Вирттал къалитIайссар

18_6Ризван Сулаймановлун къакьисмат хьуну бур хIакьи­нусса кьининин яхьун, 78 шинал оьрмулуву, 19-мур ноябрьданий 1998 шинал аьпалувух ивхьуну ур. Жулла дакIурдиву ва мудангу сагъссар, Вирттавран бивкIу бакъассар, ми абадлий сагъссар. Ми вирттаврава­сса цанугу хъанахъиссар Ризван Сулайманов.

Буттал кIанттул цIанийсса дяъви хьуссар жула халкьуннан яла захIматмур, чIявусса оь экьибувтIумур дяъвину. Ххувшаву ласуннинсса му дяъвилул ххуллугу бивкIссар 1418 гьан­тта, хьхьу ва кьини.
ЯтIул Аьралуннан ва совет халкьуннан бувчIлай бивкIссар цукунсса бала ливкссарив билаятрайн ва цайва, цалла жаннай хIайп къаувкуну, цинявппа гьаз хьуссар душманная Буттал кIану буруччин. Му кьянкьашиврул ахир-мураднугу хьуссар Ххувшаврийнсса ххуллу.
Бюхттулсса Ххувшаврийн­сса ххуллу хьуссар дуржагьирал цIаравухсса. Сайки 150 азара инсан лавгссар Дагъусттанная Буттал кIану буруччин, 30 лайкь хьуссар орден-медаллан. 50 дагъусттанчу лайкь хьуссар яла лараймур цIанин – Совет Союзрал Виричунал цIанин. Миннавасса цану хъанахъиссар Ризван Сулаймановгу.
1939 шинал Ризваннул ххювардай къуртал бувссар Гъумучиял дянивмур даражалул школа. Цалва каруннихь документ­ру хьувкун, дянивсса кIулшиву ларсшиву тасттикь буллалисса, ва лавгссар инженер-нефтяник хьунна тIисса умудрай.
Увххун ур дуклан Грозный шагьрулий навтлил институт­равун. ЧIал къавхьуну увцуну ур аьралуннаву къуллугъ буллан ва тIайла увккун ур Аьш­ттархан шагьрулийн пулеметрал училищалувун курсантну. Вай курсру буккингу 2 шин аьркинну диркIун дур. 1941 шинал июнь зуруй ххуйсса кьиматир­ттай къуртал бувну ми курсругу, лейтенантнал чингу ларсун дур. КутIасса отпускалий игьалагангу итаакьлай ивкIун ур шавайн.
ЦIусса военный формагу ларххун, шавай ачин хIадур хъанахъисса Ризван, шаппаминнан ссайгъатругу машан лавсун, хIукуматрал хъуниминнал баян бувну дяъви байбивхьушиву, даххана дурну дур мунал планнугу.
Дяъвилул ххуллу байбивхьуну бур Р. Сулаймановлул июль зуруй 1941 шинал Белоруссиянал аьрщарая. ЦIубутIуй жулвами чIявусса аьраллу, техника чан хъанай, махъунмай бишлан бивкIссар, душманнал гуж ххи хъанай. Ризван буслан икIайва, муксса кьурчIи бизлан бикIайвахха жулва аьрал ма­хъунмай хъанахъаву ва душмантурал оккупациялувун багьсса жулвами халкьуннай дакI цIий дикIайва тIий.
Цалчинсса ва хъинну гуж­сса рищаву немецнал аьралуннайх хьуссар Москавуллая арх бакъа декабрь зуруй 1941 шинал. Ризван Сулайманов каялувшиву дуллай ивкIссар танкардайн къаршисса ярагъуннил взводраву, 132-мур битултрал дивизиялий.
Совет Аьралуннал ши­кку ккаккан дурссар тарих-таварихравун дурхсса рищаву. Му рищаврия махъ дакI дарцIуну бавчуссар хьхьичIунмай ва кIихIуллашиву къадиркIссар жулва столица ласунссархха тайннал аьралуннал тIисса.
ЗахIматсса 1942 шинал Ризван Сулаймановлун дулуссар хъунама лейтенантнал чин. Мура шинал декабрь зуруй коммунист партиялувунгу увхссар.
Хъирив хьуссар Курскаллал цIанийсса бусалардавун дагьсса гужсса рищаву. 1943 шинал гъинттул Р. Сулаймановлун дуллуссар капитаннал чин ва ивт­ссар битултрал батальондалул командирну. Ризван каялувшиву дуллалисса аьралуннан багьссар аьрщараясса ва ссавруннаясса душмантурал рищавуртту духIан. Хъунма хIал къавхьуну, жулва цайми аьралуннал гужругу цачIун хьуну, бавчуссар хьхьичIунмай. Душмантуравун дагьссар ццахханну, ва бищун багьссар махъунмай. Курскаллал дяъвилуву ппив-ппартран бувссар душманнал аьрал. Жулва аьрал кьянкьану бавчуссар, рищаврил хъирив рищаву дуллай, махъунмай ливхъун нанисса душманнал аьралуннал хъирив.
Цалва яла лаваймур гьунар ккаккан бувссар Сулаймановлул батальондалул сентябрь зуруй Десна неххал чIарав Днепр­данул кияхамур чулух. Комбат Сулаймановлуйн амру бувкIун бур, фронтрал дазугу лархъун, Десна нехгу, ганил чIаравсса Моровск тIисса шяравалугу мурахас дурну, урчIамур чулух­сса неххал плацдарм дуруччин, жулва аьрал ялун бияннин. Комбат Р. Сулаймановлул биттур бувссар цайнма бувсса амру, цалва аьралгу мюхчан буллай, оьрмурдацIа къахьун. Фашистал махъ бакIрай бавцIуну, гужсса рищаву хьуну дур, кIира ссуткалий талай. Му талатаврил къизгъинмур чIумал рациялувух оьвкуну, 60-мур армиялул командир генерал-полковник И.Д. Черняховскийл ца кьинисса уттигу яхI бувара увкуну бур Ризван Сулаймановлухь. Сулаймановлун сант кIулшиврулгу, тIайлану буллалисса амрурдалгу бювхъуну бур лавайсса даражалий данди бацIан.
Утти капитан Р. Сулаймановлуйн бувкIун бур цамур цIусса амру — гихунмайгу бачин душманнал аьрал ххит буллай ва буккан Днепр неххал зуманив, Днепр неххайх душманнал аьраллу лахълахъаву дацIан дан. Миккусса рищавриву Ризваннуйн дирну дур захIматсса щаву, бакIрайн шиха щуну, тиха дурккун дур цIалцIи. Му чIун диркIун дур 22-мур сентябрь 1943 шин. Щаву хъинну оьрмулун нигьачIисса диркIун дур. Ххюва зурул мутталий Ризван Сулайманов ивкIун ур хъин хъанай госпитальданий, цал Курскалий, яла Горькийлий. ХIакинтурал букъав къабивтун бур ва ччаннай ацIан уллай, ххассал уллай, Буттал кIану буруччу, ххаллилсса талатала хIисаврай.
Та Десна неххачIа дурсса къизгъинсса талатавриву кумаг бучIаннин лагма рургьуну ивкIсса гьунарданухлу ванан дуллуну дур Совет Союзрал Виричу тIисса цIагу, ЦIукугу.
«Правда» центральный кказитрай, октябрьданул 18-нний 1943 шинал бувксса, рирщу­сса цIусса Вирттаврал цIардавух диркIун дур лаккучу Ризван Сулаймановлул цIагу.
Дяъвилия, щаву дирну, демобилизовать увну, Ризван Сулайманов увкIун ур Дагъус­тта­ннайн.
Ванал бур авадансса биография, гьуртту шайсса ивкIун ур общественно-политический оьр­мулуву. Чув, ци даврий зурчагу, ккаккан байсса бивкIун бур лахъсса даража. Лаваймур партийный школа къуртал бувну бур 1948 шинал.
1952-1955 шиннардий аспирантну ивкIун ур Общественный элмурдал академиялуву. Ши­­ккура дурурччуну дур диссертациягу — экономикалул элмурдал кандидат.
1956 шинал Ризван зун ивкIун ур Дагъусттаннал советирттал экономикалул партиялул школалул кафедралул хъунаману, шяраваллил хозяйствалул институтрал кафедралий.
1963 шиная шинай цалва оьр­мулул ахир хьуннин Ризван зий ивкIссар Дагъусттаннал паччахIлугърал педагогикалул университетраву.
1965 шиная 1991 шинайн ияннин ивкIссар акъа чара ба­къасса политический экономикалул кафедралул каялувчину, ванал ларсъссар политэкономикалул профессорнал цIа. Хасият­рал иминсса, лагма-ялттунащал хIал бавкьусса Ризван Баширович ххирая цинявннанагу.
Н. Исмяилов,
дяъвилул ветеран, ДГПУ-лул профессор
Таржума
Загьрани Аьбдуллаевал