, — тIий, буслай ур Дагъусттаннал бакIчинал маслихIатчи, аьлимчу ва общественный деятель Деньга Халидов.
— Жулла кIулшиврул ва архIал зузаврил чIирисса чIумул мутталий ттун бувчIуна Аьли Аьлиев ушиву хIакьсса, икIайкунсса кьянкьасса хасиятрал адамина ва цала миллатрал язисса патриот, Дагъусттан хьхьичIунмай бан хIарачатрайсса чув-адамина. Ми ккаккияртту дакъассагу, ва ия ххуйсса публицист ва аьлимчу. Ухссавнил Ккавкказуллал ва Дагъусттаннал общественный давурттаву ванал бувгьуна найбунува хьхьичIунсса кIану.
1989 шиная 1994 шинайннин Ухссавнил Ккавкказнаву хъанай бия аьжаивсса гъагъуматIарисса ишру. Ухссавнил Ккавкказуллал миллатирттал суккушиннардал съездрай (ш. Сухуми, 8-9 ноябрь, 1991 шин) Аьли Аьли­ев увчIуна вице-президентну КГНК-лул (Ккавкказуллал зунттал халкьуннал Конфедерация). На увчIунав парламентрал председательнал замну, (КГНК). Коммунистурал лозунгирттан кIанттай миллатиртталми дуркIукун, халкьуннан дакIнин багьлан бивкIунни цалва мархха-гьану, диндалул хIалкьазияртту. Мичча дарчуна пущу-пуркIу тIий миллатирттал дянивсса тIааьн дакъашивуртту: абхазнал ва гуржиял, аьсатIиннал ва ингушнал. Му чIумал Дагъусттаннай хъинну ххараххупписса, куннайн ку щавайсса кIанттурду бия Хасавюртуллал региондалий (Казбекуллал ва ЦIуссалакрал районнай). Му ппурттуву гьарца миллатрал цалла-цалла дастталугъругу дурну, цала рязий бакъашивуртту щаллусса миллатирттайх дугълай бивкIссар. Му чIумалъя сакин бувссагу интернациональный дастталугъ АГНК (КГНК), цувгу хIарачат буллай диркIсса ми ттярзлийсса инсантуращал гъалгъа бан, маслихIат бан, миннал захIматсса къурхъру ттирихIин. 1993 шинал КГНК-луцIун цачIун дурссия къазахъналми дастталугъругу. Гьарта-гьарза хьуссия Ккавкказ халкьуннал Конфедерация.
Жун, Аьлингу, ттунгу, ччя-ччяни багьайва миллатирттал дянив-зуманиялурду дуллан, ихтилатру буллан кIирагу чулухаллищал: кабардин ва балкьарнащал, аьсатIин ва ингушнащал, чачаннащал ва аьккиящал ца чулуха, лакращал ва яруссаннащал вамур чулуха. Жущал архIал икIайссия аьпалухьхьун лавгсса ХIажи МахIачевгу, цувгу та ппурттуву яруссаннал дастталугърал хъунаману ивкIсса.
1990-1993 шиннардий жу ккуччу бувссар Щалва Ухссавнил Ккавкказ, шамилва бив­ссару Гуржиянавун кварелский яруссаннал ва Кьиблалул АьсатIиннал чулухасса ма­съалартту щаллу буллай, миллатирттал дянивсса цIу лещан дуллай.
1992 шинал август зурул байбихьулий, Конституциялул низам цIакь дуллалиссару тIий, Гуржиял Госсоветрал къача-къучшивуртту дурну экьиливчуну закондалий увчIусса президент Звиада Гамсахурдиагу, буллан бивкIссар дяъви Абхазнащал. Бивчуссар республикалийн биялсса аьрал, ярагъ. Му ппурттуву аьркинну бия тIайламунин ххуллу булун, чIарав бацIан Ух­ссавнил Ккавкказнаву чIявусса оь экьикъабутIин. Кабардин, Адыгей, Чачан – Щалвагу Ух­ссавнил Ккавкказ, дуки-хIа­чIия­лийну, лахху-ликкулийну чIарав бацIаву дакъасса, аьйри – къаххуйру мукун дяъви буллай тIисса аьрзардащал гьаз хьуссар. Мукунсса лагма-ялттунал кумаг къабивкIссания, Абхазнал халкьуннаща та ялун нанисса мугьали байщун бан къахьунссия. Тай дяъвилул иширттая биялну чивчусса чIивисса лу буссар ттул «Северный Кавказ в Отечественной войне Абхазии 1992-1993 г.г.» тIисса, Сухумилий бу­ккан бувсса 2014 шинал.
Та дяъвилуву чIявусса регионнаясса арсурваврал ккаккан бувссар цивппа цукун кьянкьа­сса буссарив, миннавух – Аьли Аьлиевлулгу.
Аьли Аьлиев, ца аьралуннаву савсъсса инсан акъассагу, ия хъинну итххявхсса, ялун бучIантIимур кIулсса публицист, мунал гьаз бувайва хъинну яргсса, чара бакъа аьркин­сса ма­съалартту политикалул ва миллатирттал дянивсса. Му ия цайнува цува хьусса аьлимчу, цувгу хъинну хъирив лавну лахьлахьисса, ккалакки­сса хьхьичIвасса тарих-таварих, Баргъбуккавал Ккавкказуллал мазурдил дянивсса тарих-таварих. На дурккуссия мунал чирчусса монография каних чичрурдаву дуна 1990-ку шиннардий ва чивчуссия мунин­сса хьхьичIмахъ. ЧIал къавхьуну дунияллийн букканхьуви мунал захIмат буллай ивкIсса цачIун був статьярттал ва научный монографиярттал жуж.
Жула республикалийн увкIун ур Абхазнал Республикалул президентнал маслихIатчи Муаед Афаунов Ухссавнил Ккав­кказуллал ветерантал – хушрай цанма кумаг бан бувкIминнал хIалкьазия ххал дан. Абхазнал Президент Рауль Хаджимбал илчину гьан увну ур цала чулухагу, Абхазнал миллатрал чулухагу цала миллатрал Виричу аьпалувух ишаврил жижарагу бан, мунал кулпатран ка-кумаграл кагу кIидахIин, жула дагъусттанчу, 1-мур ранграл капитан Аьли Аьлиев хар-хавар бакъа аьпалувух ивхьуну тIий.
— Аьли Аьлиев – Абхазнал миллатрал Виричури, — увкунни цала ихтилатраву «Дагестанская правда» кказитрал корреспондентнахь Муаед Афауновлул.
— Мунал бувссар жучIа аьра­луннал флотилия, муниннин жул республикалий къабивкIсса. Му хъинну хъуннасса заслугар, хаснура та дяъвилул къизгъин­сса чIумал, ххишала дакъа аьркинсса 1993 шинал дурсса. Та чIумал жул Абхазнаву бакъассия хьхьирил хIал кIулсса моряктал. Ккавкказуллал халкьуннал Конфедерациялийн баян був­ссар му масъалалул ялув, щаллу буван Абхазнал хьхьирил аьралуннал гужру, ва каялувшиву дуван зат кIулсса итххявхсса хьхьиричинал. Та Аьли Аьлиевлул сакин дурсса флотилия дуссар хIакьинусса кьинигу Абхазнал республикалул миллатрал му­гъаятшиву дуручлай. Абхазнан хъамакъаитантIиссар цала Виричугу, хъамакъабитантIиссар цалла ххувшаву ласун кумаграл ка кIидахIлай, цалваминнащал талай бивкIмигу.
Дамир Саидгазин
Таржума
Загьрани Аьбдуллаевал