Гъази-Гъумучиял Щайх-Жамалуттиннул арс АьвдурахIимлул цала буттаятусса дакIнийн бутаву

fto_1Ттул буттал бурхIайхсса нясав, бусалдарах вичIидиширчан, мукьилчинма халипа Аьлиллул арс ХIусайннуяту дур. Га цувагу увну ур МахIаммад-идавсил душнил ПатIиматлул. ПатIиматлун бувну бивкIсса арсурвавран – ХIасаннул ва ХIусайннул тухумирттан дуллуну диркIссар Сиидитурал цIа.
Бусалардайн бувну, ХIусайннуя бивзсса ирсирал арамтал Дагъусттаннайн бувкIун бур Ислам халкьуннавух ашкара дуллан мяйлкусса ттуршукулий халипа Муслимлул заманнай.

Гания шинмай Дагъусттан оьрус­нал цала кIунттихьхьун ласуннин, жул тухумран дяъвирдаву дирирсса хъуслия ххюва бутIул ца бутIа булайссия. Шамиллул заманнай жул тухумрая­сса 72 инсаннан гай хъуслия бутIа байссия.
Тара чIумала ттул буттал Жамалуттиннул цIа хъунасса аьлимчу хIисаврай щалагу бусурманнаву хъинну ашкарану ва сийлий дуссия.
Цува жагьилсса чIумал му элму лахьлай щалагу Ккавкказнавусса бусурманначIан ивну ия. Дагъусттанналми мазру хIисав къабувну, мунан кIула аьраб, парс, турк ва татар мазру.
Жамалуттин Аслан-ханначIа катибну (маслихIат-насихIатчину) зий ивкIун ур. Та чIумал Аслан-ханнал мунан дуллуну дия шанна Кураллал шяраваллиясса дишала. Та аваданшивугу, ханначIасса га ххаллилсса къуллугъгу цала дакIнил кьамул къабуллай, гьарзатгу кьадиртун, лавгун ия тарикьатрал (бусурман диндалул ца къяртта) щайх МахIаммад ЯрагъиначIан, тIарикьатрал вяъза кьамул бан.
МуначIан нани ххуллий ттул буттан хъамалу ацIан багьну бия хъинну мискинсса, дан-дитан дакъасса, амма дакI аьчухсса адаминачIа. Га адаминал мискиншиву ккарксса чIумал, ттул бу­ттал цахьва-цала хIайп куну бия цува рязину цала кьадиртсса цалла аваданшиву. Га хъамаличунал тIювах щяивкIсса чIумал, ттул буттал иттавгу уруглай ивкIун, ганал увкуну бия: «Ва-а Жамалу­ттин! Вила яру шиккун бурган бувала!» — куну. Цала ссюрхъираяр яларайсса кару ганал лампа тIий лархъсса цIарал ялун дургьуну, мадара хIалгу бувну, яла Жамалуттиннул хьхьичIун дургьуну дур. Миккугу бурчу ча ччуччин­ссия, хIатта канийсса царагу чIара ччеж къаувкуну ккаккайхту, ппу махIатталшиврул ссихI дуккан къахъанай ливчIун ия. Цайна цува учIайхту, махIаттал хьусса Жамалуттиннул куну бия: «Ва ци караматри! Ттул цIа вин ча кIулли?» — куну. «Ина учIаншиву ттухь МахIаммад-Ярагъинал бувсунни. Мунал ттухь увкуна: «ВичIан Жамалуттин учIантIиссар. Ина му кьамул увну, вичIава гьантта ити. Гьунтти ина мунащал ттучIан ухьхьу. Муная жула мюталим хьунтIиссар. Яла мунаяту хъунасса щайх ва усттаз хьунтIиссар. Цинявгу мусулманнал илданийх машгьургу хьунтIиссар. Укун­сса кьадар бур Аллагьнал мунан ккаккан бувну».
Гьарца зат Ярагъинал увкусса куццуй хьугу хьуссар. ЧIал къархьуну Жамалуттиннул цIа машгьур хьуссар Аьрабусттаннаяту Бухарлив дияннин.
Му мубараксса щайх ушиврул хавар бавсса, цалчинма имам ГъазимахIаммад ва Шамил муна­чIан бувкIун, мунал вяъзалух вичIи дирхьуну, мунал дин тIа­рикьат кьамул дурссар.
Гьантта, барз лаглагиссаксса Жамалуттиннул сий ялу-ялун бюхттул хъанай, муначIан чIявусса халкь занан бивкIссар. Жамалуттиннул сий гьаз хъанай, цалласса яларай дагьлагьаву Аслан-ханнан тIааьн бизлай къабивкIссар. Ца кьини Жамалуттиннул лагма чIявусса халкь лавгсса чIумал, ханнал мунайн амру бувну бур, агар инава караматрал заллу ухьурчан, ккаккан дува вилла карамат. Акъахьурчан на вин оьсса диван банна, куну. Му чIумал цала лагма лавг­сса халкьуннахь Жамалуттиннул куссар: «Ласияра чIатIригуча, бачияра ттущал!» — куну. Бувцуну гайгу, шагьрулул парабакIурду бичайсса кIанттай аглангу хьуну, мукьвагу чулухух ххаругу бувккун, куну бур: «Вана ва кIанай дуккияра мукьмурцIусса, шанна аьрщундалул куртIсса хъунтIа. Зун гиву лякъинтIиссар 16 шинавусса душнил жаназа. Га цимицIалагу шинал ваниннин хьхьичI гъазават­рай бивкIусса душри. Га буссар хIакьину бивкIусса кунма яхьуну. Ганил хъазамравугу чIатIаракIрал дурсса щавул аьш дикIантIиссар», — куну.
Жамалуттиннул тIисса куртI­шиврийн бияйхту, мяйжаннугу мунал тIисса душ лявкъуну бур, цийхва кавусса суругума сагъну яхьуну. Му карамат цанна ххал хьувкун, ханнал Жамалуттин цал­сса паракьатну ивт­ссар. Га карамат цанна Жамалуттиннуву хIисав хьусса халкь буттачIан хъиннува гьарзасса букIлан бивкIссар. Мукунсса сий Жамалуттиннул гьаз шаврия нигьа увсъсса ханнан мунан макру бансса кьаст хьуну дур. Хан яла-яла нигьа увсун ивкIун ур халкьуннал цува укьан увну Жамалуттин итанссар тIий цала ханну. Ца кьини ганан кьаст хьуну дур шавай учIан увну, махъачIил цала нукартурахь ивчIан ансса.
ХьхьичI Жамалуттин, хъирив нукартал най, ханнал къатрал хьулухун ивсса чIумал, мунал цала урчIамур кагу цала бакIраяр лахъну гьаз дурну, сситтуй куну бур: «Ттуяту вин ци ччай дур? На паракьатну итаннавкьай, къаитаннав?» — куну.
Ларай гьаз дурсса Жамалу­ттиннул ххювагу кIиссураяту цIарал лама най! Мунал хъачIун­ттайгу хъунмасса аждагьа ххал хьуну бур, абавхъун. Микку му караматрал ццах учин увсса Аслан-ханнаща Жамалуттин ивчIара тIисса ишан дан къархьуну дур. Жамалуттингу цала шавай зана хьуну ур.
Ва иш укун хьусса цинма баяйхту, ханнал кулпат Уммукусун-бика Жамалуттиннухь цила лас багъишла ува учин ларгун дур, ашрапирттал бувцIусса шанма кисагу лавсун. Жамалуттиннул ганища ашрапирттал бувцIусса кисри кьамул бувну бур. Мигу гиккува цала мюталимтурайх бав­чIуну бур.
Лавмартсса ханнал махъгу, хьхьичIгу цува къаитайшиву був­чIусса Жамалуттин, Гъумучигу кьавабивтун, ЦIахъарав ивзун ур. (Та чIумал ЦIахъар Гъумучиял ханлугъравун букъахлай бивкIун бур).
Жамалуттин ЦIахъарав ивзун цаппара хIаллава байбивхьуссар тархъаншиврул цIанийсса зунттал халкьуннал гъазават, цувгу зувиннияхъайсса шиннардий, бацIаву дакъа, лахъи лавгсса.
Та чIумал ШамиллучIа ясирну бивкIсса гуржиял князтурал – Чавчавадзе ва Арбелианил кулпат­ру тархъан баврил хIакъиравусса машварартту гьаз хьусса чIумал, ми мурахас баврил хIакъираву Жамалуттиннул хъуннасса хIала-гьурттушиву дурссар. ПаччахIнал хIукуматрал Шамиллул хьхьичI масъала бивхьуну бивкIссар, агана ми князтурал хъами итабакьирчан, цала арс Жамалуттингу, цаппара ясирсса мюридталгу цала итабавкьуну, ялунгу 40 азарда къуруш арцулгу дулунну тIисса.
Гай хъами ясир бан гьуртту хьусса мюридтал тIалав дуллай бивкIссар хъами итабакьиншив­рул ца миллион арцул. Мигу цайхра цала дачIинсса кьаст диркI­ссар.
Му ишираву Шамил кIихIу­л­лану ливчIун ивкIссар. Ца чулуха ганан ччай бивкIссар цала арс паччахIнал ясиршиврува ххассал ан, гамур чулухагу мюридтурал гьаз бувсса масъалалунгу цикIуй бан бюхълай къаивкIссар.
Ва захIматсса масъалалул хIа­къи­раву Шамиллул ва мюридтурал маслихIатчи хьуссар Жамалуттиннуя. Ца нюжмар кьини циняв мюридтал бавтIсса мажлисрай Жамалуттиннул увку­ссар: «Мюридтал, зу буру щаллусса миллиондалия гъалгъа тIий. Зун кIуллив миллион циксса арцурив? Урив зуву миксса арцу ду­ккин бюхъайсса инсан? Яртал, Чавчавадзел ва Арбелианил миксса арцу ча дуккантIиссар! Яртал, зуния миннал ужагъру хъямала бунни. ЦIанасса чIумуву ми хъару гъаргъсса лачинтру кунма ливчIун бур! Зун дуллалисса 40 азарда къурушгу, ясирдануща итаакьлакьисса имамнал арсгу му паччахIнан князтурай цIими хъанайтIири. Зу ва даврин инкар буллай буру, нач дакъа миллион арцулгу тIалав буллай! Яртал, зун зула имамнай цIими къашайрив! Зун ччай бакъарив чапуртурал ясирдануща имамнал арс ххассал ан?!» — куну.
Жамалуттиннул увкусса вай мукъурттил мюридтурайн хъунмасса асар биян бувну: «Жун цикIуйгу аьркин дакъари! Жу жулва кулпатирттай мяш къахьунну имамнал арс ясиршивруща ххассал аврил цIаний!» — ку­ссар гайннал.
МукьцIалазарда къурушгу лар­сун, Шамиллул арс Жамалу­ттин ясиршивруща ххассал ув­ссар. Шамиллулгу цачIава ясир­сса Чавчавадзел ва Арбелианил кулпат_ругу тархъан бувссар. Му чIумал оьрусначIа ясирну бивкIсса ттуршахъул Шамиллул мюридталгу шаппай итабавкьуссар.
1860 шинал паччахIная ихтияргу ларсун, ттул ппу Турциянавун ивзуна. Туркнал Султаннул му ххуйну кьамулгу увну, мунан оьрмулухунсса пенсиягу бивхьуна. Пенсия бивхьуну махъ Султаннул мунахьхьун ихтияр дуллуна цанна ччисса кIанай мина дишин. Цаппара шиннардий Истамуллай ялапар хъанайгу ивкIун, лахъи къалавгун, ивкIуна. Мунал шама арс Туркнал хIукуматрачIа къуллугъ буллай уссия.
Жамалуттиннул чивчусса луттираву яла лаваймур захIматну ккаллиссар «Абадул Марзият». Му лу ттул ссу АьвдурахIманнул оьрус мазрайнгу таржума бувну буссар.
БацIанна чан-кьансса Жамалуттиннул чIанма-чIивимур душ Шуаьнатлул ирсирай.
Та чIумал Гъумук ивкIун ур хъинну авурсса, итххявхсса жагьил Аминта. Га оьрчIсса чIумал ханнал аскарнал Гуржисттанная ясир увну, увцуну ивкIун ур. Бусурман дингу кьамул дурну, дин-чакгу байсса Аминтан цала нину-ппу дакIний бивкIун бакъар. Бусласаврийн бувну, га ивкIун ур Гуржиял авадансса кулпатрава­сса. Ганан цува чассарив, нину-ппу царив кIулну бивкIун ба­къар. Лархьхьуну диркIун дур заргалшиву, кьалан битаву. Сурат­ру дайсса диркIун дур. Га авурну лаххайсса, щищал-дунугу дусшиву къадай­сса, цала цува увгьусса, ххуйсса жагьил ивкIун ур. ЛичIлулсса Аминта Щайх-ЖамалуттиннучIан ухху-укку шайсса ивкIун ур. Жамалуттиннул чивчусса луттиран мужаллатгума дурну диркIун дур.
Кьинирдал ца кьини Щайх-Жамалуттиннул яла ххуймур, яла буттан ххирамур Шуаьнат АминтачIан ливхъун бур. Гара хьхьуну Щайх-Жамалуттингу угьлищал ивзун, ЦIахъарав лавгун ур.
Аминтащал Шуаьнатлул та­лихIрайсса оьрму бувтун бур. Га ивкIун ур ххишала акъа цала кулпатрай аякьасса, Гъумучиял уздантурал кунма, цала кулпат, оьрчIру ябуллалисса адамина. Оьр­мулул иширттаву ссаву ци буссарив къакIулссар, чай учалалул. Аминтаяту ва Шуаьнатлуяту бивзун бур шанма душгу, шама арсгу. Аминталгу, ганал арсурвавралгу Гъумук дурсса къатрал, учин бюхъанссар, махIларду бувгьуну бур, куну.
Аминтал ва Шуаьнатлул ца душ буллуну бур Къапихъан. Къапихъал тухумраву гания бивзун бур цIанихсса ххуй-ххуйсса инсантал. Гай бур лакраву бур учинсса инсантал. Так ца цIа рищунна дунияллийхва машгьурсса Апанни Къапиевлул. Га Шуаьнатлул душнил арс Мансурдул арсри.
Вамур душ Аьвдухъан буллуну бивкIун бур. Ххуйсса инсантал бур гания бивзмигу.
Шамилчинмур душ Къажла­хъал Давудлун буллуну бивкIун бур. Ххуй Рукьижат – цIанихсса аькьлулулгу, ххуйшиврулгу заллу. Ганиятур бивзсса цIаних­сса профессор Къажлаев МахIаммад­хангу, Юсуп-хIажи ва Загьидигу, Нажмуттин ва Давудгу, цIанихсса музыкант Мурадгу, художник МахIаммадгу.
Шуаьнатлул ва Аминтал арсурвавраясса никирай бацIарчан: щалагу дунияллийх цIа дурксса парашютист, дунияллул рекордсмен Наби Аминтаев, цIанихсса революционер-чекист Ибрагьин Аминтаев, Гьарун Аминтаев. ЧIявур гайннал ирслия бивзсса ххуй-ххуйсса инсантал.
Инсаннал ххуй-ххуйми тIул-тIабиаьтру оьттувухра дучIайсса дур. Жамалуттиннул ирс укун­сса бур.
ХIадур бувссар
Курзи Къажлаевал