ОьрчIшиврул тIин кIул хьун къабивтсса дяъвилул шинну

19f_4Дяъвилул майданнай талай бивкIминнай бакъа, хъунмасса зулму хьуссар дяъвилул шиннардийн оьрчIшиву тIайла дарцIусса хIакьинусса хъунмур никирангу. Хъуниминнащал архIал минналгу дурхIуссар ккашикарсса ва «Гьарзат фронтрайн!» тIисса лозунгралусса шинну.

Залму АьбдурахIманова
КIамахъаллал шяраватусса Рамазанова Аминат Мигьиннал душнин дяъви байбивхьу­сса шинал оьрмулул дурарагу 5-6 шин диркIун дур. Немец жулва билаятрайн ххяхханнинма ванил нину-ппу Мигьинна ва ПатIимат, цалва мукьва оьрчIащал, яхъанай бивкIун бур Краснодардал крайрайсса Анапа шагьрулий. Гъурбатрай бунугу, къатлул заллу къалайчишиву дуллай, цала чIири-хъунсса дуланмагъ, ризкьи-кьини дуну, ххуйну ялапар хъанай бивкIун бур. Аминат бакъасса кулпат­раву ванияр хъунисса Къакъу ва МахIмуди тIими уссурвалгу бивкIун бур, Аьвдулвагьаб тIима уссу ванияр чIивисса ивкIун ур. ЧIанма-чIивимур Асват тIимур душ дяъви байбивхьусса шинал бувну бур. Анапалий, вай бакъасса, яхъанай бивкIун бур цалва-цалва кулпатирттащал КIамахъалиятуссагу, Уруватуссагу кулпатру. Аминатлул буттарссугу цила ласнащал, оьрчIащал Донецкалий ялапар хъанай бивкIун бур. Буттауссу Минкаилгу вай бусса шагьрулия арх акъа, мукуна зий-занай, ялапар хъанай ивкIун ур.
Аминатлун хIакьину кунна ххуйну дакIнийгу дур немецнал душмантал жуйнма ххявхсса кьини. Дур тIар яла гъилисса ва тIааьнсса гъинтнил кьини, цалва-цалва иширттаха зузисса, цаннащал ца жап­лийсса, циняв бигьалагай кьини. Цакуну ца аваза гьаз хьуну, халкь лечлан бивкIунни тIар, тиху-шихунмай гьалакну аварану занан бивкIунни тIар. Ца­ппара хIаллава кIичIираву тталлуй лархъсса репродукторданува букьвасса ва бюхттулсса чIу бусса адаминал: «Говорит Москва! Сегодня ночью на Советский Союз напали войска немецкой армии!» — кунни тIар. Мукун учайхту халкь цаннайн ца хъямала багьлай, аьраттал буклан бивкIунни тIар. Хъуними хъювсул буклай ххал хьуну, Аминатлул цувгу бура тIар, за бувчIлайгу бакъанма, гайннащал архIал аьтIий.
Мива гьантрай вайннал ппу ва буттауссу Минкаил дяъвилийн бувцуну бур. ЛивчIун бур лакку бавахъул «ОьрчIан ци бави, жунма ци бави» тIий, аь-къа­­налий, оьрчIащал чил аьрща­рай. Му чIумал Аминатлул нину лякьлуву буну диркIун дур.
Ялтту самолетру занай, аьрщарайх аьралийтал занай, ца аварасса чIун дуркIун дур. Халкьуннайн баян бувну бур цалва-цалва къатрал хьхьичIух окопру дуккира куну, къадагъа дирхьуну дур къатраву чанирду ла­хъан, хьхьунил чIумал кьатIув буклан.
Ялу-ялун душманнал гужру ялтту буклай буну, шагьрулува халкь лихълан бивкIун бур дяъви хьхьаранийн. Лякьлувусса оьрчIащалсса ПатIиматлунгу, бавтIун оьрчIругу, пикри хьуну бур ци хьунгу бачин Дагъус­ттаннайн, уссурссу бунийн. Му чIумал хъуна-хъунама Къакъун диркIун дур оьрмулул 15 шин. Ниттил ванайн тапшур бувну бур МахIмуди ва Аьвдувагьаб. Аминатлухьхьунгу цила гьухъул лувчIин бугьан буллуну, цурдагу кIира далухIи канихьну бавчуну бур гьарзатгу ду-дуний кьариртун, лачIлачIисса гъаравух Краснодардал чулинмай. Вайннащал архIал Уруватусса Халуннагу, вайннал ссурахъалгу бивкIун бур. Вокзал бивкIун бур лухIи лавгун, ливхъун нанисса халкьуннал. Аьра­лийталгу бур тIар поездрайн халкь лахъан къабитлай, гьужу-кIутIумрай. Гуж-балагьрай ни­ттил хIарачатрацIух лавхъун бур Дагъусттаннайнсса поездрайн. Бивну бур Щурагьун. Мичча Къакъу ва МахIмуди Лаккуйн бияннин хъун аьтарттуцIух лавай бахьтта лавгун бур. ПатIиматлуй ва ванил мюрщисса оьрчIай цIими хьуссияв ягу багьа буллуссияв, ца адаминал аьравал­ттий Гъумукун биян бувну бур. КIиккугу КIамахъалия уссур­ссу бувкIун, шяравун бувцуну лавгун бур.
Дяъви байбивхьусса шинал ссутнил чIун духьунссия, вайнначIа я пачливу дишинсса ччуччия, я къурул, нувщул ккуза бакъа бивкIун бур. Мукун щалва жяматгу бивкIун бур. Гьарзат фронтрайн тIайла дуклай. Шяраву хъами-оьрчIру ва бугьарами халкь ливчIун, миннахун колхозгу дагьсса чIун диркIун дур. МечI, кIут батIлай, кIани-кIанттурдайх буклай, хъинну ккашилсса чIун диркIун дур. МечI батIин чIаххуврайсса яру­ссаннал Щитлив бияннин лагайсса бивкIун бур. Аминатлул бусаврийну, Аллагьу Тааьланал кумагран буллусса кунма, га шинал ххишала бакъачIин нацIу нувщул къурдаралу бувцIусса шин диркIун дур. Вайннал ппу дяъвилий талай ивкIун тIий, нину ПатIимат пуч бачIуну бивтун бур. Ми ласун Урувун лагай­сса бивкIун бур. ОьрчI бувкун, пуч ласун цал-кIила хъуними уссур­вал лавгун бур, яла ниттихлу колхозрал даврийн буклан багьлай, му бигар Аминатлуй бивхьуну бур. Цаппара хIаллава, мямма ва буттауссу дяъвилий талай на шикку къаацIайссара куну, Къакъугу дяъвилийн ачин сукку хьуну ур. Цащала архIал шяраву­сса оьрчIругу бувцуну, Щурагьун лавгун ур. Гичча, зу ттигу дяъвилий талануксса къавхьуссару, куну, махъунмай тIайла бувккун бур. Ванащалсса гай зана хьуну, Къакъума Анапалийн лавгун, гичча цанна 16 шин хьу­ссар тIий хъяврин бувну, цува дяъвилийн уцинмур буван. Цувагу чурххал лахъ-лахъсса, оьвхъусса, битавсса чурх бусса чIаважагьил ивкIун ур. Ва увцуну ур ЛухIи хьхьирил фронт­райн жамилийн морякну. Увцуну цаппара хIаллава ниттичIан цува чув уссарив бусласисса чагъаргу, саллатIнал формалувусса суратгу дуркIун дур. Му бивкIун бур Къакъуясса махъва-махъсса хаваргу. Яларив, ЛухIи хьхьирий ягу хьхьирицIух хьу­сса талатавурттаву цивхьу­ссарив къакIулну, ятIа-тIар бакъа бакъа хьуминнавух хьуну ур. Аминатлун дакIнийгу бур уссу ачлачийни ганал цихьва увкусса махъру. Цил хьхьичI къисгу ивкIун, щарнил хьхьичIсса гьангу кка­ккан дурну : «Бургу, уссил, тана та гьан тIутIал дурцIукун, на зана хьунтIиссара», — куна тIар. Цимил тIутIайх дичирчагу, уссу­гу дяъвилия зана хьуну акъар, Аминатгу лахьхьу тIайла увксса кунма мунах дуаь дуллай, Аллагьнайн лабизлайнма бур.
Муна мукун зий-занай, чан-чанну тIий цайнма цив­ппа букIлай, цаннал чIарав ца бацIлай чIунгу най диркIун дур. ЧIивину буна захIматрал савсъсса Аминатгу, я бавахлу зий, ягу бава зузийни чIивимур ссих буруган кьабитлай, школалийн къалавгун ливчIун бур. Дарсирайн бувкIминнан ччатIул касак булайсса бивкIун бур. Му ччатIул цIаний школалийн гьансса гъирагу хъунмасса бикIайва, тIий буслай бур Аминат.
Дяъви къурттал хьусса шинал кьинирдал ца кьини Аминат ниттищал щарнил ялув интнил давриха зузисса чIун диркIун дур. Цаппара хIаллава ванил ниттил ссурахъил оьрчI МахIаммадхъал Аьли, гьагь-пагьгу тIий: «Ниттирссий, Мигьинна усса най ур!» — куну, баян бувну бур. Нинугу, гьанави­ххи хьуну, лерчуну дур. Ганияр хьхьичIун Аминат бувккун, ша­ппай бувххун, гьухъагу баххана бувну, чIаххувранний бивкIсса Асватгу хъап бувну, левчуну бур буттал хьхьичIун. Най ур тIар щарнил ухницIух лахъигу увккун, хьхьичIух шинельгу дархIусса цила ппу. Гъан хьувкун, хъювусулгу увккун, цувгу ххира бувну, ва цури куну, Асват каруннавун лавсунни тIар. Бусав тIар цала душ бушиву. «Вагь, вагу буссияв жула», — куну, хъиннува чIуен бувунни тIар. Архсса ххуллу бивтсса ниттил га къабувсса ххай ивкIссарив, хъинну рязийну, ххарину кьамул бувна тIар. Нинугу ялун дияврищал, Къакъул бакIрачIан бувкIмуниягу хавар буна, арс чув ур тIий хъювсул дурккуна тIар, та цан къауцав тIий. Мукун ххаришиврущал ва пашманшиврущал ппугу хьунаавкьуну, къатлувун буххаврищал щарнил жямат бавтIунни тIар буттахь аврав учин. Буттал хъазамрай да­къасса орден-медаль дакъая тIар. Никирттая гилунмайсса ччанну бия тIар, ккутIа-вярчIари хьуну бивкIун, щавурдал аьшру-аьшру лирчIун. Цувагу махъ ми къювурдал азурда уллай, аьпалул хьуннингу хъинну ччанну цIий икIайсса ивкIун ур.
Цаппара хIаллай шавагу авцIуну, Мигьинна га усса ку­ццуй, аьрали янна-уссувува, цал ссу мюрщисса оьрчIащал, къашавайсса адаминащал чил кIанай буссар тIий, махъунай ЛухIи хьхьирицIсса Донецкалийн лавгуна тIар тай буцин. Ссугу оьрчIащал, куявнащал шийн тIайла бувккун, цувама тийхва авцIуну ур чан-кьансса дуланмагърал, маэшатрал цIакь хьун, зун. Ппу тийх авцIуну тIий, мунансса дивандалун, Аминат тIайла буккайсса бивкIун бур Къара-Нугъайнал (Бабаюртуллал райондалийсса) аьрщарайсса КIамахъаллал къутандалийн каналлу дуккан, ппиринж-лачIа бугьан. Дурну дур колхозрал дояркашиву, гьуртту хьуну бур хIухчалтран ппаллу-гуранну дуллалисса давурттавух. Ванищал архIал – шяравасса цайми-цаймигу чIава жагьилтал. Вайннай дарцIуну диркIун дур кьини. Укун, ттукку кунма, колхоз ччаннай дацIан дуллай, зий бивкIсса Аминатлул бакъар му колхозрая багьайсса напакьа – був­сса захIматрахлусса хIукуматрал пенсия. Ласлай бусса бур гана га яла чIивимур, кIисса кIиссурайх къабивщуналвагу къаласайсса пенсия. Мунил сававгу, цума чув зий, захIмат бихьлай ивкIссарив чичлай къаивкIун тIий. Мигьинна яла махъ зана хьуну ур тиха.
Аминат щар хьуну бур КIи­хIарчIатусса МахIаммадан. Ва зий икIайсса ивкIун ур КIамахъаллал, Ппалассуннал ва КIихIарчIиял сельсоветрай. КIихIарчIи ЦIуссалаккуйн бизан бувну, ванал къатри гийх диркIун дур. Кулпатгу бувну, 60-кусса шиннардий вай 2 оьрчIащал гихун бивзун бур. ЦIуссалаккуйгу 4 оьрчI бувну бур. Оьрмулул 40 шинаву оькки азаруннил МахIаммадагу аьпа­лул хьуну, Аминатлул цилалу 6 оьрчI ччаннай бацIан бувну, чIиви-хъунсса пишардугу буллуну, ми чивун буккан бувну бур. Щарнил школалий техничкану 30 шин дурну дур ванил зий. Гиккугу, букки, наси цал къатрава тIий, мичиххичнал чIявусса ккаккан байсса бивкIун бур. ЦIана МахIачкъалалив оьрчIачIа яхъанай, миннал хъихъи лавсун бунугу, шамилчин мина дан багьсса ЦIуссалакрал жямат­рал захIматрайгу хъинну дакI цIий, миннай аьтIий бур. Ванил душру-оьрчIругу ххуй-ххуйсса кIанттурдай зий, цащала зузиминнал дяниву бусрав буну бур. Ислам тIима ванил арс усса ур Тульский областьрайсса совхозрал хъунаману, Загьиди зий ур ДГУ-луву дувайсса давурттал жаваблувчину, Шагьзанат, Пирдавс ва МахIаммад, цалва-цалва маэшат буллай, дахху-ласулул, строительствалул аралуву зий бур, Изажа тIимур душгу зий бур МахIачкъалаллал №37 школа-лицейраву, байбихьулул кла­ссир­ттахь дарс дихьлай. Вайннаягу бивзун бур Аминатлул дакI ххари-тирх учин дувансса ххуй­сса ва лайкьсса наслу.
Ва уттигъанну щалва билаят­рал кIицI ларгсса Ххувшаврил байрангу Аминат кунмаминнал дурххусса, жунна багьа ба­къасса ссайгъатран дучIан дур­сса байранни. Барчаллагь зуйн дакIнийхтунусса! Зу бувмунил хIурмат жучIа хъунмассар.