Ца ттигу бюхттулшиврийнсса ттул аьрххи

ilchi_20_4Ттун, хIакьинусса кьини кунма, дакIний бур 1973-ку шинал хьусса, нава оьрчIнийсса чIумалсса ишру: Аугусто Пиночетнал Чилинал хIукумат дяъвилийну даххана даву (военный переворот), Сальвадор Альенде ивчIаву, Луис Корвалан дуснакь аву. Ци пикри бикIанссия ттун та чIумал, нава та-унугу ва аьрщарайн агьанссара тIисса.

Ноябрь зурул ца кьини жу бу­ссияв хавардай щябивкIун Москавлив «Арулва зунттул бакI» тIисса клубраву (Клуб «7 вершин»), му клубрал президент Александр Абрамовлущал, цувагу дунияллийх цIа ларгсса, машгьурсса альпинист, ряххийлла Эверестрайн лавхъсса. Ганал увкуна ттухь январь зуруй най ура Чили хIукуматрайн, Охос Дель Саладо тIисса вулкандалийн лахъан куну. Ттухьгу цащала архIал ачу куна. Ттун кIулссия дунияллий яла лахъмур вулкан бушиву та вулкан — 6893 метра. На ганахьхьун га цIана, я учIанна, я къаучIанна куну, жаваб къадуллуссия. Амма ги­чча нава авцIусса Измайлово Вега тIисса гостиницалийн метролуву най уна, пикри бував циванни къагьан, куну. Гьаннайсса, гава хьхьуну, уттуишиннина, цалий авцIусса хIукму бував та вулкандалийн ла­хъан гьан.
Ттухь чIявуну цIухлан бикIай гьалмахтал, кIулми, гъанчу: «Ссан аьркинну лагара тай зунттайн, миксса захIматшивурттугу духIлай, шаттирахунсса сант дакъашивуртту ва нигьачIаварттугу дусса, чIярусса чIунгу, арцугу харж дуллай», — тIий. Ци чиви? КъакIулли ци учинтIиссарив. Амма шикку бусан ччай бур ттущала архIал Охос Дель Саладо вулкандалийн ла­хъан бувкIсса, цивппагу шиккун бучIаннин дунияллийсса чIяву-чIявусса зунттайнгу лавхъсса, лахъсса къуллугърайгу зузисса, Москавлиясса Ирена тIисса душнил чивчумур: «Цал ттигу, муданма кунма, на кьуцIу буллай бура ва суалданул: цира на шикку дуллалисса, циванна шиккун бувкIсса? Шанна ссятрал мутталий микIиран лавчIсса ччанну гъили бан къахъанахъисса, ласунсса ссихI бакъасса, цIуцIисса бакI паракьат къашайсса, нюжмардай бани бан къашайсса, бакIрайсса кIиз зиххин нигьа бусласисса — архIала кIизуцIа къахьун, ччаннугу ссувссуну, ччаннайсса кIисри оьттуйн бувксса, лажингу ччурччуну, май цIуцIисса чIумал, муна му чIумал цIунилва-цIунил цIухлан бикIара ттухьва: ссан аьркинссар вай гьарзат ттун, цир ттун шикку хъамадиртсса тIий! Амма, цимил ттухьхьунма нава ва суал булларчагу, тачIав жаваб лякъин ттуща къашай».
…На левхра Анжилия январь­данул 16-нний ссят 7-нний кIюр­ххил. Москавлийх ва Парижлийх хьуну, увкIра Чилинал хъуншагьру Сантьяголийн, гиччагу левхра Копиапо тIисса шагьрулийн. Ти­ккун ияннин ттун багьунни 4 самолет даххана дан ва аьмну ххуллийгу сайки 2 гьанттаксса хIал хьунни. На хьунаакьин аэропортрайн бувкIун бия Александр Абрамовгу, Чилинавасса Марио тIисса адаминагу. РяхцIалла километралул манзилгу бивтун, хъинну авурсса ххуллийх жу бивунну Копиапо шагьрулий­сса гостиницалийн.
Шикку зунттуйн лахъан бувкI­сса жу кувннащал кув кIул хьуру. Гру­ппалуву ия 6 инсан: Латвиянавасса Олег Пименов, цувагу Калифорниялий яхъанахъисса, Москавлиясса Дима Гинкулов ва Ирена Харазова, Швейцариянавасса Ирина Салова, Азирбижаннава­сса Фарид ва на. Вай цинявгу ттуяр кьияма жагьилсса бия. Группалувусса 6-гу инсан къахIисавну, жущал архIал ия 2 гид, кIай ялув кIицI бувсса Абрамов ва Марио. Командалуву жугу, гидталгу бакъа, ялагу бия Елена Абрамова — Александр Абрамовлул душ. Ва бия жул дукра дувуну. Хъинну хIарачат бусса душ бия, дурагу 21 шин дуна.
Копиапо тIисса шагьру бур Атакама тIисса авлахърал (пустынялул) дайдихьулий. Охос Дель Саладо вулкандалул лув бияннин жун багьлай бия му авлахърайх 300 километра ритан джипирдай. Атакама авлахърая ца-кIива махъ чичинна. Инсан махIаттал ансса кIану бия му. Атакама бур дунияллий яла къурагьсса кIану. Вай махъсса 40-50 шинай шикку гъарал дурагу ларчIун дакъар. Ва авлахъ бур цимигу ттуршра­хъул километрардайх най. Цуппагу бур ялу-ялун лахъ хъанай, ахиргу 4700 метралул лахъшиврийн бияй. ХIисав бара тти, Дагъусттаннал яла лахъми зунттурдаяргу лахъ хъанай бур авлахъ (пустыня)! Гьаннайсса, дазу-зума дакъасса авлахъ, цуппагу ссанчIав ишла бан къашай­сса. Амма ва укун бунугу, Атакама бур ххишала бакъа ккаккан ххуй­сса, я батIин къашайсса, караматсса кIану. 3600 метралул лахъшиврий бур Лагуна Роса тIисса, ца-кIира километралул лахъисса бяр. ЦIил щин дур шикку, та щала зумагу цIил аьрщарал дур дурцIуну. Ва бяр бувцIуну бур «розовый фламинго» тIисса, цавай исвагьисса, хъунисса лелуххантрал. Ца-кIира метралийн бияннин гъан хьун шай вай фламингордачIан. Ай, дияча ца караматсса сурат! Бярнил тинмайну бур занай лама (гуанако) тIисса хIайвантру. Тамансса инсан гъан хьуннингу бавцIуну, яла анавар къабувккун лагай чулийнмай. Ваниярвагу хъинну хIайран бай 4300 метралул лахъшиврийсса, 5 километралул лахъисса Лагуна Верде тIисса бярнил. Ва бярнил ранг дур щюллира-щюллисса. Бярув дур цIил щин, цирдагу хъинну дяркъусса. Амма бярнил зуманийх бур кIирисса щинал щаращив. Лагмара, тамансса манзиллай, бур бюх­ттулсса, ссурулун бияйсса, вулканну, цивппагу сайки 7000 метралул лахъшиврийн биллалисса. Уруглай лагмава, ца кIанттува ацIвахъул вулканну ххал шай. Гай кIирисса источникIирттаву ччаннугу бивхьуну, жагь бярних буруглай, жагь вулканнах буруглай, я батIин къашай. Яла-яла тIурча, хIайран ай инсан тиккусса рангирдал аваданшиврул. Бярду бикIу, вулканну бикIу, цуппа пустыня бикIу – тай циняв бур личIи-личIисса рангирдал. Да­къасса ранг дакъар тикку – щюлли­сса, някIсса, ятIулсса, банавшасса, хъахъисса …
Копиапо шагьрулий хьхьугу руртун, аьркинсса гьарзатгу щаллу дурну, шанма джипрай бузригу бивхьуну, жувагу гайннуй щябивкIун, бавчуру. Ххуллу бия ча-чун бачIвасса авлахърайх, хъунмурчIин къундалул ххуллу. Мукьра ссятгу ххуллий дурну, жу бивунну кIа ялув кIицI бувсса Лагуна Роса тIисса бярничIан. Ва хъанай бия жул цалчинмур лагерь. Шикку жун кIира хьхьу рутан багьлай бия, лахъшиврийн аьдат (акк­лиматизация) хьуншиврул. Ши­ччаллил лахъшиву, на ялув увкусса куццуй, дия 3600 метра. Шиккун бияйхтува, цал жу бищарду 8 метралул лахъисса, хъахъисса рангирал, хъунмасса чятир. Ва хъанай бия аьмсса, цинявннан гьуртту­сса чятир, дукрагу дукайсса, циняв архIалгу батIайсса. Яла жу бищарду гьарцаннал жунма-жунмасса чятир. Гьарца чятирдануву ца-ца инсан уттуихьлай буссияв. Цалчинмур хьхьугу руртун, жу хъирив кьини, 4800 метралул лахъсса зунттул бакIрайнгу лавхъун, ялавай бувчIру, 6-7 ссят хьуна жул, кIийнгу лавхъун, бучIан. Вагу дия вара акклиматизация дувансса иш.
Хъирив кьини кIюрххил жу, кIюрххилссагу дуркуну, жулва бузригу, чятирдугу бавтIун, бавчуру хъиривмур лагерданийн – Лагуна Верде бярничIан (4300 мет­ра). Шикку жул 3 хьхьу рутан­сса бази бия. Лагуна Росалий, жу бакъасса, анжагъ ца-кIия акъа инсан къаивкIхьурча, Лагуна Верделий цайми инсанталгу, чятирдугу гьарзану бия. ЖучIан чIа-чIаннин хъамал буххайва цайми хIукуматирттаясса. Жул исвагьи­сса хъахъисса хъунма чятир бия ябацIансса, архниява ххуйну чIалай бия цуппагу. Му бакъассагу, жу хъамал ххуйну кьамул байссия мудан («широкая русская душа»). Ца цамур хIисавгу дия жучIан бухлахисса хъамаллурал. Вайннан цинявннан ччай бия Александр Абрамов ккаккан, ванал ка дугьан. Ря­ххийла Эверестрайн лавхъсса ва ия бусалардавун агьсса инсан («легенда альпинизма»). ЛичIисса бизаршиву дакъая. Лена бия хъинну ххуйну дукрарду дуллай, ххув учинмургу чан къашайва. Хьхьурай тамансса дяркъу дия, дяхтта, тIурча, бургъилух мадарасса гъилишиву дия, лахъсса кIану бунугу. Шикку хьхьугу руртун, жу хъирив кьини кIива джипрай лавгру 5200 метралул лахъшиврийсса Атакама тIисса лагерданийн, чан-кьансса акклиматизациягу хьуну, зана бикIан ма­хъунмай Лагуна Верделийн. Ххуллу бия ча-чун къундалийх, чарттавух, ца-ца чIумал кьувтIуну личIайвав, цукун-бунугу, къуч-къуч тIий, бу­ккан байссия джипру. Ахиргу, махъунмай зана бивкIун най буна, ца джипрал сцепление ччурччуну, зия хьуна машина. Жугу ливчIунав кIива джипращал.
Ва лагерданийсса шамилчинмур кьини лавгру 6019 метралул лахъсса Сан-Франциско тIисса зунттуйн лахъан. Жун багьлай бия цал Чилинал ва Аргентинанал дазуйн биян джипирдай. Дазул лахъшиву дия 4700 метралул. Гиччагу 5000 метралул лахъшиврийн бияннин гайва джипирдай лавгун, яла зунттуйн лавхъун бачин. Амма жул планну чансса дакьин дан багьуна. Цалчин, дазуйн бияннинва жун бакIрайн багьуна лас ва щар нанисса машина ххуллия лавгун, зунххисса кIанай хъинну нигьачIину бавцIуну, ккуру лаган хIадурну. Лас ва щарнища машиналувату буккан хьуну бия. Цивппагу гъав лавгун, ци банссарив къакIулну бия. Гьантлий ца-кIива бакъа машина къалагайсса кIанай кумаграх ялугьлан бигьа­сса зат бакъар. Жу ялун бияву гайннал талихI хьуна. Циняв бувккун, цал мугъаятну, кIура къабаенсса куццуй, зунххисса кIанттува бучIан барду машина кьасса кIанайн, яла жулва ца джипрацIун бавхIуну, буккан барду ххуллийн. Хъунма­сса талихI хьуну бия гайннал, машина кIура бавну, цивппа лув къабирияву. Яла, жулва джипругу кьабивтун, зунттуйн лавхъун бачайхту, Фарид ххуй акъа хьуна, га лахъшиврул зия уллай ия. Мариолун багьуна джипрай га лагерданийн иян ан гьан. Амма га кьинива Фаридлул пикри бувну бия, цанма захIмат хъанай бухьувкун, вулкандалийн лахъавугу кьариртун, шагьрулийн зана икIан. Марио лавгссар щала пустынялийх ма­хъунай га иян ан Копиапо шагьрулийн. Ссят ацIния цанний лавгсса Марио махъунай зана хьуна хьхьудядирзун махъ. Вай ишру бакъа­сса, ххишалдаран, жу зунттуйн лавхъун нанийни, оьну гужсса марчгу бишлан бивкIуна, инсан утлатисса. Жунгу багьуна, 5700 метралул лахъшиврийнгу лавхъун, махъунмай бучIлан. Жулва джипирдачIангу бувчIун, ялавай бавчуну чансса хIаллава жун хьунабавкьуна Аргентина хIукуматраясса диндалул инсангу, ганащалсса 3 цаймигу, машина къундалувун ва чарттавун кьувтIуну, буккан къахъанай. Вай жун хьунабавкьуна жу лавай лавхъун най буна, зунттуя ялавай бувчIун най. Гьаннайсса, хIисав барча, жу вай хьунабавкьуну махъ, тамансса ялагу лавай лавхъсса, вайннал тамансса хIал хьуну бур шикку кьувтIуну, буккан къахъанай. Багьссар жун вайннангу кумаг бан. Абрамов вайннал машиналул рульданух щяивкIун, жу къуч тIий, цукуннугу буккан барду вай. Ва хъанай бия ца кьинилул мутталий жу ххассал бувсса кIивайва инсантал, Чилинал ва Аргентинанал инсантал. Ма тти да! Жун багьлай бивкIун бур Аьрасатнава аьрщарал цамур полушариялийн бучIан, кIанттул инсантал ххассал буллан!
Январьданул 23-нний, кIюр­ххилссагу дуркуну, бавтIун жулва чятирдугу, бузригу, жу 2 джипрай ххуллу бугьарду Атакама лагерданул чулинмай, 5200 метралул лахъшиврийсса. БачIи-кьачIи ххуллу бивтун махъ жу, машинарттаватугу бувккун, бахьтта бавчуру лавай, рюкзакругу мукьах бивщуну. Бияйхтува, бищарду чятирдугу, цал — хъунмамур чятир циняв хIала хьуну, яла — гьарцаннал цала-цаласса. Лахъшиврул муксса асар биян буллай бияхха, чятир бишлай, инсан багьтIатI шайва. Гиччава гиккун игьалаган багьлай бия. Цинявннан гьурттусса хъунмамур чятирданийгу бищарду Аьрасатнал ттугъ, архниява чIалансса куццуй. КIулну бикIийча цайминнан ва авурсса чятир щил буссарив!
Хъиривмур кьини жу лавхъун бавчуру 5830 метралул лахъшиврийсса Техос тIисса лагерданийн. Ва хъанай дия махъра-махъсса (штурмовой) лагерь. Шикку жун багьлай бия, ца хьхьугу руртун, махъунмай 5200 метралийсса Атакама лагерданийн бучIан. Ва, мяйжаннугу, оьну захIматсса хьхьу хьуна цинявннан. Дяркъу, ураган марч, цIуцIисса бакIру, бигьин­сса ссихI бакъасса, дукралух аппетит чансса. ЩилчIав вари чинсса шану къалавхъуна ва хьхьуну. Жу шикку хьхьу рутлай, рутан къахъанай буна, Американавасса 3 альпинист хьхьунил 4-нний бивзун, зунттул бакIрайн лахъан (штурм вершины) лавгуна. Амма 11 ссят хьусса чIумал, микIгу лавчIун, ми зана хьуна махъунмай, Техос лагерданийн. Миннаща хьуну бия бувагу 6500 метралул лахъшиврийн биян, гания лавай лажиндаравух бишлаши­сса марч (ураган) сававну, лахъан къавхьуну. Цивппагу бия чурххай хIал бакъа, зурзу тIий. Жу миннан анаварну кIирисса чяй дуларду. Чансса хIаллава ми цайнма цивппа букIлан бивкIуна, жуйнгу хъинну барчаллагьрай бия. Шиккува учин, жу акклиматизация дуван вай лагердай лавай-ялавай бучIлачIисса гьантрай, 18 инсан личIи-личIисса паччахIлугъирттаясса лавгуна зунттул бакIрайн лахъан. Вайннавату увагу 3 инсан лавхъун ия зунттул бакIрайн, вайми, лахъан къавхьуну, ялавай бувчIун бия. Лахъан бигьасса зунтту бакъая ва!
Ялув кIицI бувсса куццуй жу, Техосрай хьхьугу руртун (ванийн хьхьу рутаву учин бучIихьурча), бувчIру ялавай. Марч цукунчIав паракьат хъанай бакъая. Му муксса гужсса бияхха, чятирдануву уттуивхьуну уна, чятир ттущала архIал мурчал лавсун гьансса ххан бикIайва. КIира хьхьугу Атакама лагерданий руртун, жун цIунилгу лавай бачин багьлай бия. Ва кьини Ирина Саловалгу, цища лавай бачин къахьунссар куну, зун­ттуйн лахъаву кьаритан пикри бувна. Гидтал къахIисавну, утти зун­ттуйн лахъансса жу 6 инсанная 4 ливчIунав, Фаридгу, Ирина Саловагу жуяту личIий хьуна.
Вай гьантрай цинявннангу захIматну бия. Ттул ттулва 5 гьан­тта хьуна зат дукан къахъанай, гьантлун цал ссайн-бунугу хъи­­с-мис учирча бакъа, дукралух урган хъанай бакъая. Так дачIрасса чяй хIачIайссия. Чурххай хIал хъинну чанну бия. Вайминнал, хъиннува ишттахI бакъахьурчагу, дукра дукайва.
Январьданул 27-нний, ахттая махъ, жу цIунилгу гьаз хьуру Техосрайн (5830 метра). Жун багьлай бия, хьхьунил 4-нний бивзун, зунттул бакIрайн лавхъун бачин. КIия гидгу (Абрамов ва Марио), мукьа жугу (Олег, Дима, Ирена ва на). Лена зунттул бакIрайн къананиссия. Ссят 5-нний, чани хьуннинна, лаххаймургу ларххун, дахIаймургу дархIуну, аьркинмургу рюкзакирттаву дирхьуну, ненттабакIрай чирахъругу лавхъун, бавчуру бакIлавай. Ххишала дакъа ча-чун тик диркIсса лахъазан дия. Лавай лахълахъиссаксса, ттун ялу-ялун захIмат хъанан бивкIуна. Мукьва-ххюва гьантлий дучIину зат къадуркусса къахIисавну, шикку ца зат цамургу бия. Ва экспедициялийн ачин хьхьичI гьантрай на къашай хьунав. Иш мукун багьуна, январьданул 12-нийн бияннин на антибиотикру канай уссияв, январьданул 16-нний тIурча, Чилиянавун левхссияв. Мяйжаннугу, вай ца-кIива гьантлул дянив чурх цила кIанайн багьну ба­къая, цалчинми гьантрая байбивхьуну, чурххай хIал чанну бия. Ци бухьурчагу, на, шаймур-къашаймур буллай, шаттирай ша бизлай най уссияв бакIлавай лавхъун. Амма ттуяр жагьилссагу, ттух бурувгун, чурххал хIалгу бавкьусса вайми ттуяр дирину бия. Мунияту, сайки 2 ссят архIал найгу бивкIун, хIукму хьунни, нагу, Мариогу архIал бачин, вайми хьхьичIун бувккун гьан. Гьаннайсса, 5-6 ссят хьуна ттул, хIаллих унугу, бусса-бакъасса гуж бихьлай, лавхъун най. Ахиргу, дакI ларай кIункIу тIий дунугу, цавагу ша ласунсса хIал чурххай ливчIун бакъая. На ивну ияв сайки 6700 метралул лахъшиврийн, дурагу 200 мет­ралул лахъшиву лирчIун дия зунттул бакIрайн иян. Дурагу 200 метра! Амма ца бунугу ша бакIлавай ласун хъанай на акъаяв. ХIайп! Банмур бакъая, ялавай учIлан багьлай бия. Ттун бувчIлай бия нава, ттущава шаймур бакъа, ххишалагу бувшиву, ва ттуйра аьй дансса кIану бакъашиву, амма на ми пикрирдал рахIат уллай акъаяв. Цамур чулуха бурганчаннив, 6700 метра – ва диялсса лахъшиву хъанахъиссар. Мунияту къума лаган аьркиншиву дакъар. Лавхъссияв­хха на дукIу ва вулкандалуяргу лахъну, Американал яла лахъмур зунтту Аконкагуалийн – 6962 метра. Утти нанийни, кабакьинхьуви.
Ялавай учIланнин на, рюкзакрава бувккун, ГьунчIукьатIрал аьрщарая лавсъсса чарил касак кьабитав кIикку, кIичча цамур чаругу ласав ттунма памятран. Яла махъ кIул хьунни на зунттул бакIрайн къаиянсса бувчIусса Иренал цамур чаругу лавсъсса зунттал бакIрая ттун булун. Барчаллагь-я! Ганин кIулссия на шичча чару ласун най ушиву шаппайн.
Ттущал Мариогу увчIунни ялавай, вайми тIурча лавхъун бия бакIрайн бияннин. Ххаллилсса даву! Ссят ххюннийх зий ахттакьунмай Абрамов ва Олег, Дима, Ирена бувчIуна махъунмай. Жу гай барча барду, яла, бавтIун чятирдугу, бузригу, бувчIру ганияргу ялавай, Атакама лагерданийн (5200 метра). Шикку жу зунттуйн ла­хъаву ххуйну кIицI лагарду. Ленал авурну стол къур бувна, бутанмургу дуссия столданий, дагъусттаннал коньякрайн дияннин. Ххуй-ххуйсса махъругу лахъарду.
Хъирив кьини, январьданул 29-нний, ахттайн бизаннин, циняв бузригу машинарттай бивхьуну, бавчуру махъунмай Копиапо шагьрулийн. 7-8 ссят хьуна ххуллийх най, ахиргу, цIан ларкьуну махъ, бивру гостиницалийн. Шикку жун яла аьркинмур зат хъанай бия щинавун бучIаву, цанчирча, кIира нюжмардул дянив зунттаву жу чув бучIанссияв щинавун. Яла лавгру ресторандалувун цал ттигу кIицI лаган жулва аьрххи.
Копиаполий гьанттагу бивкIун, кIюрххицIун лавгру 60 километралул манзилданий Тихий океандалул зуманивсса Кальдера тIисса шагьрулийн. Жу хIукму барду ливчIсса 2 гьантта океандалул зуманивсса отелдануву бутан, океандалул щинавунгу бучIлай. Вай кIива гьантлий ххуйну бигьалавгру, жагь щинавун бучIавай, жагьгу лагма-ялтту бук­лай джипрай. Яла, кув хьхьичI, кув махъ цала-цала рейсирдай шаппа-шаппайн ппив хьуру.
Вана укун къуртал хьунни жул Охос Дель Саладо вулкандалийн­сса аьрххи. АцIния ххюва гьантлул дянив буссияв цаннащал ца ххаришивугу, захIмат-жапагу кIибачIлай, марчгу, дяркъугу духIлай. Барчаллагь архIал бивкIсса цинявннан! Мува куццуй барчаллагь Чилинал халкьуннан! ХIал бавкьусса, ххуй­сса инсантал бия, цивппагу хъинну гьавас бусса.

P.S. Охос Дель Саладо вулкандалий ттущал ивкIсса 4 инсан (Абрамов, Олег, Ирена ва Лена) буссар вай гьантрай дунияллий яла бюхттулсса Эверест зунттуйн лахълай. Вайннащала уссар дукIу ГьунчIукьатIув увкIун ивкIсса ттула дус Владимир Котляргу, цама ттула дус Денис Проваловгу ва ца-кIия гьалмахчу цаймигу. ХхюцIалва гьантта шайссар кIа зунттуйнгу лавхъун, ялавай бучIан, биялсса захIмат-жапагу шайссар. Вайннан тIайлабацIу баннав тIий ура!
Зиябуттин ХIажимирзаев
16.01.2016. — 03.02.2016.
Копиапо-Сантьяго-Париж-Москав-МахIачкъала