Агълар-ханнал оьрмулува

22_3Цала рухIгу, ссихIгу Европанал зумунуссаннуйн дурксса оьруснал гвардеец Агълар-ханнан Азиянал зумунусса хIиллардугу хъама диртун къадиркIссар.
Та чIумал оьрчIнийра багтуран дулайсса диркIсса куннасса тарбия дуллусса Агълар-баг, цала Ватандалул царагу аьдат­райну къуццу тIун ччисса къаивкIссар. Агълар чIивинийва хъинну зирангсса, итххявхсса оьрчI ивкIссар.

Мунияту му ялун уккансса ушиву чIалай ивкIссар. Амма оьрмулул тагьар личIину дагьаврил, ялув бакъавцIуну дуллусса тарбиялул ва хъуншивуртту ччисса цалла хасиятрал ганал тIабиаьт чIануцIакулла даххана дурссар. Так ца ишираву га аххана къавхьуссар: ганал гьари ишираву Шамиллун кумаг байсса бивкIссар.
Амма цанная аьрал къашайссар, тIий бур аькьилсса учалалул. Цала заманнайгу чин укъавчIуна ливчIсса Агълар танигу, танияр махъгу укъавчIуна ливчIун ур.
Агълар-хан Шамиллун кьюлтIницIух кумаг буллай ивкIшиву чIалачIи буллай бур хан ивчIайхтува Шамил ух шаврил. Султан Аьвдул Аьзизлул кьамул увсса кIанай му цува Шамиллулгу тасттикь буллай ур. Туну цири Агълардуй, лухIисса ттангъа кунна, га оькки уллай диркIсса, учирчан, цала уссу АьвдурахIман-ханнайн къаршисса макрурду буллай икIаву дакъа, ганал дур вахIшисса хIайвандалул къадикIайсса лияву ва хъаннил чулухуннай­сса дурчIин къашайсса лютишивуртту.
Мунияту, цичIав махIатталсса къабивкIссар бакIрал ххуйсса хъами буми нукартураясса цавайннал га цачIана уххан къаитанмур буллай бикIавриву.
Цал ганал цала нукар цайна хъатIуйн оьвчин увну, пардавлухун бавкьусса жалиндалучIан наврузбагнаяр хьхьичI увххун, га жалин зия бувссар.
Мяйжанссар, Агълар-ханнал мукунсса къел уздантуран къадайсса диркIссар, цувагу минная, цIараятунияргу нигьа усай­сса ивкIссар. Аммарив кьинилул ялавайми халкьуннал хьхьичI мунан цукунчIавсса нач, адав къадиркIссар.
Императорну Николай Павлович усса чIумала Агълар аманатран, яни заминдаран, уллуну, гьан увну ивкIссар. Генерал Аргъутинский Долгоруковлул заманнай га зана хьуссар Ватандалийн гвардиялул штаб-ротмистрнал чиндалуву. Хъуншиву ччишиврул гьуз уллай, Агълардун хиял хьуссар ханнал тах цала кIунттихьхьун ласун. Аьнтсса хасият дусса Агълардун хиял дузрайн буккан бансса кьаст хьухьунссия, учин бучIир.
Мунияту, цувагу Аьрасатнайн хаин хьун хIадурсса Агълар, та чIумал Гъази-Гъумучиял хIакимшиву дуллай ивкIсса цала хъунама уссу АьвдурахIман-ханнал хъирив авцIуну ивкIссар га оьруснал императорнал чулухунай дакI марцIну акъашиву ашкара ансса кьасттирай.
Мукунсса хIалугу муна­хьхьун дирирссар. Генерал Аргъутинский цала аьралуннащал, АьвдурахIман-хан цала дастталущалгу, нукартуращалгу ва гвардиялул ротмист Агълар-баг ТтурчIиял зун­ттуй бавцIуну бивкIссар ваца ккаллин (формально) гъазаватрал чулий бацIан баву мурад­рай Гъази-Гъумукун укъавкIун къаикIан кьасттирайсса имамнайн къаршимишандалий. Амма Шамиллуща цичIав бан бюхълай къабивкIссар. Мунияту танал цалва кьюлтIсса илчитал гьан бувссар АьвдурахIман-ханначIан, му оьруснайх тти­ликIраха рищаву дан, аччан аншиврул.
Машварартту хъинну кьюлтI­ну бачин бувну бивкIссар. ХIатта ханнал ва имамнал чIарах бацIултрангумали хавар къахьунсса куццуй. Амма АьвдурахIманнул анавар уккаву дурссар цалва пикри уссихь бувсун.
Агълардулгу, Аргъутинскихь бусаву къагьану, сардар Воронцовлухьгума гьуш увкуссар. Байчарасса АьвдурахIманнун къув-аьс учинсса ттуруллив датIлатIаврийн щаквагу къабивкIссар.
Лахъи-утта къалавгун, мунайн Ттуплислив оьвкуссар. Цирив ца хIучI багьсса АьвдурахIман сардарнал амру биттур бан ччай къаивкIссар. Амма хъуннар хьусса хан-щарсса Уммукусун-биканал му гьан увссар. Заннайн имам дирхьусса къарин Агълардул мукун оьккисса макру бувшиву ча дакIнийн багьанссия!
Мяйжаннугу, ханнан цала аьзиз­сса зунттурду ххал къавхьуссар. Щак-щуклил аьзиз ув­сса цахьва сардарнал Ахилцихлив ялапар хъанан изу кусса, буюр биттур бан къаччисса хан 1848 шинал Ттуплислив ивкIуссар. Ца шинавун хан щарсса Уммукусун-бикагу Гъази-Гъумук диркIуссар. АьвдурахIман ивкIуссар тIисса хаварданул халкь банд лаган бувссар. Му хавар къулай бивзссар так ца Агълар-багнангу, ганал чул бувгьуминнангу. ЧIал къархьуну оьрус паччахIная Оьмар-багнал арс Агълар-баг лакрал хIакимну, яни ханну ивтшиву аьлтту уллалисса грамота дуркIссар. Амма га грамоталул Агълардухьсса ихтиярду диялну ссуссукьу дурну диркIссар.
Ахиргу ивссар Агълар цала чIатIи мурадрайн. Аммарив цува хияллай ивкIсса талихI мунан къабуллуссар. Агълардун цукунчIавсса паракьатшиву къадиркIссар: жагь мунан Шамиллул чул бувгьуми цала бакI кьукьинмуних хьуну чIалай бивкIссар, жагьгу цала хъуншиву ччисса пикрирду оьруснан ашкара къахьун нигьачIи ивкIссар.
Цавурасса га къазразаншиву ялун къаличиншиврул, Агълар-ханнал цала дакI тирх учин дайсса диркIссар оьттул ттурданул ххурххулуву ягу гьайт-гьуйтлихун агьну. Хъуншиву дирикъарнура лирчIсса хасият­рал Агълар паракьат хьун къаитлай ивкIссар. ПаччахIнахь цавувамур ялун личин бан сислай къаивкIссар. Амма цайми ххуллурдайхчIин хIукму кIунттихьхьун ласунмурдив хъинну буллан ивкIссар. Ци къел дарчангу, мунахь цIуххинма къавхьуну, лултту-ялтту лагай­сса бивкIссар.
Сардар хъинну нигьачIи ивкIссар му Шамиллул чулухунай къагьан. Мяйжаннугу Агълар-ханнал яру Шамиллул чулухунмай бивкIссар. Мунан чIалай бивкIссар, иш багьарчан, та цала чIарав ацIантIишиву, ва кьюлтIну пикрилий ивкIссар танайн чул бищун.
Мукун бунагу, Шамиллул чулийн лавгминнан ­оьсса танмихIру байсса бивкIссар. Мукун иривсса кIия мюталимнан оьккисса танмихIру був­ссар. Миннаватусса цаннал мазрайн ппа кьуртIуну, Ккурклив ияннин ачин увссар. Ваманайх ххюцIалла ттархь рищун був­ссар.
Агълар-хан ца чулуха оьрус­­­­найн тIайламану хьуну ивкIссар, вамур чулуха – хъун хIукуматрайн мютIи къахъанай, хIатта та сандакъул дуллалиману чIалачIи уллай ивкIссар.
Ца чIумал Дагъусттаннай­сса аьралуннал бакIчинал оьвкуну, Агълар-хан Щурагьун лавгун ивкIун ур цащала дахьа кIиттурша уздангу, ца ххюцIала нукаргу увцуну. Цала уссин Ибрагьиннун хъатIи буллали­сса Жунгутайннал Рашид-ханнал хьунийн увккун, мунайн хъамалу оьвкуну бур. Агълар-ханнал му махъ кьамул бувну бур. Амма хъамалу занаикIулий учIанна куну бур.
Хъиривмур кIюрххих Щурагьун бивну, цаппара жагьил уздантал ва нукартал дучри хIачIан бан лавгун бур. Махъунмай зана хьуну нани ххуллий гайннал къажар-машачитурал ттучанну хъямала бувну бур. Тай, гьалла дурну, ххявххун бур адавравату бувксса гъарачитурайн. Къажарнал диялсса ккучундалулгу, арула узданналгу дянив оьккисса бияву хьуну дур. Дастталул вирттаврал арши бакъа къажаргу, гайннан кумагран бувкIсса полициягу, багу бавттун, кIичIиравалугу нурчIал буцIин бувну бур.
Га бияврия бавну, генерал-губернаторнал Агълардуйн оьвчин гьан бувну бур. Агълар-хан учIан рязи хьуну акъар. Генерал-губернаторнал ганал хъирив кIила ялагу гьан бувну бур. Так шамилчин бувкIсса чIумал, мугу лагма-ялттунал маслихIатрайн бувну, лавгун ур Агълар генерал-губернаторначIан. Хъинну хIалимну танал миннат бувну бур хьумур бувчIин ба куну. Агълардул аьй биргьаравсса уздантурайн дуртун, гайннал цалва буюрдахрагу вичIи къадишай увкуну, къуртал хьуну ур. Амма яла ахирданий Дагъусттаннай­сса тагьар нигьачIисса дур куну, гьим дириян дурну дур.
Ханнал увкумунил цилла даву дурну дур: личIлулшиву ххирасса генерал-губернаторнал иш лултту-ялтту гьан бансса хIукму бувну бур. Агълар-хангу, цалла кьюкьагу дурцуну, шавай лавгун ур.
ЗанаикIулий, цала буллусса махъ дакIнийну, Агълар Жунгутайннал Рашид-ханначIан увххун ур. Тиккугу оьрус сан бакъул къабувну къаивкIун ур. Та чIумалсса Дагъусттаннал округрал начальник Лазарев ссувхIатрай хъинну бартларгсса къудуршиврущал су­кку тIий ивкIун ур. Яруссаннал Ибрагьин-ханнал га хъатIуйн чIявусса ххуй-ххуйсса инсантурайн оьвкуну бивкIун бур: хантал, багтал, аьралуннал бакIчитал.. Циняв бивкIун бур мяърипатрай узданну сукку тIий. Так ца полковник Лазарев ивкIун ур духIиндарава увккун, хъанничIан гъан шавай, каххураха бувгьуну, къавтIун бизан буккан бавай. Му иш щинчIавгу ххуй бизлай бивкIун бакъар. Амма оьруснал хIаписарнал дуллалисса кьюкьала духIлай бивкIун бур.
Так ца Агълар-хан ивкIун ур му бухIан къаччисса. Цува рязи акъашиву кIул бан ургайсса ивкIун ур духIиндарава уклаки­сса полковникнах. Амма Лазарев му ккалли буллай ивкIун акъар. Микку сситтул ияйнийн ивсса Агълардул га полковникнайн ххаржангу дурккун, увгьуну кьюнкьараха, чIавахьулттийх тихунай экьиувтун гьан увну ур.
Махъппурттуву Туркнащал­сса дяъвилий цIа дурксса полковник Лазарев, чIавахьулу лагьсса буну, икъавкIуна ливчIун ур.
Лазаревлуя нигьа бусаву цинявннахь иттахгу бивщуну, Агълар-хан тара кьини шавай лавгун ур. Амма шавай ачиннин Рашид-ханнал щарсса кьюкьин дансса къелгу дурну дур.
Лавсъссар Габиев Саэдлул «Лак, миннал лавгмуния ва багьу-бизулия» тIисса
луттирава
Таржума бувссар
С. Мусаевлул