Дагъусттаннай дукрардан хасъсса кIулшиву ларсъсса цалчинсса пишакар

foto1_2ДукьрахIан дуллалиссару тIий бур дуван къакIулсса дукрадувулт. На ва кказитрайх баян буллай ура ми специалистурайн – дукьрахIан дур жулла хьхьичIарасса буттал буттахъал дай­сса хIачIия, мазия дулларду му цIа. Гьан увара инсан, къакIулнан лахьхьин бувара, яла зул маша гьаз хьунтIиссар, зуя цIа дикIантIиссар.

«Илчи» кказит бучIа­ннин­ на ялугьлан икIа­ра. Ва буккайхтурив, лакрал шаннагу райондалийн нава ивссаксса шара. Гьарца лаккучунал ва кказит чичингу аьркинссар, ккалангу аьркинссар. Ва кказитрай дикIай личIи-личIисса макьалартту жула лакрал хьхьичIазаманнул багьу-бизу, хIакьинусса кьинирду. Ва бур жува цачIун буллалисса кказит. Жулва кказит-журналлалгу, театрданулгу чIарав къабацIарча, лак бакъассар. Ттул чIаххув бур къумукь яхъанай, мюрщимигу-хъунимигу бур цалва мазрай гъалгъа тIий. Жулвами тIурча – оьрус мазрай. Оьрус мазгу кIулну хъинни, амма жулва маз хъамабитан къабучIир.
«Илчи» кказитрай яла-яла ттун ххуй дизай Тамара ХIа­жиевал хIадур дайсса, цIу­ллу-сагъшивруцIун дархIусса чичрурду, на ми, кьуркьуну, ядувара.
На нава ЧIяйннал дайсса дук­рардаяту чичин ччай ура, нава вайннул къуллугъчигу ухьувкун.
[pullquote]Жулла хIукуматрал гьарца дукралул «Гост» буссар, му зия бувманан танмихI бикIайссия кIа «зия­сса хьхьичIазаманнай». ХъатIай дукрарду дуллалисса цIигьурная цIарду дуллай бикIай. На лавгун цIуххара: «Кто ты по специальности?» — куну. «Я домохозяйка, я технолог консервирования», — тIун бикIай, амма ттинин ттун цаягу специалист хьунакъаавкьунни.[/pullquote]ЧIяйннал арамтал хьхьичIа­заманнай, 18-19 ттуршукурдай, маша-хашалухун багьсса халкь бия. Масалдаран, ттул ниттил буттал ппу Щажал-Аьли дахху-ласу дуван лагайсса ивкIун ур Ираннавун. Тиха мунал ласай­сса диркIун дур парчлул янна, цирдагу мусил ххаллу дусса. Ми янналия дайсса диркIун дур ЧIяйннал душварал щар хъанахъийни лаххайсса бузма, муницIун карщи, бакIбахIу, хIажак. Бузмардал зуманийх лачIайсса бивкIссар (каши дунал) ашрапиртту ягу арцулсса.
Жул фольклорданул ансамбльданул къавтIалт (8 хъами) ми бузмардаву лавгун бивкIссар Дагъусттаннал бригадалувух Москавлив.
Ттул кулпатрал СултIанатлул буттал ппу МахIаммад буслай икIайва цув Варшаврайн (Варшава) хъус ласун лавгссара тIий.
ЧIяйннал агьалинал ттучанну бивкIун бур Бакуй, КIапIкIайлив, Орджоникидзелий, Гьанжилий, Щурагь ва цаймигу шагьрурдай. ЧIявуну Дянивмур Азиянавун лагайсса бивкIун бур дахху-ласу дуван.
ЧIяв бивкIссар хъунма­сса базар, мунийн бувну багьу-бизулул, дан-дитаврил, хъамал кьамул баврил, бусан-учин кIулшиврул усттарсса бивкIун бия, цIанагу буссар.
Аьпа биву, Абачара ХIусай­наев жул ЧIяйннал школалул директорну икIайва, мунал учайва «зул ва тямадатурал щар дур», куну.
1946 шинал Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султан Ккуллал райондалийн увкIсса чIумал, мунащалсса хьунабакьаву дуссия ЧIяйннал школалий. Гиккува махъругу лавхъун, хъамалугу увссия. Гиккун жул ЧIяйннал хъаннил дурссия, хъатIайн кунна, ххунчри.
Ттул ниттил (аьпа баннав цил) ххунча дуруна 3 вяртIуллуя. КIаний чивчуна «Да здравствует герой» куну. Иникьаллуя хIарпру дурну, нагьливу шархьун дуссия.
Нину дия лази-ларкьусса, дук­ра дан-дишин кIулсса, усттар­сса, хьхьичIухдахIу дакъа дукра дуллан къадайдишайссия цурдагу.
Ниттил генарду бухьунссия, на Самаркьандрайсса кооператив институтравун увхссияв дук­ралул инженер-технолог шай­сса факультетрайн. 1966 шинал, институт бувккуну махъ, на зун гьан увнав «Дагпотребсоюзрайн». Гикку зий дав 45 шин. Дукрардал специалистгу ухьувкун, ца-кIира дукра дайсса куц бусан ччай ура.
ЧIярусса азарду хъанай дур инсантурай къатIайлану дукра дуллай, къатIайлану канай.
Ласунну жунна цинявннан кIулсса, гьарца кьини канаки­сса дукра–накь (бульон). Чанссар дукрадувулт накь дан кIулсса, накь дуллалиссару тIий, дикIгу зия дуллай, гивусса бульонгу зияссар, инсаннангу зарал буссар.

Дагьайкун накь (бульон)
дайсса куц
Бульон дайссар ттурчIая, дикIуя, аьнакIуя, балугърая, ттуккул нисирая, уртту-щиная ва м.ц.
На чичинна шарда дайсса бульондалия. Хъун дакъасса ттурчIащалсса дикI дутайссар щаращисса щинавун, 1-1,5 кг. дикIул 3-4 л. щинавун хIисаврай. 5 минутIрай щарайгу диртун, гай экьирутIин аьркинссар. Цанчирча гайннувусса чапалшиву гъуртливух дурккун лагай­ссар. Яла кIилчин гива дурксса дикIуйн цIунил дутIайссар щаращисса щин. Яла шахьлахьи дайссар 2-2,5 ссятрай хьхьара­сса цIарай. Ва ттул методри, элмулийну тасттикь дурсса.
Укуннасса бульон дайссар холодильникравасса микIларчIсса дикIуягу. Ва укун 5 минутIрай щаращи дурсса дикIул белок шавхьун, дикIул вивсса сок къадуккайссар, дикI нахIуну личIайссар, шахьлахьиссаксса бульонгу нахIусса шайссар.
Бульон шахьлай дунура хьусса хьама дукьайссар. Ялун дартIсса аьгъушивугу дукьлан аьркинссар. Гай къадукьарча, бульон зия шайссар. Аьгъушиву къадукьарча, ялун дартIсса нагь зия хъанай, накьливун дурксса сокращал хIала хъанай, шайссар ссахIван. Бульонгу зия шайссар, дукралул тIингу къабикIайссар.
Ялату дартIсса аьгъуши­ву личIину кIичIулувун дутIай­ссар. Дукра дурну махъ ялун дутIайссар.
Бульон шашан ца 30 минутI лирчIукун, гивун бичайссар цIу, перец, гъаран, петрушка, къур, гай авадан дуван, тIин буван. 2-2,5 ссятрава дикI дур­ккун дукьайссар. ДикIул цIу ласай­ссар аьркинссаксса, яла бичлан къабучIиссар. Яла бульон дигьайссар, гания аьркинссаксса ларсун, дайссар накь, соус. Ххишаласса духьурча, бучIиссар гьунттийнин дукьан. Ялагу бучIиссар чIурлил (эмалированная) кIичIулувун дуртIуну, морозилкалуву 1-2 ссят­рай дишин, яла дурккун, чан­сса чIан гъили дурну, гива личин дурну, пакет­раву дирхьуну, морозилкалуву дишин. Цамур чIумал 20-30 минутIрал дянив накь дуван.
На бивкIулийн, хъамалу лавг­сса кIанай ттун бувчIай гай дур­сса куц, хIайп тIун икIара, зия дурсса дикI, гай хIачIлачIисса халкь.

Ттул дукьрахIан­ттиясса, къячIаясса пикри
ДукьрахIан дуллалиссару тIий бур дуван къакIулсса дук­радувулт. На ва кказитрайх баян буллай ура ми специалистурайн – дукьрахIан дур жулла хьхьичIарасса буттал бутта­хъал дайсса хIачIия, мазия дулларду му цIа. Гьан увара инсан, къакIулнан лахьхьин бувара, яла зул маша гьаз хьунтIиссар, зуя цIа дикIантIиссар.
КъячIал ялув на укун учивияв. ХьхьичIазаманнай жулла къячIив дуллай, дурцIу дикI дуллай, дикI рутайсса диркIссар. Ми рутайсса диркIссар цамур метод дакъа, ми дуллай бивкIссар цалва кулпатран чансса. 100-200 къячIи ца кьини дуллалийни, ми рутлан къашайссар. Бур мясорубка, муниву дур 3 чIила, мюрш­сса, дянивсса, хъунисса ккутIру дусса. Хъуни­сса ккутIру думур ишла дарча личIишиву дакъа­ссар. Яла рутавриву марцIшиву чанссар.
КъячIив, хъамал бувкIний, нагу дучIан дувара. Мивусса диялдакъашиву чIалан дикIай витуя (житуя)) дурсса ссирка да­къашиву ва миву бакъашиву уттуллул касакру.

На хъинну къарязину ура вай хъатIай дуллалисса дук­рардая, аьрабнал, французнал тIий, тихаллил цIарду ришлай, дуллалисса дукрардая, цирдагу зия дуллалисса. Миннан кIулну бакъар мукун дурсса дук­ралул цивппа зия буллалисса.
Жулла хIукуматрал гьарца дукралул «Гост» буссар, му зия бувманан танмихI бикIайссия кIа «зиясса хьхьичIазаманнай». ХъатIай дукрарду дуллали­сса цIигьурная цIарду дуллай бикIай. На лавгун цIуххара: «Кто ты по специальности?» — куну. «Я домохозяйка, я технолог консервирования», — тIун бикIай, амма ттинин ттун цаягу специалист хьунакъаавкьунни.
На Аллагьнайн леххаву тIун икIара вайннал цукIуй къашай къаувния тIий.
На тамаша буллан икIара вайннахьхьун щил дулайссар вайксса халкьуннан дукра дуллансса ихтияр тIий. Вай ххал байми цукун паракьатссар? «Га оькки» заманнай хасъсса кIулшиву дакъасса инсан дукра дайсса кIанайн гъан хьун къаитайссия.
50-60% дукралул столлайра личIай. Гьич мукун дукра зия дуллан къабучIир.

Ттулла чичру къуртал дуллай, Т. ХIажиевахь ттула чулуха барчаллагь учин ччай ура инсантуран хайр бусса макьалартту чичаврихлу.
Ттул чичрулущал рязи акъаманан, ци-бунугу цIуххин ччиманан, ттул телефон дуссар редакциялий.
ХIасанхIусайн Аьбидов,
пенсионер, «Заслуженный работник сферы
обслуживания РД»