ЦIакьсса гьану бусса ишбажаранчишиву гьунттийнинсса умудри

24foto_10Уттигъанну билаятрал Ух­ссавнил хъуншагьрулий Санкт-Петербурграй хьунни дунияллул личIи-личIисса хIукуматирттаясса хъунисса ишбажаранчитал, экономистътал, банкиртал, сайки 12 азара инсан гьурттусса хъинну агьамсса Маэшатрал форум.

Залму АьбдурахIманова
Миккун бавтIсса хьхьичIунсса экономистътурал ва жула каялувшинналул цал ялагу чIурчIав дурунни билаят­рал регионнай хъуннасса къулагъас чIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиврух дикIан аьркиншиврий ва регионнал бакIчитурая хъуннасса жаваб­лувшиву дикIантIишиврий му ара хьхьичIуннай дувавриву.[pullquote]Да­гъусттаннай кунна туристътурах аякьа дуван къакIулсса Аьраб­нал Эмиратирттаву, Саоьдуллал Аьраб­наву ва цаймигу ца­ппара билаятирттай му аралувун буцай зун кIулсса, обслугалул сфералул хIал кIулсса кIанттурдаясса халкь. Жулла республикалийгу, туризмрая хайр ласун ччай бухьурча, му обслуживаниялул сервисраву зунми хIадур буллан ягу цайми кIанттурдая бучIан буллан аьркинни.[/pullquote]Туризмрая хайр ласлай, инвестортал бучIан буллан аьркин­ссар жулла республикалийгу ишбажаранчишиву лядукканшиврул тIисса хаварду бакъасса, цалсса ттигу , оьруснал тIийкун, «микI сукку хьун» бу. Ванийн бувну ттунгу пикри хьунни ва аралуву чIярусса шиннардий зузисса, ишбажаранчишиврул гьарцагу шачIанттущал кIулсса Шафи Ахъушалищал ихтилат буван. Ваная жулва кказитрай ттинингу чивчуссия ва бувсун бу­ссия ацIния урчIулчинмур ттуршукулий Ахъушиял райондалия Сириянаву миналул хьу­сса тухумраясса жула ватанлув ушиву.
Шафи увну ур 1971 шинал августрал 9-нний Сириянаву. Тийх школагу къуртал бувну, сайки 25 шинал хьхьичI Дагъусттаннайн зана хьуну, Дагъусттаннал университетрал тарихрал факультетрайсса востоковедениялул отделениялий дуклан увххун ур. Дуклакиссаксса хIаллай ми­ккуhа аьраб мазрал дарсру дихьлай ивкIун ур. Цимилгу гьуртту хьуну ур ДНЦ РАН-лул академик Амри Шихсяидовлул каялувшиннаралу­сса аьрабнал канихчичрурду ххалдигьлагьи­сса Дагъусттаннал зунттал щархъавунсса аьлимтурал экспедициярттавух. Аспирантуралувун дуклан увххун, «Геополитическое положение Дагестана 90-е годы XX века» цIанилусса кандидатнал диссертация дурур­ччуну дур. Муния махъ шиккува миналул хьуну, кулпатгу бувну, кIива оьрчI тарбия буллай ур. ЦIана строительствалул ишбажаранчишиврухун агьну, рес­публикалийгу, мунил кьатIувгу объектру дуллалавриха зий ур. 2004 шиная шихунай ва ур Аьра­сатнал Промышленниктурал ва ишбажаранчитурал союзрал член.
-Шафий, ина ура Да­гъусттаннай ишбажаранчишиву тIутIайх дичлай дайдирхьусса 90-ку шиннардия шинай му аралуву зий айивхьусса инсан. Буси цукунсса да­хханашивуртту хьуну дур хIакьину му аралуву ва цуксса дигьалагру хьуну дур ишбажаранчитуран ва муниха зун гъира бусса, дахьва байбихьлахьисса халкьуннан?
-Цумур-цагу региондалий, билаятрай ва заманнай хъунмасса биялагу, каширдугу ду­ссар хаснува ишбажаранчишиврухь. Мунил даражалул биялалуву бур халкьуннайн багьайсса, обществалун мюнпатсса социал масъалартту. ХIукуматраща щаллу бан къахъанахъисса –халкьуннан зузи кIанттурдал, социал налограл, «накопительный» пенсиялул реформалул масъаларттал биялалуву дур жула обществалул гьунттиймур кьини. Дагъусттаннай ишбажаранчитурал чIарав бавцIуну, миннан­сса дайшишру чан дуварча щаллу хьун най бур чIявусса суаллу. Шагьрурдай строительствалул, машлул, хIаллихшиннал (сфера обслуживания), чIири-хъунсса хъус итадакьлакьисса производствалул ишбажаранчишиву хьхьичIуннай дуварча, щаллу хъанай бур шяраваллил кIанттурдай ятту-гъаттара, аьнакIив, багъ-лухччиния дучIан дурсса дуки-хIачIиялул ма­съала. Вай цимурцаннуя ххуй­сса маэшат хъанахъиний, къулай хьунтIиссар халкьуннал оьр­мурдугу. Оьрмулул даража лахъ хъанахъаврицIун республикалул сий-бусравгу лахъ хъанай, хIакьину жува мюхтажсса туристътал бачинтIиссар. Ча, вай гьарзат кунницIун ку дархIусса затрур, кунния ку хъарсса. Амма цимурца тIутIимур цалсса хияллаву кунмасса хаварду бур. Законну кьамул дурну дунугу, Аьра­сатнаву дурар ми циняр цила багьайсса кьяйдалий зун. Гьарца цIуну зузисса хIукуматрал, миву зун язи бувгьусса къуллугъчитурал кутIасса чIумуй щурущи дувансса стратегия кьамул дувай. Масалдаран, шанна шинайсса дитанну. Цума къуллугъчинаща ягу каялувчинаща бюхъай­ссар кутIасса чIумул мутталий хъунисса проектру дайдирхьуну, му шанна шинал митталий щаллу дуван? Бурган аьркинни ва эбрат ласун аьркинни чил хIукуматирттая, тайнначIа ишбажаранчитуран ккаккан дур­сса къулайшиннардах, буллали­сса кумаграх.
Цуппа Дагъусттан бикIу, Ухссавнил Ккавкказуллал регионну дикIу этнокультуралул чулуха хъинну авадан­сса, жагьи-жугьулт гьарзасса, ляличIисса менталитет, аьдатру дусса кIанттурдур.
Шиккусса халкьуннал, ва хасну ишбажаранчитурал, дур цайми кIанттурдайсса ишбажаранчитураву нажагь дакъа къахьунадакьайсса , ца цайнна дакъа, ванайнгу, танайнгу, хIукуматрайнгу вихшала къадишайсса хасият. Масалдаран, Аьрасатнаву бакъа ттун цайми билаятирттай къахIисав хьуссар банкирдал ишбажаранчитурахьхьун шанна шинай дакъа кредит къадулайсса иш. Ми дулуншиврулгу къатта-къуш, бизнес залограй дишин багьлай бур ва арцул счет душиву тас­ттикь бан багьлай бур. Бакъа­сса кIанттурдаясса чагъарду биян бан багьлай бакъар. Ми гьарзат духьурча, цума ишбажаранчинанни яла кредит аьркинсса ?
Чил хIукуматирттай кредит дулуншиврул банкрал тIалав дуллай бур ишбажаранчиная хIукуматращал цачIу ххал диргьусса, цIакь дурсса проект. Му проект духьурча, ччимур банк вищал зун хIадурну бур. Му дунияллул ишбажаранчишиврул законни.
Ишбажаранчишиврул хIа­къи­­раву дуллалисса ца агьам­сса хьунабакьаврий президент В.Путиннулгума увкунни, жула хIукуматрал «короткое дыхание» дунуккар куну. Ишбажаранчишиврул гьану цIакьсса, мюхчансса ва бурувччусса , чIярусса шиннардий мюнпат буну щурущи дуллансса дикIан аьркинссар.
Ча, суалданул ахир дуллай, на таний айивхьусса ва хIа­кьинусса ишбажаранчишивруву хъуннасса дахханашиву къархьунни. Тай шиннардий жухун кIукъакIулсса группировкардал халкь бахчилай, жуй дишаларду дихьлай бивкIхьурча, хIакьину хIукуматрал бакъасса къуллугъру бакъар. Жу жула давриха зий , жула къайгъурду дузал буллавукьай, гьарца кварталданий ми къуллугъирттайх лечлай, миннахьхьун отчетру дуллавув? Мунияту, цалсса ва аралуву захIматшивуртту дакъасса дигьалагру дакъар.
-Гьар кIанай шайсса ихтилатирттаву Дагъус­ттаннай туризм тIутIайх дичин дан циняр шартIру дур тIун бикIай. Хьхьири-зунттурду, жула тарихрал кIанттурду, гьайкаллу. Мяйжаннугу, вил пик­рилий, ци дахчилай дур туризмрая лябу­кку, хайр къахъанахъаврихун?
— Дагъусттаннай куннасса тIабиаьтрал къулайшиннарду чIярусса регионнай дакъар. Ми бур, му зул ца хьхьирил зума жучIа дикIан дакъаяв, жу муния мукунсса маэшат бантIиссия тIий. ЖучIава тIурча бакъар миннул кьадру. Хьхьирил зума дарххуну, къатри, чIалъаьрду бувну бур. Бакъар туристътал кьамул бан­сса гостиницарду, дакъар ми туристътурах ургъил-аякьа дансса, гостиницардал ва рестораннал обслуживаниялул сервис. Жула машгьурсса хъамал кьамул бан кIулшиврул ­аьдат дунугу, бакъар туристътал хъихъи бивтун, миннах аякьа дан кIулну. Обслуживаниялул сервисрал даву хъинну сант дуртун, лахъсса даражалий дур Азирбижаннаву, Дянивмур Азиянаву, Китайнаву, Тайваннай, Туркнаву ва Машрикьуллал Сириянаву, Египетнаву, Тунис, Марокко хIукуматирттай. Да­гъусттаннай кунна туристътурах аякьа дуван къакIулсса Аьрабнал Эмиратирттаву, Саоьдуллал Аьрабнаву ва цаймигу цаппара билаятирттай му аралувун буцай зун кIулсса, обслугалул сфералул хIал кIулсса кIанттурдаясса халкь. Жулла республикалийгу, туризмрая хайр ласун ччай бухьурча, му обслуживаниялул сервисраву зунми хIадур буллан ягу цайми кIанттурдая бучIан буллан аьркинни. ХIакьину муш­тари ттучандалувун, кафе-ресторанналувун ягу салонналувун увххун, ненттабакI тIивтIуну, пиш куну му кьамул увну, мунах къулагъас дуван анавар буклай бакъар обслуга.
-Утти зана хьунну цахъи махъунмай, ина увсса ва хъуна хьусса Сириянаву хъанахъимуничIан. Ца ппурттуву ина зийгу уссияв тихасса ли­хъачултрал масъалалул ялув. ЦIана цукун, ци шартIирдаву яхъанай бур тийх ливчIсса вил мачча-гъан, гьалмахтал, дустал? Аьрасатнал чулуха цуксса кумаггу, чIаравбацIавугу щуркIалну дур тийх ливчIминнан?
-Цалчин, цуппа ца миллат­ран, цурда ца аьрщарай къатик­рал хьуннав Сириянавусса халкьуннал бакIрачIан бувкIмур, тайннан бухIан багьмур. Мяйжаннугу, хIакьину Сириянал халкь хъинну кьини дурккун ливчIун бур. Лекьа-пIякьу хьуну дур тийхсса инфраструктура, да­къар гьунттийсса кьинилийн­сса вихшала. ЧIявусса хъами, оьрчIру лавгун бур Европанал билаятирттайн. Давурттайн занай, харжру ласлай бур так хIукуматирттал давурттай зий бивкIми. Харжру лахъ бувну бур, амма дуки-хIачIия, ЖКХ-лул хIаллихшиннарду ххира хьуну, арцуй хIал ливчIун бакъар.
Аьрасатнал тиккусса ишир­ттавухсса гьурттушиннарал агьамшиву хъуннассар. Мунил тайннал интересру бакъа­сса, цила политикалул интересругу буручлачиссар. Му тIагу-тIайлассар. Ттинин аьрабнал хIукуматирттай Американал гуж-бияла ялттуну бивкIхьурча, утти Аьрасатналмур махъгу нанишиву чIалан бивкIссар.
-Строительствалул аралуву зузисса ина чIявусса личIи-личIисса шагьрурдайнгу ияйхьунссара. Цукун бизай хIакьину вин жула хъуншагьрулул кIичIирттаву хъанахъимур ва цуппа шагьру гьарта-гьарза хъанахъаву?
-Ттун тIайлану бусан цIими хъанан бикIай ва шагьрулий яхъанахъисса халкьуннай. Укун шагьру рахIму-цIими бакъа кьабитан къабучIиссар. Масалдаран, республикалул вайксса миллатирттал кказитру бусса, Печатьрал министерство дусса зул идаралучIа цайми-цаймигу социал агьамсса идарартту дуваву къатIайлассар. Шиккун увкIни машина бишинсса кIану къаляхълай на нава багьтIатI шара, на кунма цаймигу. Тинмай мизит бур, нюжмар чаклил кьини ххуллу лавкьуссаксса иш бикIай. Ва тагьар дур гьар кIанай. Мюрш ивкIун гайми масъаларттай ацIлайвагу акъара. Генплан дакъасса, гьунттий чув ци дувантIиссарив къакIулсса шагьру бур ва. КъакIулли, умуд бур та-дунугу гьарзат низамрайн дучIанхьуви тIисса. Ттун ттунма хъунмасса пахру бикIай ттула мархри Дагъусттанная бушиврия, ва кIилий пахру бикIай ттущава шиккун занагу хьуну, миналулгу хьуну, ттула оьрчIру шикку лявхъуну тIий. На мудан махIаттал-хIайранну икIара вайксса миллатру яхъанахъисса ва аьрщарай, халкьуннал дипломатия ялтту дур­ккун, миллатирттал дяниву сси-энадшиву, къащи дакъа жула халкь яхъана­хъаврий. Мяйжаннугу, Да­гъусттан эбратран буцин ккаллий­ссар тIиссара хIакьину дунияллул геополитикалуву хъанахъисса иширттал ялув гъалгъа тIутIийни.
Дакьаву ва паракьатсса оьр­му чIа тIий ура кIирагу ттула Ватаннайсса миллатирттангу, щалла дунияллунгу.