Зунттал бюхттулшиврийсса яхI ва къирият

Вай гьантрай жура кIицI лагарду Хъаннил байран. Ттулла ни­ттия мукьах ва байрандалущал нава чара бакъа барча бай­сса хъаннил сияхIраву хьхьичIххуттай буссар Хъурхърал шяравату­сса Къараева Гуржигьан Къарабуттал душ. Лакку хъамитайпа бушиврия бунияла пахру бан лайкьсса хъамитайпа, ххаллилсса педагог.

Зулайхат Тахакьаева
На ванищал кIул хьуссара 2000 шинал Ххувшаврил 55 шинал юбилейран хас дур­сса республикалул ТОКС-рал слетрай. Тани на зий буссияв МахIачкъалаллал 17-мур школалий. Журналистнал даврий зун дакIний-мазрайвагу бакъа­ссияв, хIатта «Илчи» кказит­ращал ур­такьну бивкIхьурчагу. Найбунува ябавцIуна ляличIинура лази-ларкьуну руртсса лачакравусса, иминсса симандалущал­сса, чурххалгу исвагьисса хъамитайпалий. Ганийн цила кьюкьлущал сахIналийн оьвчайхту, щак багьуна лакку инсан бушиврий. Щинъя къакIулсса ганиннин аьпалу­хьхьун лавгсса Казбек Къараев? Ганал нину бурвав тIисса пикригума хьуна. Гьай-гьай, дирзунакьай лащингу ганил чанипарсса лажиндараву. ДакIнийн агьхьунссархха зунагу нурданул чирахъ хьусса, Дагъус­ттаннал телевидениялул диктор, цан алжан буливу. [pullquote]Галина Къараевнал педагогнал аьмсса стаж бур 60 шин. Миннува МахIачкъала шагьрулул 34-мур школалийн хаин къавхьуну зий дурну дур 53 шин. Зийнма бур даврия бизар къавхьуну, тава жагьилнийсса гьавасращал, дихьлай бур тIиртIусса дарсру, дуллай бур оьрчIру ватан ххирану тарбия бансса мероприятияртту.[/pullquote]
Гуржигьан Къараевал ТОКС-рал кьюкьа республикалий хьхьи­чIунминнал сияхIраву кIицI ларгуна. На тани чирчуссия макьала 34-мур школалул тарихрал музейраягу, ТОКС-рал кьюкьлул давриягу. Гьай-гьай, та макьалалулгур аьч бувсса ттуву журналистнал гьунар. Тания мукьахсса дусшиву дуссар ттул Гуржигьан Къараевнащал. Ххари­сса шайссар гьарцагу ванищал­сса хьунабакьаву.
Инсан хIайран уллалисса хасиятру Гуржигьан Къараевнаву чIяруссар. Яла-ялагу мяш хьуну бикIай ваний лачак дакьаврий. ТачIав ххал къавхьуссар бакIрая ччех диркIун ягу дакьин дуллай. Иминсса чIу. Ласласисса шагума аьрщаран цIун къахьунну бизай­сса. ХIисав къархьуну къаличIай бюхттулсса интеллигентныйшиву, узданшиву.
Ппу репрессировать увну, цу­ппа буттал лажин къаккар­ккунма хъунма хьусса бухьурчагу, ба­къар ва я паччахIлугърайн, я танисса паччахIтурайн сситтул бувцIуну. ХIакьсса патриоткар. Му хасият тарбия дуллай буссар хъун хъана­хъисса никиравугу.
РяхцIалунниха лирчу­сса шинну шагьрулий дарчагу, дакIнивугу, оьтту-ттурчIавугу, багьу-бизулувугу ванища бювхъуну бур ядан миллатрал аслийшивугу, зунттал бюх­ттулшиврийсса яхI ва къириятгу. Ихтилат марцIну лакку мазрайри байсса. Цуппагу хIайранну бикIайссар лакку мазрай пасихIну гъалгъа буллалиминнай. «Илчи» кказитрал редакциялулгу хъин­сса дусри. БучIайссар чIумуя-чIумуйн Хъурхърал шярава­сса инсан яла лавгсса чIумал ганаясса аьпалул махъ чивчуну, шяравудуш хIисаврай му даву цилва буржну чIалан бикIай ванин. Бугу-бучIайссар лап сахаватлувну, ссайгъатирттащал. Ламусгума хъанан бикIай. Мукун учирчагу: «Зу ттун цуксса ххирассарув кIуллив. Зу миллатрал мазгу, магьирлугъгу, тарихгу буруччавриха зузисса инсанталлу», — учайссар.
БакIрайва ванил лачак рутаврил магьиршиврия байбивхьунавхьур, бацIанна лачакрайва. Гуржигьан Къараевна ттунма кIулссаксса мутталий чIявумур чIумал лухIисса лачакравур ххал шайсса. Ца дягъу лирккун цийнма цуппа бучIаннин, цамур лаххан нясивну лякъай. Жагьил­сса куяв, уссил арс.. Ларгсса шинал дунияллия лавгунни ца акъа-акъасса арсгу. Амма Аллагьнал чивчумур ссавурданий кьамул буллай бур. ТачIав къаккаркссар ванил чанипарсса симан магъмунну. ДакI цIий дунугу, цайминнахь пиш тIийнмари бусса.
Бувну бур Гуржигьан Къараева 1935 шинал Хъурхърал шяраву колхозниктурал кулпатраву. Революциялийн къарши­сса пикрирду ппив буллалимари тIий, ппу дуснакь увсса чIумал ванил оьрмулун диркIун дур дурагу 2 шин. Ппу аьщун изан ккаккан увну ур. 1956 шинал реабилитироват увну ур. Ванил ниттин багьну бур 4 оьрчI цилалу хъуни буллан.
Хъурхърал школалий 7 класс къуртал бувну махъ, лавайми кла­ссирттавун занан бивкIун бур Гъумучиял школалийн.
Школа къуртал байхту ванил хьхьичI бивкIун бур кIива ххуллу — гихунмай дуклан ягу колхозраву зун. Ванийн бияннин шярава цавагу душ лавгун бакъар шагьрулийн дуклан. Та заманнай щар къавхьусса душ кьатIушав бу­ккаву зунттал халкьуннан лайкь бакъасса ишну чIалай бивкIун бур. Цукуннугу, ниттихь маз-кьаз бувсун, лавгун бур дуклан.
Муксса гъирарай бивкIун бурхха дуклан, дакIнийн бутлай бур цуппагу, шама цайми оьрчIгу шярава шагьрулийн бияннин щалва ххуллийх мюршсса рирщу гъаравух хъус духхай машиналий бувкIссару тIий. Хьхьувай бивну бур вокзалданийн. Чун гьантIиссарив, ци бан­ссарив къакIулну пашманну ливчIун бивкIун бур. Микку цищала ца классраву дуклай ивкIсса АхIмад Ссунгъуровлул маслихIат бувну бур Хъаннил институтравун буххан. ВокзалданучIату институтрачIан бияннин бахьтта лавгун бур. «Оьрус миллатрал вахтершал хьунабавкьунав на, га ттухва ялугьлай бивкIсса кунма», — тIий бур. Га кьини махъва-махъсса группалул экзаменну дуллай лявкъуну бур. Чун дуклан бухханссаривгу къакIулну ливчIун бивкIун бур. Тарихрал факультетрайн экзаменну дуллуну дур. Институтравугу хьхьичIунну дуклай, курсрал комсоргну зий, жяматийсса иширттавух чялишну бивкIун бур. Дуккаву къуртал дайхту, ДР-лул КIулшиву дулаврил министерствалул тIайла бувккун бур Парауллал арулла шинал школалийн зун. КIира шинава, кулпатрал ишру хьхьичIун багьну, бивзун бур Гуржиянавун. Болниги тIисса шяраву детсадрал тарбиячину зун бивкIун бур. Шинава махъунмай Да­гъусттаннайн зана хьуну, зий байбивхьуну бур цал МахIачкъала шагьрулул 11-мур школалий, яла 34-мур школалий тарихрал дарсру дихьлай. Цаппара шиннардива бивтун бур завучну. Му даврийгу дурну дур 15 шин.
1982 шинал Монголиянаву къуллугърал буржру биттур буллалисса душнил лас, аьралуннал хъунама лейтенант Астемиров Ажу ивкIуну, канихьсса душнищал ливчIсса душнил чIарах ацIу акъа, завучнал даву кьаритан багьну бур.
34-мур школалий зий байбивхьусса 1963 шиналла сакин дурну дур ТОКС-рал кьюкьа. 71 шинал ванил каялувшиннаралусса «чIава дзержинцынал» кьюкьлун дуллуну дур ДАССР-данул Виваллил иширттал министерствалул ХIурматрал грамота «За активное участие в охране общественного порядка».
Жяматрал оьрмулувусса чялишсса даврихлу 1985 шинал краеведтурал кьюкьа лайкь хьуну дур ВООП-лул чулухасса хьуву лачIай лишандалун. Дяъвилий ятIа-тIар бакъа бакъахьуми ляхълахъисса хьхьичIунсса даврихлусса бахшишран 2002 шинал республикалул ТОКС-рал штабрал путевка дуллуну, «чIава дзержинцы» лавгун бур Болгариянавун бигьалаган.
ХIакьинусса кьининийнгу каялувшиву дуллайнма бурТОКС-рал кьюкьлуй. Гьарца шинал чялиш­сса гьурттушинна дайссар респуб­ликалул ТОКС-рал слетирттай. ТОКС-рал кьюкьращал дурну 15 поход Боевой славы, сакин дурну дур 8 телепередача: «От Моздока до Берлина», «Говорят фронтовые письма», «Никто не забыт, ничто не забыто» ва цаймигу.
1965 шиная шихунмай школалий зий бур ванил каялувшиннаралу сакин бувсса музей Боевой славы, музей цуппагу хьуну бур хъун хъанахъисса ник интернационалныйну ва ватан ххирану тарбия баврил центрну. 50 шинал лажиндарай бутIра-бутIрай дартIун дур кьянатсса дяъвилул шиннардия ва, жувагу бардулт хьусса, Дагъусттаннайн боевиктал ххявхсса чIумалсса дяъвилуву дагъусттанлувтурал кка­ккан дурсса чувшиврия бусласисса материаллу.
Галина Къараевна (школалий ванийн Галина учай) кIулсса инсантурал ванил цIа баяйхтува учай: «Гьармудан цуппа аьркинсса кIанттай бучIи лякъайсса инсанни, педагог ва насихIатчи хIисаврай», — куну.
Мукун бушиву тасттикь буллай бур чIявусса иширттал. 1970 шинал республикалий аьрщи сукку хьу­сса чIумал цайми педагогтуращал архIал лавгун бур апатIрахьхьун биривсса районнаясса оьрчIру бигьалаган бувцуну Костромская областьрал Шарье шагьрулийн. Тийхгу цилла кIулшивуртту ва опыт ишла буллай бивкIун бур оьрчIру интернациональныйну тарбия бан. ДР-лул делегациялувух лавгун бур Казбековуллал райондалийн чачаннал ва яруссаннал дянив­сса къалмакъал лещан дан, хъаннил делегациялущал леххаврий лавгун бур Къизлардайн ва Первомайскалийн боевиктал ххявхсса чIумал.
40 шинал дянив оьрчIру ватан ххирану тарбия бавриву ванил чIарав ацIайсса ивкIун ур лас, МВД-лул полковник, Венгриянавусса иширттал гьурттучи Зайну­ттин Аьбдуллаев, цувгу 2004 шинал аьпалухьхьун лавгсса.
Ларгсса шинал оьрмулул 80 шин шайхту, Галина Къараевна буссия даврия гьан дакIний. Амма цилла даврих эшкьи хьу­сса, дуклаки оьрчIах билаятрал ялун бучIантIимур кIунттихьсса никирах кунма буруглай, ми бу­ттал кIанттух ччаву дуну тарбия буллалисса, даврил бувгьусса, бугьарасса оьрмулух къабурувгун, байрандалийн кунма даврийн бачайсса, дакI тIайласса педагогтал хIакьину нажагьссавагу бакъархха. Итабакьай­ссарив школалул каялувчитурал бусрав­сса педагог, багьа ба­къасса тарбиячи ва насихIатчи. Ванил опыт, так тарихрал дарс дишаврин бакъасса, архIал зузиминнангу аьркин багьлай бухьувкун, ванил аькьилсса му­къух, маслихIатрах, насихIатрах мюхтажну бухьувкун.
Галина Къараевнал педагогнал аьмсса стаж бур 60 шин. Миннува МахIачкъала шагьрулул 34-мур школалийн хаин къавхьуну зий дурну дур 53 шин. Зийнма бур даврия бизар къавхьуну, тава жагьилнийсса гьавасращал, дихьлай бур тIиртIусса дарсру, дуллай бур оьрчIру ватан ххирану тарбия бан­сса мероприятияртту. Ванил дарсру цирдагу дуссар дуклаки оьрчIан дакIний личIансса, миннавун бу­ттал кIанттул тарих лахьхьинсса гъира-шавкь рутлатисса, оьрчIру творческийну пикри буллали буллалисса, билаятрай ва щалла дунияллий хIакьину хъанахъимур ххал бигьлагьисса, оьрмулул тарг бусса. Сакин дуллай бур дуклаки оьрчIан эбратран лайкьсса МВД-лий зузи­сса цила выпускниктуращалсса хьунабакьавуртту.
Ватандалул тарихрал дарсирдал анализ дуллай, ванил дуклаки оьрчIащал ххал диргьусса методикалул материаллу ишла дуллай буссар учительтурал пишакаршиву ларай дайсса институтрал.
34-мур школалул микрорайондалий ялапар хъанахъисса 197 Хъун дяъвилул ветераннаха багьайссаксса хIурмат бувссар Галина Къараевнал каялувшиннаралу дуклаки оьрчIал. Гьар шинал Ватан дуруччултрал ва Ххувшаврил байрандалийн тIутIал кацIурдищал ва ссайгъатирттащал барча бан лагайссия. Миннал цалагу агьамсса кIану бувгьуссар хъун хъанахъисса ник ватан ххирану тарбия дан. Цуксса хIайпнугу, хIакьинусса кьининин миннава цаягу ливчIун акъар. Амма, дуклаки оьрчIругу бувцуну, Галина Къараевна ссай­гъатирттащал лагайссар миннал щахъаннил ялтту буккан. Хъуннасса даву дуллай бур хъун хъанахъисса ник рахIму-цIими буну тарбия дангу. ЧIумуя-чIумуйн лагайссар нитти-буттал кьабивтсса оьрчIал ялтту буккан ОьрчIал къатлувун. Цуппагу чялишну гьурттуну бур рахIму-цIимилул давривух. Ванил пикрилул ва даврил уртакьтал бур цила шяраватусса Сяърижат-хIажи ва ванил душ Зумрут, Аьлиханова Гулжагьра, ЛухIуева Шамай.
ДакIнийхтунусса захIматран багьайсса кьимат чIумулгу бищай, жяматралгу бищай. Ххувшаврил 70 шинал юбилейран хас дурсса ТОКС-рал слетрай Галина Къараевнахь барчаллагь тIими чIявуя. Миннавух бия ТОКС-рал командир, отставкалийсса генерал-майор Оьмар Муртузалиев, Ленинккантливсса 35-мур школалул директор Чакар Мажидова, ванил цила выпускник АьбдулхIалин Мачаевлул 80 шин барча дан пишкаш бувна телевизор.
Лайкь хьуну бур Аьрасатнал кIулшиву дулаврил отличникнал, Дагъусттаннал лайкь хьусса учительнал цIардан, Н. К. Крупскаял медальданун, «Образование» миллатрал проектраву ларсун дур Президентнал грант.
Ларгсса шинал ванин дуллунни Аьрасатнал лайкь хьусса учительнал цIагу.

P.S Галина Къараевал хъун хъанахъисса ник ватан ххирану тарбия даврил цIанийсса захIмат хIисав къавхьуну къаличIлай бур республикалул кьатIувгума. Ванил каялувшиннаралусса ТОКС-рал кьюкьлуясса передача ххал дурсса инсантурая бучIай тамансса чагъарду. Ялавай бищунну миннувасса ца.

Ххирасса Галинай! Ба­гъишла бити вил буттал цIа къа­кIулну тIий. Вил цIа ва фамилия ттун бавунни телеэкрандалия. Ккаккан бунни Хъун дяъвилун хас бувсса вил музей. Ина бувсса захIмат! Ттуща ва ча­гъар чикъавчуну бацIан къавхьунни. Ина кунмасса инсантуран багьа бакъассар. Ина дуллалимур жула хъирив наниминнан хъинну аьркинссар. Мунихлуну на вийн хъямала багьлай, вихь дазу да­къасса барчаллагь тIий бура.
На нава биологиялул ва химиялул учителла. ЦIанакул зий бура экскурсоводну: ца Москавлив бакъассагу, цайми шагьрурдайнгу буцара туристал: Чеховлул, Толстойл кIанттурдайн, Москавуллал тарих ва щалвагу Аьрасатнал тарихрал, архитектуралул, диннал (хачпарас, ислам, ягьудитурал) гьайкаллу дусса кIанттурдайн.
Учитель хIисаврай, вин кIул­ссар, агарда кьастгу лархIуну щябикIарча, жущара ччимур тема хIадур дан бюхъантIишиву. Амма ттун дяъвилул темалуха зун ххирар: 1812 шиналсса ва Хъун дяъвилул. Экскурсоводтуран личIину къаххирассар ватандалун хас дурсса темарду. Ттуннив хъинну ххирар аьрали яра­гъуннил тарих, махъва-махъсса дяъвилул ишру.
Цал ттучIан Москавуллал мэриялия оьвкуну цIувххунни: «Татьяна Николаевнай, вин кIуллив ттуплил ва гаубицалул дянив ци тапаватшиву дуссарив?» — куну. «Бусан бюхъанссар», — учав. «Аьркин бакъар, вихру», — увкунни. Мудангу дяъвилул темалуха зий бура.
Майрай буссияв Ххувшаврил парадрал репетициялий. Махъра-махъсса генеральный репетициялия махъ мунил хъамал (20 автобус бувцIусса инсантал) биян бувуна уссушиврийсса хIатталлайн. Ттун бивуна Подмосковьелийсса Звенигород. Микку ттул оьрчIал дирхьуна тIутIив, бувккуна шеърирду, увкуна балайрду.
Ларгсса шинал Москавуллал мэриялул чулуха зий буссияв ятIа-тIар бакъа бакъа хьуминнах луглагисса кьюкьращал. Аьрасатнаву сияхIрайн ларсун дур мукьттуршунниха лирчусса укунсса кьюкьри. Миннуву гьурттуну бур 50 азарунния ливчусса оьрчIру. Ттун ми хъинну ххирар. Жул Подмосковьелул аьрщи, хаснура Ржев шагьрулул, ттигу дурар солдатнал ттурчIардицIа марцI дуккан. Ттул яла ххирамур кьюкьа дур «Память Метростроя». Сергей Куликовлул бавтIун бур ахIвал кIюласса, наркомантурал кулпатирттавасса оьрчIру. Ва миннал дакIру хъин дуллай ур талатавурттал майданнайх буцлай. Москавуллал аьрщи дуручлай бивкIссар СССР- данул 80 миллатрал инсантал, миннавух дагъусттанлувталгу. Ва передачалуву ттун кIул хьунни вил уссиятугу. Муная балжину кIул хьун ччива. (Вайннал кьюкьлул хъуннасса даву дурссар Къара Къараевлул дучрал эскадрондалул Граждан ва Буттал КIанттул цIанийсса дяъвирдаву дурсса чувшивур­ттая. Передачалуву муная бусласикун, Татьяна Николаевнан ххан бивзун бур Къара Къараев ванил уссу усса – автор). Цуксса хIайпнугу, на Да­гъусттаннайн къабивссара Совет заманнай. ХIакьину тIурча, пенсионернан ххирану бацIлай бур билаятрайх аьрххирдай занан. Ттун Дагъусттанная бавссар Расул ХIамзатовлул шеърирдая. ЗучIан гъанну ялапар хъанай бивкIссания, на вил даврил чIарав бацIавияв. Ччива вил даву гихуннайгу дачин дансса, инава кунма гьавас бусса, ватан ххирасса ирс хъирив буккарча.
Чичлай бура, каруми зурзу тIий дур.
Ттул буттауссу ятIа-тIар бакъа акъа хьуссар. Ппу тIурча 20 шинаву Рейхстаг ласавриву гьуртту хьуссар. Ганал ттуп «76 ММ» 3 ИС 3 буссар Москавлив музейраву. Тивун гьан бюхълай бакъара. Ппу ивкIунни ларг­сса шинал. Ттул хъунмасса буруккин бур ветерантал бухлавгукун, дяъвилиягу хъамабитанссар тIисса. Амма жува, Галинай, мукун къахьуншиврул, жуйва бумур банну.
Экскурсиярдайн на лаххара гимнастерка ва пилотка. ОьрчIангу ххуй бизай.
ХIурмат бусса Галинай, вил музейрангу ссал-бунугу кумаг бавияв. Ттун ккавккунни ина був­сса захIмат. Вин чIа тIий бура вилла давриха гихунмайгу зунсса цIакьсса цIуллушиву. Барчаллагь вин музейрахлу.
Лавайсса хIурматращал, Осипова Татьяна Николаевна