Лакрал таварихрава

Лакрал (мукунма вайми бикIлил дагъусттан агьулданулгу) мархрал хIакъираву дуссар кIира теория. Цаннийн бувну, лак бувкIссар КIинеххаваллил (Междуречье, Мессапотамия) бакIрава. Байбишинну муния.

* * *
Жула заманнуяр хьхьичIсса XIII-VIII ттуршукурду — хьхьичIва-хьхьичI Лак ва Кутмух ягу Куммух тIисса кIантту кIицI бувну бур (Ащурнал (Ассириянал) мисмярий хатIлийсса (клинопись) чичрурдаву). Му кIану ккаккан бувну бур КIинеххаваллил бакIраву.

* * *
КIилчинмунийн бувну, зун­ттал дагъусттаннал агьлу цивппа цIанакул ялапар хъанахъисса кIанттавун бивзун бур гьала МикIирал замана (Ледниковый период) къуртал шайхтува — ваниннин ацIазарда шинал хьхьичIва.

* * *
Ж.з. I ттуршуку — аьнтIикI автортал (юнаннал (грекнал) географ ва историк Страбон (ж.з.хьхьичIсса 64/63 — ж.з. 23/24 ш.ш.), нукIузаманнул румуллал аьлимчу Плиний Секунд Хъунама (ж.з. 23/24 — 79 ш.ш.), юнаннал тарихрал хаварду Плутарх (46 — 120/130 ш.ш.)) буслай бур леги тIисса Ккавкказуллал Албаниянал ялтту чулийсса агьулдания. Му кIану тIайла бацIлацIиссар цIанакулгу лак (мукунма ваймигу бикIлил да­гъусттан миллатру) яхъанахъисса зунттайн.

* * *
V аьсру — «арманинал историялул ппу» Мовсес Хоренацил (410-440 ш.ш.) I-мур азарукулул дайдихьулий парснахлу був­ккун, арманинащал биллалисса лакрал паччахI Ширгирдул аьра­луннал дурсса талатавур­ттая бувсун бур.

* * *
(ЦIийшиял чIарав дуллай бивкIсса, кIулдакъасса сававрттайн бувну дяличIан дурсса раскопкарттал шикку загълунсса къала-шагьру бивкIшиву ккаккан буллай бур, хъунмасса къала азгъунсса паччахIлугъраща бакъа бан къашайшиву аьлттусса за бур. КIа ци шагьру бивкIссарив, ци заманнайсса бивкIссарив кIул бансса давуртту дан дуссар.)
* * *
Та чIумал щамхалшиву мархри аьрабнал буминнаща зерххуну, мангъулнал ларсун чIалай дур. Тай дяъвирдаву лакраяту, личIанвагу азаллий зувиллий шама инсан-я, тIар, ливчIссар. ХIасил, лак этнос хIисаврай, миллат хIисаврай бухлагавай бивкIссар. Амма утта бувкссар лак. Гъази-Гъумучиял паччахIлугъгу хъиннура цIакь хьуссар.
* * *
XIV аьсрулул ахир. Цала муданагусса душман Тахтамишлул чул бувгьусса Гъази-Гъумучиял щамхалнащал дяъвирду буллай, аьрчча Тимурдул лавсъссар Дарбант, Ахъуши, лекьан бувссар Ккул ва эяллайн буккан бувссар Таус (вагу Ккуллая арх бакъасса кIанайсса къала бивкIун бур). Лакрал балайрдал ва лувлякъурттал буслай бур Тимурдущалсса дяъвирдаву машгьур хьусса аьралуннал хъунмур виричусса лаккудуш ПартIу ПатIимая. Миннуву, Тимурдул аьрал бух бувссар, тIий буссар. Тимур ацIан увшиву тасттикь буллай бур бикIлил тарихчитал ва та ппурттуву Дагъусттаннай ивкIсса латиннал автор Иоанн де Галонифонтибуслул (1404ш).
* * *
XV-XVI ттуршукурду Гъази-Гъумучиял щамхалтурал яла бавцIумур заманари. Яруссаннал документрай буссар: «Гъази-Гъумучиял патишагьнал аьралуннаву ттуршазара чув уссар,» — тIий («Завещание Андуник-нуцала Булач-нуцалу (890/1485ш)»). Чупан щамххалал (ивкIуссар 1574ш.) мулкиравун бухлай бивкIун бур щала зунттал Дагъусттан, щалла Къумукьнал ар —Хайдакьуллая Кабардалийн бияннин. Мунияр махъ Гъази-Гъумучиял щамххалтал гъинттул Лаккуй, кIинттул арнил кIанай (бакIрай Буйнахълив — цIанасса Уллубий-аул, хъирив Таркилив) мина дуллан бивкIссар.
* * *
1641 ш. гъази-гъумучиял (лакрал) ЦIахъардал къуманичIа Азайнив щамхалнал дастта дух дурну, махъуннай гьан дурну, цала хIакимшиврия га яла утлатишиву баян бувссар (мунияр махъри щамххалнал титул Таркиял хIакимтурайн дуркссар) — ухьттансса ва кугьлансса Гъази-Гъумучиял ккаккан бувссар цанна Дагъусттаннал бакIшиву чищал дачIаяр му дурагу дакъа ччишиву. Му диркIссар лакрал миллатран дунияллул гъунттулу цила бугьлагьисса кIану кIулшиву (национальное самосознание) ккаккан баву. Амма тахшагьрушиврия махъунмай хьуну махъгу Гъази-Гъумучиял махъ щалагу Дагъусттаннай най бивкIссар.
* * *
Лаккуй хIукму бачин бан бувчIайсса бивкIссар кьатIлил хъунисри (кьатI — халкь, хъунисри — старейшины) — миннал кьамул байсса бивкIссар аьмсса хIукмурду, ми иширайн буккан бан увчIайсса ивкIссар халкьлавчи, агьалинал дянивсса бястру ххал бигьаву ва диван кьукьаву дайсса диркIссар кьадинал. ХIасил, тти заманнул мазрай учин, Лаккуй та ппурттуву дирхьуну диркIссар республика хIукмулул шаннагу къяртта личIи дурсса — кьанунналмур, иширайн буккан баврилмур ва диван кьукьаврилмур (законодательная, исполнительная и судебная ветви власти).
* * *
XVIII аьсрулул дайдихьу — халкьлавчину увчIуссар Гарайл арс Сурхай. Махъ мунаяту хьуссар цалчинсса Гъази-Гъумучиял хан Чулахъ Сурхай (Сурхай Цалчинма).
* * *
1721 ш. — Гъази-Гъумучиял Чулахъ Сурхай ханнал Ширван ханлугъ цайнна таслим дурну, цала паччахIлугърал дазурду Кур неххал кюямур зуманичIан диян дурссар. Щамахигу лавсун, цала ханлугърал тахшагьругу тиккун бизан бувссар.
* * *
1722 ш. — Аьрасатнал император Петр Хъунаманал Чулахъ Сурхай ханнал Щамах оьруснал савдажартал, хъусгу хъямала дурну, цивппагу литIаврихлу кьисас ласун Дагъусттаннайн ссапар бавхIуссар. Тарки, Дарбант лавсъссар, амма зунттавун ачин сикъавсуну, Сурхай ханнайн къавщуна ливчIссар.
* * *
1730-ку шш. Мияннал Дамаданнул лакку мазрайн бувцуссар медициналул лу «Ханнал мурад». Му цалчинсса лакку мазрайсса лури.
* * *
1734-1747 шш. — тархъаншиврул цIанийсса Ираннащалсса дяъви.
* * *
1734 ш. — Надир шагьнал Сурхай хан Араннайсса билаятгу кьабивтун лихъан увссар ва Гъази-Гъумучи лавсъссар.
* * *
1739 ш. — ЗакатIаллай гъулудиял (Азирбижаннавусса яруссаннал) кьюкьрал Надир шагьнал уссу Ибрагьим хан бакIчисса аьрал бух бувссар, му цувагу ивкIуссар. Тай талатавурттаву лакрал дастта диркIшиву, аьралуннал бакIчишивугу Хан Муртазааьли дуллай ивкIшиву цIитI бикIан буллалисса тамансса хIуччарду буссар.
* * *
1741 ш. Надир шагьнал кIилчингу Гъази-Гъумучи лавсъссар, Сурхай хангу танал канийн лавгссар.
* * *
1741 ш. ТтурчIайнна зунттуй Хан-Муртазааьли бакIчисса лакрал, яруссаннал ва даргаллал цачIун хьу дасттардал ххит бувссар Надир шагьнал муниннин бухкъавхьу аьрал.
* * *
1747 шиная шийннай щала ттуршуку ларгссар лакрал хантурал, Кьиблалул Дагъусттан ва Ширван кIунттихьхьун лакъавсун къабитанну, тIий, дяъвирду, питнарду буллай. Амма тадбир ва чувшиву ккаккан дурну, цаппарийла тай кIанттурду ласаву бакъа, тикку цIакь хьун миннаща къавхьуссар.
* * *
1796-1820 шш. — Гъази-Гъумучиял Сурхай хан КIилчинманал (Сурхай Хъун Бутта) Аьрасатнащал тархъаншиврул цIаний буллалисса лахъавай-лещавайсса дяъви.
* * *
1796 ш. цалчинсса оьруснал ва лакрал аьралуннал щаву. Генерал В.Зубовлул ДарбантуллачIа Дарбантуллал Щайх Аьли ханнал ва Гъази-Гъумучиял Сурхай Хъун Буттал аьрал бух бувссар.
* * *
1799 ш. Сурхайл хъунама арс НухI багнал Къувал (Азирбижаннавусса Куба) лавсъссар.
* * *
1804 ш. Гъулудияв (Азирбижан — Закатал) Сурхай ханнал лявма арс Халид баг бакIчисса лакрал ва гъулудиял кьюкьрал генерал Гуляковлул аьрал бух бувссар, цува генералгу ивкIуссар.
* * *
1805 ш. НухI баг Бакуйннан кумагран лавгссар. Микку оьруснал аьрал цичIав бан къавхьуну зана хьуссар.
* * *
1806 ш. Сурхай Хъун Буттал оьруснайн дакI тIайлану икIаншиврий хъа бувссар.
* * *
1810 ш. оьруснайн хаянат хьусса Сурхай ханнан кIилчингу императорнайн таслим хьуссар.
* * *
1811 ш. Къуругьиял къалалучIасса талатаву. Микку Хъювхъиял Чупан бакIчисса маччайннал дастта генерал Хатунцевлул аьралуннайн данди дарцIуссар. Лак ца къаливчIун кьатI хьуннин бивссар.
* * *
1813 ш. Гулисттаннай (Азирбижан) дурсса Ираннал ва Аьрасатнал дянивсса дакьаву. Мунийн бувну Дагъусттан ва Ухссавнил Азирбижан Аьрасатнавун багьссар.
* * *
1820 ш. Хъусрахьсса талатавриву оьруснал аьралунная ух хьуссар лакрал хан Сурхай II Хъун Бутта, мунияр махъри Гъази-Гъумучиял ханлугъ тамну Аьрасатнавун дурхсса. Аьрасатнал рукIлилу бикIан къаччиминнава цавай лавгссар бусурман паччахIлугъирттайн, гайми —мунияр махъ гьуртту хьуссар Дагъусттаннал имамтурал гьаз бувсса гъазаватравух.
* * *
1859 ш. ивкIуссар махъва-махъсса лакрал хан Агъалар, мунийну Гъази-Гъумучиял ханлугъралгу, вассалшиврийсса дунугу, тархъаншиврулгу ахир хьуссар.
* * *
1861 ш. Гъази-Гъумук оьрус школа тIивтIуссар.
* * *
1877 ш. лак хъинну гьуртту хьуссар Аьрасатнайн къарщисса бунтиравух. Лаваш ва ЦIахъарав хьусса дяъвирдаву яруссаннал, лакрал ва цIахъар-даргиял кьюкьри дух хьуссар. Бунт оьттуву дюкьан дурссар. Бунтирал бакIчитал — цинявгу 300 инсан — аьс бувссар, миннаву мадарасса лакгу. Ссивир увсса 4875 инсанная 1441 лак бивкIссар.
* * *
1894 ш. Гъумучиял школалий цалчинсса лакку мазрайсса пьеса бивхьуссар.
* * *
1912 ш. — революцинер, публицист, чичу Саэд Габиев Петроградрай буккан буллан ивкIссар цалчинсса лакку кказит «Ххяххабаргъ».
* * *
1917 ш. — революционер, поэт, драматург Гьарун Саэдов Тамир-Хан-Шурагь итабакьлан ивкIссар лакку кказит «Илчи». Тава ппурттуву Дагъусттаннай так лакку, къумукь ва яру мазрайссар кказит буклан бивкIсса.
* * *
1918-1920 шш. — Октябрь революция хьуну махъсса Граждан дяъви. БивкIссар лакраву ятIулминнахлуссагу, кIяламиннахлуссагу. Амма коммунистурахлуми бивкIссар цукссагу чIявусса. Лаккуй дакъа, щала Дагъусттаннайгу совет хIукумат дишавриву гьуртту хьуссар биялсса лак. Гьаман миннал чалишсса гьурттушиндаралли лак дагъусттаннаву революционми миллатирттавун багьан бувсса.
* * *
1930-ку шш. — колхозру сакин дурссар. Шяраваллил маэшат гьурттуну бачин баву та ппурттуву хъинну хьхьичIуннайсса даву диркIссар. Амма бакIлахъия хъинну кьювкьусса багьлун паччахIлугъран дуллалаву ялув духIлахIаврил гуж чанми колхозру лякIин дуллан диркIссар. Хаснува иш оьнийн буклан бивкIссар 50-60 шиннардий, тагьарданува буккансса ххуллу лякъинну, тIий, организацион реформарду чIяру дурну, цачIун давай, личIи давай, колхозру гьалакIу дуллан бивкIукун.
* * *
1930-ку шш. тIивтIуссар Лакрал театр.
* * *
1941-1945 шш. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Лак хъинну чялишну гьуртту хьуссар Ватан дуруччавриву. ЧIивисса миллатрал азарахъул вакилтал лавгссар цIарал щуттайн. Миннава бачIикссаннал жанну харж дурссар, душман ккуччу уллай. ЧIявусса, виричушиву дурну, машгьур хьуссар щалагу паччахIлугърай. Лакрая бувкссар ххюя Совет Союзрал Виричу, миннаву ца, цувагу республикалий ца акъа акъасса, кIийла Виричу. Буссар лакрал дазул кьатIув Гитлердул аьралуннащал талай машгьур хьуссагу. Хъунисса кумагру бувссар фронтран граждан агьалинал. ЧIярусса арцу, лахху-ликку, дуки-хIачIия дартIссар миннал фашистуращал талатиминнан кабакьулун. Дагъусттаннал республикалийсса фронтран ка-кумаг баврил сайки гьарца сиптта сукку шайсса диркIссар лакрая.
* * *
1944 ш. март — лакрал 24 шяравалу дизан дурссар арнил кIанайн. Багьайсса хIадуршин къадурну, анавархъиндарай бизан баврил чIявусса агьлу ливссар. (ХIукуматрал цалий къадарцIусса миллатирттал чулухуннайсса политикалул цIулакрал бакIрачIан бучIан бувмур ссайну къуртал хьунссарив хIакьинугу балжи хьун бувар.)
* * *
1944-1945 шш. Лакрал райондалул шяраваллил маэшат лябуккан баврихлу ярглий шамийла лавсъссар ва абадлий цин битан увкуссар ПаччахIлугърал Обороналул Комитетрал (ГКО) ЯтIул ттугъ ва СССР-данул СНК-рал ЯтIул ттугъ. Та ппурттуву 2-3 шинал мутталий Лакрал райондалул агьалинал захIматрайну ва райондалул каялувшиндарал хIарачатрайну ризкьилул аьдад кIилийну хъун дурну диркIссар. Му бивкIссар лак хьхьичIунну бусса замана.
* * *
1967 ш. — колхозру куннийх кув ришлай, хъуни даву савав хьуну, Лакрай шяраваллурдая агьлу шагьрурдайн ххиллан бивкIссар. АцIраксса шинал лажиндарай ватандалия ливхъун най, зунттавусса агьлу бачIивагу ливчIун бакъанма, я кIанттул хъуниминнан, я республикалул бакIчитуран му хаварвагу къавхьуссар ва му тагьарданух цукунчIавсса ургъил къабувссар. Укун лакрал шяраваллу кIачIа хьуссар. Мури цIанакул лакрайн лирксса кризисрал гьануми сававрттал ца. ЦIанакул колхозру хъунмурчIин дур дирчIангу, дуккангу цирда итадаркьуну, миннул ялундукIу дачIаву ца-кIия инсаннан ччикун дуллай дур. Гьунтти-сара миннулгу приватизация дарча, шяраву ца-кIия кулак, ливчIмигу батрактал хьунссар.
* * *
1988-1989 шш. — лаккучу Муса Манаров космосраву.
* * *
1990 ш. лакрал миллатрал прессалул орган «Илчи» цIунилгу итабакьлан бивкIссар.
* * *
1993 ш. — Дагъусттаннал Верховный Советрал депутатътурал III-мур съездрал цIусса лак — кIилчингу — бизан бансса хIукму кьамул бувссар ва базилух МахIачкъалаллая арх бакъасса кIанайн.
* * *
1999 ш. сентябрь — ЦIуссалаккуйн мичиххич ххявхссар. Федерал аьралуннал ми буккан бувссар.
С.Мусаев