«Дагъусттаннахсса ччаву на дакIниву ядурну уссара»

43_4ЧIа-чIаннин жул редакциялийн бучIайсса хъамаллурал ккуран хъун дурунни вай гьантрай «Илчилий» хъамалу хьусса художник Арсен Къардашовлул. Цала гьалмахчунах вичIи дишин жучIан мукунма бувкIун бия жунма чIявуминнан кIулсса телережиссер Карен Арзуманов ва «Горцы» кказитрал хъунама редактор, художник Марат ХIажиев.

Ихтилат байбихьлай, цаппара шиннардил хьхьичI Арсеннущал архIал Лаккуйн аьрххилий лавгун ивкIсса Руслан Башаевлул кIицI лавгуна, Арсен гьунар хъунмасса художник акъассагу, бюхттулсса интеллигентшиврул заллусса ва цува хьунаавкьусса цумацанналгу дакIний гъилисса чани кьабитайсса инсан ушиву.
— Арсен, жун кIулли ина чIивину уна нитти-бу­ттацIагу хьуну, вила гъан-маччанал дянив хъуна хьушиву. Бувсун ччива виятува, вилва оьрмулия.
— Увссара на 1938 шинал. 1940 шинал кIира шинавусса нагу, дахьа бувсса вилттили оьрчIгу канихьну, Бухарнавату Красноводскалийн, тиччагу МахIачкъалалив нани ххуллий дяркъуну, инжит хьусса жул нину цила нину ва ссурвал яхъанай бивкIсса Буйнакскалий къуртал хьуну дур. Мува базилух аьвкъу-гъили хьуну ивкIсса дахьа увсса ттул уссугу ивкIуну ур. 1943 шинал Лаккуя ГьунчIукьатIату дуркIун, ттул буттарсси Асиятлул на увцуну ура цичIана.
Ттул нину Эйжамал Гъази-Гъумучатуссар, цувгу Апанни Къапиевлул ссур, ппу, тIурча, ГьунчIукьатIатуссар, Къардашовхъаясса. Буттал шяраву ГьунчIукьатIувъя ттун цалчин рирщусса бивщу бярал кьанкьгу, цалчин бавсса ттуккул гьаъ ва найрдал гъавгу. Шагьрулий хъуна хъанай ивкIсса ттун, хъинну асар хьуна шяраваллил оьрму, багьу-бизу. ОьрчIний хIасул хьусса асардачIан ци дияйссар! ХIасил, ГьунчIукьатIув на ялапар хъанай ивкIссара 6 шинавату 8 шин хьуннин.
ГьунчIукьатIрацIун бавхIумур мутта цукуннив ляличIисса, дакIнивун кьувтIусса хьунни. Яла дуккаврил шиннардил чIумалгу, гьарца каникуллал гьантрай, на ххуллу бугьайссия ГьунчIукьатIув, микку бакъа пикрирду марцI къабуккайва.
Ниттилми гъан-маччанал дянивугу хъихъи лавсун ивкIссара на, миннайнгу оьрмулухун барчаллагьрай уссара. Яла махъгу, художникнал пишагу язи бувгьуну, ахIвал-хIалданулгу, маэшат­ралгу къулай хьусса чIумал, чил хIукуматирттайн гьан-учIансса каширду ххи хьуну диркIнугу, ялагу на Лаккуйн – ГьунчIукьатIув, Гъумукун учIайссияв.
— Ина хъанай ура жула дагъусттаннал классик Апанни Къапиевлул ссил арс. Му ивкIусса чIумал вин диркIун дур 3-4 шин. Ккавкссарив вин вила ни­ттиуссу? Увцуссарав ина мунал карав?
— Къаувцуссара на Апанни Къапиевлул карав. Цанчирча, ми шиннардий на ивкIун ура нитти-буттащал Бухарнаву, му тIурча – Ставрополлал крайрай. Амма мунал ттул оьрмулуву хъинну ккалли бансса, ттуву художник чантI учин ансса кIантту бувгьуссар. МунацIун бавхIуну, ттул оьрмугу гьануцIакул баххана хьуссар.
1963 шинал на ура Буйнакскаллал строительный техникумрал студент. Ца кьини най ура шагьрулул кIичIиравух. Гикку Художниктурал союзрал къатри дикIайва. Цукуннив гъира багьну, пикри бувссия гивун уххан. Гиву, тIурча, суратирттал выставка най диркIун дия. Цурдагу – Москавлив ва Ленинградрай дуклакисса жагьил­сса художниктурал суратирттал. Цакуну чIирай лархъсса, Апанни Къапиевлул хъуннасса суратрай ябавцIунни. Цувагу ия, ваца сагъсса куна, столданух щяивкIун. Гиккусса цаннахь цIуххав, кIа щил давури, куну. Ганалгу, автор цIана учIантIиссар, ссавур дува, кунни. Цаппара хIаллава гъан хьунни, лахъ-лахъсса, кIюла-лахъисса, нава куна­сса жагьил. КIул хьуру. Му авторная гания мукьах хьуссар ттул хъинсса дус. Му цувагу хIакьину цIанихсса, хъунасса художник Хайруллагь Кьурбановри. Гиккува на кIул хьуссияв ца цамагу лаккучу, гьунар бусса художник Оьмар Ефимовлущалгу. Миннащал кIул хьуннин на электромонтернал пишалий зий икIайссияв, муния мукьах – строительнал пишалий. Къапиевлул сурат ккарксса лахIзалий ттул дакIнивух цирив ца щатIи бивщуна. Суратру дихьлан ччишиврул бияла, гъира ялтту буклан бивкIуна.
КутIану бусан, строительный техникумгу къуртал бувну, на лавг­ссара Къазаннай зун. Гикку кIира шингу хъунама инженерну зий гьан дурну, лавгссара ттула хиялданул хъирив Ленинградрайн. Зун увхра Кировский заводрайн. Сайки 4 шинай уссияв тих художествалул вузравун ухлай, къахъанай, ялагу ухлай. Ахиргу, кIира шинайсса подкурсругу къуртал бувну, увхссияв дунияллийх цIа дурксса Мухинал цIанийсса Художествалул училищалувун. Му училище къуртал бувссар Дагъусттаннаясса 4 инсаннал: на, Оьмар Ефимовлул, Рассол, ХIамзат ХIусайновлул.
Училищалул цалчинмур курс къуртал бувсса чIумал, жул кьюкьа тIайла дурккуна, КАМАЗ-рал хъунмасса завод буллай, микку зунсса халкьуннансса социал объектру буллалисса кIанайн. Кьюкьлуву ия 6 архитектор ва 4 художник. Жуйн тапшур бувна школалул оформление дуван. Школалий жу буссияв фрескарду дуллай. Гикку на кIул хьуссара гобелендалулмур магьирлугъращалгу. Гайминнал 5 шинай лахьлай бивкIсса гобеленну, ттуща га цалчинмур курсирай дуклакисса ппурттувува лаласун бювхъуна.
Училище къуртал бувсса чIумал, дипломрал давугу дурурччуну махъ, на «тархъансса распределениялийхчIин» увтунав «Новость» тIисса карщай накьичру дишайсса хъун бакъасса заводрайн. На ура, ттухьа нава, так гобелендалуха акъа къазунна тIисса жагьилсса художник, миккун утаврия гьич къарязину. Хъинни, чансса хIаллайсса аглан хьунна, яла ци бан бурив ххал банна тIий ивкIсса на му заводрай дував дурусну 13 шин. Ххуйсса чIун дия хъинну. Микку цавай гьунар бусса художницахъул зий бикIайва оьрус карщай тIутIив, накьичру дихьлай. На тIурча айивхьура Ленинградуллал тарихийсса кIанттурдал суратру дирхьусса сувенирданул карщив дуллай. Га на ишла дурсса цIушинная гиккусса. Перестройкардал шиннардий на яла заводрая лавгссияв.
— Циванни вил творчествалуву инсантурал портретру чансса?
— На дуклай ивкIсса училище бия интерьерду чIюлу дайсса кIулшивуртту дуллалисса. Инсаннал суратру дихьлай студентнал гьан дувайссар зувирахъул ссятру. ЖучIа, тIурча, бакъая мукунсса магьирлугърал жура. Цурда инсаннал сурат дишин лап жапасса пишари. Художествалул магьирлугъраву хъунмур чIунгу, захIматгу мунилли ласайсса.
— Дагъусттаннайн зана хьун­сса кьаст къадикIайссияв?
— Мукунсса пикри багьайсса бивкIнугу, ттун кIулссия ших ттула цикIуй дакъашиву. Навагу, ттулва кулпатгу яхьунсса къатта-къуш, зунсса пиша, магьирлугъраха зунсса мастерской бакъашиву най буна дакIнийн багьайва. Яла «ина так нану шихун, яламунил щаллушинна жу дуванну» учайссагу акъая. Укунма тIурча, шихун учIансса, буттал аьрщарайн иянсса, мунийн ящун бан ччисса гъира ттуву тачIаввагу къалевшссар. Ттул мастерскойлуву шихасса дустал, уртакьтал такIуйвагу чан къашайссия. Миннащалсса дахIаву уттигу чан хьун къаритара. Петербурглив унугу, дакIниву Дагъусттаннанмур кIану ца яла чаннаний ябувну уссара.
МахIачкъалаливгу дуссар ттул давурттив. Масалдаран, Яруссаннал театрдануву дуссар 500 метра квадрат дусса чIирай на дирхьусса суратру. 1982 шинал театрдануву фрескарду дуллан айивхьуния гихунай, ттуву гобеленщик ухлавгун, акъассар. Гобелен кьариртун, на машхул хьунав фрескардахун, машгьурсса италиянал художник Ботичеллил касмулухун. Перестройкалул шиннардий декоратив журалул магьирлугъ тIутIайх дичлан диркIуна, ттул каширдугу ххи хъанай, на тIалав уллан бивкIуна чIярусса объектирдайн. ЗахIматшивурттугу чансса къадикIайва, хаснува художниктуран тачIаввагу бигьану къабивкIссар. Питердай циняр шартIру дия гобелендалуха зун. Амма, фрескардахмур гъира, пагьму ялтту бувккун, гобелен гийх, магърай, лирчIуна.
— Школалий цукун, ци кьиматирттай дуклай икIай­ссияв ина? Вин чан­сса бухьурчагу кIулну бур лакку маз..
— Дуккаврил чулуха на къухънасса къаивкIра. Яла-яла, ппу сагъсса чIумал, оьрмулул 14 шин хьуннин, ххуйну дуклай ивкIун ура. Лакку мазгу ттун гай ГьунчIукьатIув дур­сса 2 шинал дянив лавхьхьумурди. Гай кIира шин гьа хьуну дур ттун ниттил мазгу лахьхьин, буттал улчагу ххира хьун.
— Ина акъасса, кулпатравугу бурив вил ххуллийх нанисса?
-Ттул кIивагу душнил агьамми пишарду – художникталшиврий­ссар. Хъунмур душ, Эйжамал (Жанна Жума), му пишалуха цIанагу зий буссар. Мунил лас, къиргъизнал миллатраясса Туман тIисса, чIявусса билаятирттайн ивсса, миннал художествалул магьирлугърая хавар бусса художник ур. Уттигъанну Китайнава увкIунни цалла даврил ялув лавгун. Миннал ур 3 арс. Миннавугу сурат дишаврил пагьму бусса ххай ура. ЧIивимур душ Наташалгу дип­ломрал даву дуруччайни дур­сса суратру дуссар. Амма цIана чIавахьулттийх дичайсса хъунисса пардавртту дуруххайсса пишалий зий бур, рязийну бур цилва пишалия. Ванилгу 2 душ буссар. Бю­хъай мигу та-бунугу ттул пишалул кIункIу бан. Щар хьуну буссар жула гьунчIукьатIиричунан.
— Лакран, «Илчилул» бу­ккултран ци чIа учинна ина ?
— Ттулва аьзизсса лакран, дустуран, даврил уртакьтуран, ттунма ххирасса ГьунчIукьатIрал ва Гъумучиял жяматирттан чIа учин ччива цаннал ца буруччаву ва цаннал ца хъун баву. Муниву ттун чIалай бур жулва тIайлабацIугу, бахтти-талихIгу. Мукунма чIа учин ччай бур, лавгмунилгу кьадру-кьимат бувну, хIакьину хъанахъимунилгу ялув бацIаву.
Арсеннул дус Карен Арзуманов:
— Арсен на ккалли увайссар ттула хъунама уссин. Мунащал кIул хьусса чIумал на ияв чIава жагьил. Зий уссияв му ппурттуву телевидениялий. Арсен, тIурча, МахIачкъалалив увкIун ия цалла выставкалущал. Жу буссияв му выставка дансса зал хIадур буллай. Му чIумалгу ттул бакIравун къабувххьунссия нава щищал кIул хъанахъиссарив. Цаппара хIаллава ттун тIайлабацIу хьуна Ленинградуллал театрданул, музыкалул ва кинематографиялул институтравун дуклан уххан. Ци-дунугу ца захIматшиву хьхьичIун дагьни, Арсеннул мастерскойлуву дакъа дакI дигьа къалагайва. Ленинград бявкъусса, гъарал-марххалтту чIявусса шагьрур. Чурххавун бургъихсса, гъилишиврухсса мякь багьни, ччаннал лавсун, Арсеннул мастерскойлуву шайвав. Мукунсса энергетика дусса кIану бикIайва га. Мастерскойлул залуннал умудгу, гъирагу цIакь бувну, хияллал виуцIин увну, дакI дурну тIайла уккайвав. Тивува ттун чIявуну бакIрайн агьайва ца цамагу гьунар бусса художник – Буниямин Къаллаев.
Гьарцаннаву цалла рухI дишин хIадурсса икIайва, цIанагу ур Арсен. Ваная эбрат ласун ччан бикIайва жун, жура дуллалимунил кьимат ванал бивщуну ччан бикIайва.
Ихтилат бувссар
Руслан Башаевлул