ВиричуначIа хъамалу

yakov_s— Якьув, ина, дяъви байбивхьусса ссятрая айивхьуну, махъра-махъсса кьининин аьрай талай ивкIсса къучагъ инсан ура. ЧIявусса бувчIу-къабувчIурду бур тарихраву та дяъвилул хIакъираву, ай, Гитлер жуйна хархавар бакъанма ххявхссар тIий.

Ина та чIумал паччахIлугърал дазуй ивкIун урахха, цукун байбивхьуна дяъви?байбишиншиврия жулва хъуниминнан хавар къабивкIссар тIисса зат щала къатIайлассар. На бусанна укунсса зат. На увцунав армиялийн 1941-ку шинал, апрель зурул 15-нний. Барз ва бачIинний на уссияв Украиннай, Корестин тIисса шагьрулий артиллериялул школданий ккалай. Июнь зурул 8-нний цакуну жу, ду­ккавугу дяличIан дурну, бачин бувнав паччахIлугърал дазул чулухунмай, ай, жува гъинтнил лагерьдайн наниссару тIий. Бавчуру бахьтта, гьантлун чанна-чанну 40 километ­ра ритлай. Мукун най 14 гьантлувун жу бацIан бувнав Луцка тIисса шагьрулияту кIира-шанна километралул манзилданий. Ти­кку къушру бишлантIиссару увкуна. Тичча паччахIлугърал дазуйнгу 3 километралул манзил бия. Тиккун бивну цалчинсса хьхьуну кIюрххицIунмай жу гужсса дяъвилул тревогалул бизан бунну. Ссавруннайх чIярусса самолетругу дия лехлай. Жул хьхьичIун ув­ккуна угьарасса генерал, дивизиялул командир:

-Арсрув, — увкуна танал гъавгъсса чIуний, — дяъви байбивхьунни. Лавмартсса фашист Германия жула буттал билаятрайн ххявххунни. Ккаккан дувара зулла къучагъшиву, чувшиву, дуруччара жулла буттал аьрщи оьхIалсса душманная! – куну.
Тикку чIявусса ихтилатру буллансса мажаллу бакъая. ГацIана, чарив къакIулну, рях-ряхва дучригу ца-ца ттупацIун бавхIусса, чIявусса ттупру, ярагъру бувкIуна жучIан, жуйх шантту-шанттуршва патроннугу бавчIуна. Ттупангру жучIава буссия. ЧIалай бия, дяъви байбишиншиву кIулну, жулва гужру, ярагъру паччахIлугърал дазучIан бивчуну бушиву. Ми ярагъуннищал жу Луцка шагьрулучIан бачин бувнав. Ссавнийх лехлахисса душмантуран жу хIисав хьуну, шагьрулувун буххавайсса кIанттай, кIия бомбардал лачIун дурну, кьатI бувна аьралгу, дучригу, ппив-ххив бувна ярагъгу. Нагу щаву дирну, кIулшилияту лавгун, яла махъ гос­питальданий чантI увкунав.
— Жулламур авиация чув дуссия ягу дурагу да­къа­ссияв?
— Авиация диркIссар жула, хIатта тай паччахIлугърал дазучIан гъан­сса аэродромирттайн дирчунугу диркIссар, амма душманнал жула аэродромирттайн бомбардал лачIун дурну, гьарзад ппив-ххив дурссар. Гьай-гьай, тайннал техникалучIан жулла техника къадучIайва, тайннаха та чIумал щала Европа зий буссия. Тайннал танкарду дия царай аждагьартту, я гранатардал, я ттуплил дацIан къадайва. Жулла, тIурчан, заэв­сса, ца граната рутарчан дацIайсса танкарду дия, миннуйнгу «танкеткарду» тIисса цIа дирзун ду­ссия. Вай кинордай кка­ккан буллан бивкIукун, ца граната руртун, душманнал танк ччуччин дуллалисса суратру, ттун хъя­хъаву лачIлан дикIай, щялмахъсса зат буну тIий. Аммарив жулва аьралуннал кьянкьашивручIан, къучагъшивручIан душмантуралми къабучIайва, тай хьхьара­сса бия. Та чIумал жула армиялуву цIакьсса низамгу дуссия. Низамдакъашиврущал ххувшаву ласун къашайссар. Та чIумалсса жулла низамралли ххувшавугу ларсъсса. Жула талихI та чIумал жула ялув низам дишин бюхъайсса, кIулсса И. В. Сталин ивкIшиву! Та чIумалсса жагьилталгу кьянкьану, низам дуну тарбия бувсса бия. Нагу буттал оьрчIнияцIава гьарца бивзсса шаттираву низам дуну аьдат увну ияв. Дуккавриву, давриву, гьарца хха-ххуттаву ттул низам дикIайссия, цува ппугу кьянкьасса икIайва, мунияту ттун армиялийгу бигьану бия, тиккусса низамгу ттун тIааьнну дия. Та чIумал армиялий, куннал куннайн ка гьаз данния цири, оьккисса махъ къаучайссия, миллатругу личIи къабайссия, ца кулпатрал оьрчIру кунма хIисав хъанай бикIайссияв, дукрагу ххуйсса дикIайва. Агар щил-бунугу ца аьркин бакъасса махъ учирчан, гацIана гаупвахталийн акьайссия.
— Ина кIийла ккаккан увну ивкIун ура Виричунал цIа дулун. Цуку-цукунсса къучагъшивурттахлуяв ина му бюхттулсса цIанин лайкь увсса?
— 1945 шинал жу, Белору­ссия душманнацIа марцI бувну, Норденбург тIисса баргъбуккавал Пруссиянал шагьрулучIан най буссияв. Тикку душман хъинну оьхIалну талай ия, гужсса талатавурттугу хьуна, амма жуща цукунчIав шагьрулувун буххан бюхълай бакъая. Яла жул командованиялул кьаст дуруна, душманнал махъун бувххун, тайннал связьрал кабель кьувкьуну, тай гьанавиххи бан, тай бачинсса ххуллийсса ламугу пIякь учин бувну, тайннан ххуллу бахIин. Му даву дан тапшур бувна ттул разведот­рядрайн. Жу кьуния ххюя разведчик буссияв. Хъинну мугъаятну душманнал къинттуллухун бувххун, тайннал связьрал кабель кьукьарду. Яла, цалла командованиялущалсса связь дакъа, тай таш-виш бувккун, махъунмай лихълан бивкIуна. Жугу му цIана Мазуриннер тIисса каналданийхсса ламу пIякь учин барду, та ламучIан нанисса, саллатIнал бувцIусса машинарттугу, гъан хьун битлай, пIякь учин буллай, 6 машинагу, 2 танкгу пIякь учин дарду. Машинарттай­сса 125 саллатI кьатI хьуну ия, танкардавусса 6 жу ясир арду. Жуй бигар бивхьуну буссия так связьрал кабель кьукьин. Му къагьану, жу душманнан тукун­сса пасатшиву дурсса кIул хьувкун, на командованиялул Виричунал цIа дулун ккаккан увнав, амма мунин жаваб дакъая Москавлия. Яла, инттухунмай, Пруссиянал дазуй­сса Пиллау тIисса порт ласун аьркинну буну, жуй, разведчиктурай, «маз» ля­къин бигар бивхьуна. «Мазгу» — му немец ясир угьавуя, танахь жунма аьркинмур цIуххиншиврул. На ттула разведкьюкьлува 6 цаймигу увцуну, лавгра «мазрал» хъирив. Жу хъинну мугъаятну бавчуру портрачIан. Ккавккуна 6 немец ххуллийх най. Ца мугьлатрай тайннал лагма дургьуну: «Руки верх!» — куну, вев учарду, тайгу, гьанави­ххи хьуну, мютIи хьуна. Зеххарду ярагъгу, документругу. Тайннаясса ца хIаписар ия. Танал бувсуна, портрай ттуршахъул аьралитал буссар атака дайдишин транспорт­рах ялугьлай куну. Нагу учав:
-Транспорт къадучIантIиссар, тайннан ххуллу бавхIуну бу­ссар, гьунттий портрайн жул аьрал биянтIиссар, зу циняв кьатI бантIиссару. Мунияту, насу порт­райн, цалва оьрму ххассал бан ччиманахь вищала шиккун бачи уча, — куну, тIайла уккав хIаписар, та ма­хъунай учIангу, къаучIангу. Цаппара хIаллава та увкIуна, 80 саллатIгу увцуну цащала. Ялагу тIайла уккарду, кIилчин 150 саллатI увцуну увкIуна, шамилчин гьан рязи къавхьуна. Яла жу, тайннаща ярагъгу зевххуну, 2 разведчик тайннан къаралданий кьаивтун, ххюяма лавгру порт­райн, немецнал саллатIнал формардугу ларххун. Жул хьхьичIгу жу ясир увсса хIаписар най уссия, ярагъ бакъана. ЦIансса хьхьу дия. Ца лагмара лахъсса чапаргу дусса хIаятраву 400-нния ливчусса немецнал саллатI ва хIаписартал бия лахъсса гъалгъардай, букъавчIайсса аьла­гъужалий. На ттула разведчиктурайн амру бав, мукьвагу чIирайн лавхъун, хIаятравун цIу дишара куну, навагу та хIаятрава буккайсса хьулий авцIура, тива бувккун наними кьатI буллан. Ттул разведчиктурал цIу дирхьуна чIирттая, нагу був­ккун наними кьатI буллан ивкIра автоматрах. Ттуршаксса та буний литIарду, ливчIми ясир барду.
— Тайксса душмантурал зувагу кьатI банссару­хха тIисса нигь къадагьайвав?
— «Чтобы победить, надо рисковать» тIисса лозунг дуссия жул. «Пан или пропал» куну, таваккул бувтун лагайссияв. Жу «мазгу» увцуну, тайксса ясиргу бувцуну кIура бавукун, командиртал хъунна­сса махIатталшиву дуллай бия. Яла на кIилчингу Виричунал цIа дулун ккаккан увнав. Ца зурувун дуркIуна на Виричунал цIанищал барча уллалисса маршал А. М. Василевскийл телеграмма.
— Аьрая зана ивкIун мукьахгу ина ЗахIматрал орденнан лайкь хьуну ура­хха?
— Аьрая зана хьувкун, на лавайсса партшколагу къуртал бувну, Каспийск шагьрулийсса «Дагдизель» заводрал парторгну зун ивкIра. Ттун, мяйжанссар, столданух щяивкIсса даву тачIаврагу тIааьн къадизайва, кару дуллансса даврих луглан дикIайва. Та чIумал ттул аьрали дустал, Донбассрая ттучIан чагъарду чичлай, ттухь цачIана тихун ачу тIий оьвтIий бия. Кьабивтун заводгу, на лавгра Донбассрайн шахтарду буллан. Тикку хьунабавкьуру Татьяна Колейниковащалгу, хьуру ташулул, жул арс ва душгу бур. Тих дуллуна ттун Лениннул орденгу, «Октябрь революциялул» орденгу. ОьрчIру хъуни хьувкун, тайнналгу ташурду тихва къабаншиврул, зана ивкIра кулпатращал Дагъусттаннайн, зун ивкIра МахIачкъалалив М. ХIажиевлул цIанийсса заводрай. Арснангу ттула гъансса душ буцав, душгу ттула гъансса адаминан булав. Вайннал утти хъунисса оьрчIругу бур.
— Барчаллагь вин, жун цинявннанагу ххирасса Якьув!