Лакрал миллатраву эбратрансса жяматрая

11fot_2Вай чIуннардий Гьун­чIу­кьатIрал школагу къур­тал бувну, Дандамаев МахIам­мадгу увкIун ур Гъумучиял дянивмур даражалул школалий дуклан. Ххуйну школагу къуртал бувну, МахIаммад лавгун ур Ленинградрайн институтравун уххан.

Герценнул цIанийсса муаьллимтал итабакьайсса институт къуртал бувкун, гьан увну ур УнцIукIуллал дянивмур даражалул школданийн зун. КIира шинай зийгу ивкIун, лавгун ур Москавлив аспирантуралуву дуклан. Увххун ур тарихрал инс­титутрал аспирантуралувун (АН-равун). Ванал каялувчину ивкIун ур хIукуматрал цIанихсса тарихрал элмурдал аьлим­чу В. В. Струве – баргъбу­ккавал хIукуматирттал кIулчу. Му лавайсса даражалул аьлимчунал аякьалийну Дандамаев лахьлан ивкIун ур ванияр 2500 шинал хьхьичIавасса Ираннал ва миннал чIаххувсса хIукуматирттал тарихру.
Жагьилсса аьлимчунан му захIматсса масъала щаллу баншиврул цалчинма-цалчин аьркинну бивкIун бур Европанал хIукуматирттал мазру лахьхьин, цанчирчан, МахIаммадлул тарих лахьлахьисса хIукуматирттал тарихру чивчуну буну тIий Европанал хIукуматирттал мазурдий. Ми мазру къакIулхьурча, Дандамаевлуща къахьун тIий бивкIссар ванияр 2000-3500 шинал хьхьичIава дунияллия бакъа хьуну бивкIсса Вавилоннал тарихрая цанма аьркинмур бувчIин, расшифроват дан клинописрайсса чичрурду. Дандамаевлуща бювхъуссар вай захIматсса масъаларттащал данди ацIан. Диссертация Дандамаевлул диркIун дур «Бегисттуннал чичрурду» тIисса , вай чичрурдугу дурну диркIун дур 2500 шинал хьхьичIра Ираннал паччахIнал Дарил амрулийн бувну. Ва чичругу дусса дур Керманшах тIисса шагьрулия 30 вирсирал архну Бегис­ттун тIисса щарничIа, чичру ду­сса дур клинописрал журалий, фарси, аккад (Вавилон), илад тIисса хьхьичIава мазурдий. Му чичрулул утташиву дур 22 митра, лахъшиву дур 8 митра. Ва чичру ляркъуну дур 1935 шинал ингилиснан, муния шинмай щалла дунияллийсса тарихрал аьлимтал ваниха зий бивкIун бур, амма масъала щаллу бан къабювхъуну бур, так ца лаккучу Дандамаев МахIаммадлул аьркинссаннуяргу ххину ва масъала къусаликкурай бивхьуну бур. Ва иширалгу, цайми-цайми ва кунма­сса тарихрайн багьлагьисса ма­съаларттал хIакъираву Дандамаев МахIаммад, щак бакъа, дунияллий бур чинсса аьлимтураву хьхьичIххуттайн агьссар.
МахIаммадлун чIявусса баргъбуккавал хIукума­тир­ттал мазру лавхьхьуну бивкI­ссар, хаснува ххуйну лав­хьхьуну бивкIссар хьхьичIавасса парснал маз. Мунияту Дандамаевлуща бигьану бюхълай бивкIссар му мазрай чичингу. Аспирантуралуву ккалаккисса чIумал Дандамаев МахIаммад най унува гъирарай айивхьуну ур Ираннал тарихгу, мазгу лахьлай, кIул бувну бур, ххалбивгьуну бур 2500 шинал хьхьичIсса мазругу, тарихгу Ираннал ва вайннала чIаххувсса хIукуматиртталгу. Цала мурад щаллу шаву мурад­рай, жагьилсса аьлимчунан багьну бур хъинну хъунмасса захIматгу бишин. Баргъбуккавал чулухми мазругу, тарихгу лахьланнин, аьркинну бивкIссар цал Европанал хIукуматиртталми мазру ла­хьхьин. Му бигьасса масъаларив? Архну гьан цанни, жувания буру так ца жулва ниттил маз лахьхьин, му цила ххуттавун бутан къабюхълай. Ми лахьхьин аьркинсса мазру къалавхьхьуну Дандамаевлуща бюхълай къабивкIссар цува иян аьркинсса кIанттайн ша куклуну иян, миннуцIунма лахьхьин багьлай бивкIссар баргъбуккавал чулухми хIукуматиртталми мазругу. Дандамаевлуща, му оьрус мазрай учин, фантастически-захIматсса масъала цала дакIнин ччисса куццуй щаллу буван бювхъуссар, лавхьхьуссар ми не­ххал тия ва шиясса мазругу, улувкьуссар дунияллий буцири машрикь (восток) лахьхьулт, хаснува Иранналсса, махIаттал буллай. КутIа бувну учингу, Дандамаевлуща бювхъуссар вания 2-3 азарда шиннардил хьхьичIава ливтIусса мазру ва тарих чантI учин буван.
Ца-кIира шинава вай цалла ххалдиргьумунил гьанулий Дандамаев МахIаммадлул чивчуссар лу, «Иран при первых Ахеменидах». Ца ва луттиралва махIаттал бувссар щалла дунияллул аьлимтал. Ва луттираяр махъри Дандамаев МахIаммадлул цIа хъиннура бусраврай гьаз хьусса.
Ца укунсса ишгума хьуну бур 1990-ку шинал Орджоникидзе шагьрулий. 90 шин оьрмулул хъанахъисса, хъинну машгьур­сса академик, иран лахьхьу В. И. Абаевлул юбилейрай бавтIун Да­гъусттанная бувкIми, личIину циняннангу баллай, Ираннан цанмагу, Иран лахьлахьисса аьлим­талгу хъунну цивппа буржлувминнан ккаллину бикIан аьркинссар Дагъусттаннангу вайнyал арс Дандамаев МахIаммадлунгу, му хIисавнугу икIан аьркинссар дунияллий­сса востоковедтураву ца яла хьхьичIунману. Ва лу чивчуну махъри Дандамаевлул докторнал диссертациягу дурурччу­сса. Му дуруччиннингу чивчуссар чил хIукуматиртталгу, жучIавагу чIявусса элмулийн багьлагьи­сса статьярду, чивчуссар Вавилон лахьлахьисса аьлим­турал кумагрансса монография «Рабство в Вавилонии», «Вавилонские писцы». Дандамаевлул чивчусса лу­ттирду чIявуссар. «Культура и экономика Ирана», «Политическая история Ахеменидов», «Иран», «Иранская энциклопедия» ва чIявусса цаймигу.
1987-ку шинал Дандамаев МахIаммадлун дуллу­ссар Па­ччахIлугърал премия Ираннал тарихрая, культуралия чивчусса лу­ттирдахлу. Дандамаев Американал вакилли, член-корреспондентри Дянив­сса ва Архсса Машрикьуллал (Восток). Дандамаев чIярусса хIукуматирттайсса хьхьичIунсса университетирттаву лекцияр­тту буккин лагайсса ивкIссар жагьил заманнай, мигу буккайсса бивкIссар цала-цала хIукуматрал мазрай. ЧIявуну тIалав ай­сса ивкIссар МахIаммад США-навун, Лондоннайн, Кембриджрал, Окс­фордрал, Германнавун, Израилнавун, Женевалийн, Цюрихрайн, Ираннавун. Дандамаев икъав­сса хIукуматру хъинну чанну духьунссар. Так ва хIукуматирттайх турист куна, кIанттурду ххал буллай, уклай къаивкIссарча, элму куртI дуллай занай ивкIссар.
1978-кусса шинал Францияналгу дуллуссар премия хъинну ххуйну итабавкьусса луттиран «Иран при первых Ахеменидах» тIутIисса. Американал Дандамаев увну ур хIурмат бу­сса вакилну восток лахьлахьисса Американал аьлимтурал. Укун­сса хIурматрал цIарду дуллуну дур Венгриянал, Италиянал, Лондоннал, ялагу чIявуссаннал. Дандамаев гьуртту хьуну ур цимигу ацIрахъул элмулун хасъсса конференциярдай, конгре­ссирдай, бувккуну бур дунияллий бур учинсса университетир­ттаву лекциярду. Ираннан Дандамаев лавайсса хIурматращал, ххирашиврущал чIалай ивкIун ур ца цалава инсан куна. Даврил ялувгу, ххари-хъиншиврул ялувгу, ляличIисса хIурмат кка­ккан бангу, мудан учIан айсса ивкIссар МахIаммад Ираннавун. Бурги цал, Дандамаевлун буллалисса хIурматирттах Ираннал паччахIтуралгума: та заманнайва Иран шагьну ивкIсса Пехлива­хъал династиялун 1500 шин хъанахъисса хъуннасса шадлугърайн Дандамаев МахIаммад учIан увну ивкIссар шагь Пехливил, щягуивтун ивкIссар яла хIурмат буми щябитаймур кIанттай.
Дундар ХIажиев