Ас-намусрал дуцин – Амир Амаев

37_3Кьадарданул ттун нясив хьун бунни дакIнил хъинну уздансса инсантуращал хьунаакьин! Му категориялувун къабуххайми на ттула дакIнил чIарах итабакьара, миннаясса пикри бакIравун куртIну къаласара.

Ттигъанну ахиратравун лавгсса Жабраиллул арс Амир Амаев ия ваца Аьрщарайсса ас-намусрал хъун-чIивишиврул дуцин куна чIалачIисса инсан. Ттул мунащалсса дусшиву дуссия 30 шинал мутталийсса. На мунал мудангу махIаттал айвав, махIаттал айвав мунал кIукIлусса пишлил, личIлулшиврул ва хъиншиврул. Ваная на чивчуссия хьхьичIвагу. На Амир Амаевлун дуллуссия нара сакин дурсса «Бюхттулну пар тIисса чаннацIуку» куну цIагу дирзсса орден. Му дулайссия Буттал кIанттухасса къуллугърай авцIусса инсаннал цанма бан ккаккан бувмурнияргу ялттусса мурадру бартбигьлагьиминнан.
372Амир Амаевлуя лайкьри чичин цалунмасса жуж. Гьарцагу учкъулалий ва гьарцагу университетраву, гьарцагу дуклаки оьрчIахь, гьарцагу студентнахь бикIан аьркинссар мунал биография, оьрмулул ориентир хIисаврай.
Ттула архивраву бакIрайн дагьунни Амирдуща нара ларсун диркIсса интервью. Чан-кьансса кутIагу дурну, гьан дуллай ура «Илчилийгу» рищун.
Хъунасса аьлимчу ва инсан Амир Амаевлул пикрирду ва щугълурду царагу чIумуща къашайссар бухбуккан буван.
Хъинну хъуннасса дур профессор Амир Амаевлул элмийсса ирсирал хъус. Му мукун къабивкIссания, къаучIан уллантIиссия жула аьлим_чу дунияллул халкьуннал дянив хъанахъисса форумирттайн, къаккалантIиссия микку мунал материаллу. Амаев гьурттусса форумру хьуссар Австралиянаву, Великобританиянаву, Венгриянаву, Германнаву, Канаданаву, Аьрасатнаву, СССР-даний, АмерикIанаву, Франциянаву, Швейцариянаву, Швециянаву, Финляндиянаву, Чехословакиянаву, Японнаву ва чIярусса цаймигу паччахIлугъирттай. Му мукун къабивкIссания, къаувчIуну икIантIиссия Амир Амаев дунияллий ца яла авторитет ххисса МАГАТЭ-лул сакиншиндаравун.
НахIакьдан дакъар Дагъусттаннай цалчинсса Лениннул премия Амир Амаевлул ларсун диркIсса. Гайми орденну ва медаллу, дипломру ва наградартту хIисаврагу къаданну. Миннувух аьрай ларсмигу хIисав дарча, ца инсаннал хъазам биял къахьунссар.
Ттун ккаркссар Амир Амаевлул чурххал рентген-сурат, цийгу чIалачIисса 50-нния лирчусса дяъвилул цIалцIив (осколкартту). Гуржиянаву бахьттагьалтрал училище къуртал бувну махъ ва гьуртту хьуну ур Къапкъаз душманнаща мурахас буллалисса талатавурттаву, агьну ур ясирну, ливхъун ур мичча, дирну дур кIусса щавурду, хьуну дур ччаннай гангрена, ччан кьукьин рязи къавхьуну ур, бувну бур чIявусса операцияртту. Сагъну личIансса умуд бухлавгун мукьах увккун ур сагъну. ИлтIа хьуну, ттурчIардийн агьну ивкIун ур. Хьуну ур инвалид. Занай ивкIун ур косттиллай.
Аьрая аьйплу хьуну увкIсса жагьилсса лейтенант ивтун ур цала бу­ттал шяраваллил – ГьунчIукьатIрал колхозрал учетчикнал даврий.
Буттал кIанттул гьава, щаращал щинну, гъилинакI – хIалли-хIаллих тIий хIалгу кIура бавну бур чурххайн, бухIугу бивхьуну бур. МуницIунма чантI увкуну бур лейтенантнаву дуккаврихсса гъира. МахIачкъалалив Механикалул техникум бувккуну махъ зун ивкIун ур 182-мур заводрай («Дагдизель», Каспийск) инженерну. Муний гьашиву къадурну, увххун ур дунияллийх цIа дурксса МИФИ-лувун (Москавуллал инженер-физикалул институт). Му институт хьхьичIунну къуртал бувсса жагьилсса пишакар тIайла увккун ур «ЧIирттарачIан». Амир ивкIун ур му хъинну кьюлтI буллалисса кIантту чув-бунугу Африканаву, мяъданну буклакисса кIанттай бухьунссар тIий. Ххал барча, му «кьюлтIсса кIантту» лявкъуну бур Москавуллал зума-къирагърайва – атомрал хъирив лаллалисса институт. Миккун нанийнугу, чайсса бивкIун бур «ЧIирттарачIан» куну, яни цува И.В. КурчатовлучIан.
Курчатовлул хъинну кьадрулий кьамулгу увну, тапшур дурну дур жагьилсса специалистнайн 2-мур лабораториялувусса даву. УрчIва гьантлул мутталий му лабораториялий (мунийн чайсса бивкIун бур «кIирисса» лаборатория куну) дан багьлай бивкIун бур цирив ца хъиривлаяву. Цайнна муксса агьамсса даву тапшур дурну ххарил увцIусса Амир зий ивкIун ур, сайки гивува гьантта икIлакIисса куна, гъирарай ва шавкьирай. Мукун цана цува хъамаивтун даврихух лавгсса Амаев иривну ур ххуйсса облучениялул дозалухьхьунгу.
УрчIва гьантлувату, ятIулсса кьалангу кIунттил бувгьуну, ххалдиргьуну дур Курчатовлул «кIирисса» лабораториялуву Амаевлул дурсса даврил отчет ва хъинну рязину кьамулгу дурну дур. Цува Амаевгу, облучения хьун авцIуну тIий, дяъвигу бувну, тIайла увккун ур санаториялийн 2 зуруйсса.
Амаевлуща Дагъусттаннайн учIан къахъанай буну, ванал буцайдуш тихунма Москавлийн бувцуну, тихва бувну бур чIиви-хъунсса хъатIигу. ХъатIи хъунмасса ва гур­сса къабивкIун бунугу, хъунмасса ва талихI бусса оьрму бувтун бур цаннащал ца Амирдулгу, Муслиматлулгу. Цуксса хIайпнугу, цила дуснаяр шинал хьхьичI лавгуна дунияллияту Муслимат.

Амир Амаевлущал хьхьичIва хьуну бивкIсса ихтилатрава

— ХIурмат бусса буттауссу Амир! Цукунсса ци затри бивкIсса та «кIирисса» лаборатория тIисса зат?
— Мукун учайссия ххишала бакъа гужсса, 2 метралул уттасса бетондалул чIирттугу бусса, миллиардру харж бувну, дурсса сооружениялийн. Мунил вив ххал дигьайсса диркIссар ттуршазарвахъул Кюри бусса реактордаву облучениялул хьун дурну махъсса личIи-личIисса материаллу. Муний диркIссар хъинну багьлул ххирасса аппаратура. Хъанахъимуних манзилданий ялугьлансса чIавахьулттив бивкIссар, чIутIул система ишла дурну бувсса, цивппагу ца метралул ганзсса.
— Туну, ци хъанан бикIай­ссарар му атомрал «дуржагьраву?».
— Атом личайссар цила саргъунсса «статусрава». Му чIумал мунил сакингу хьун дайссар цавай атомру гайминнуйн данди бавцIусса цимивагу миллиард бусса каскад. Микку винна ччиссаксса кьянкьашиву дусса материал цилла хIалданий цурда къаличIайссар, хIатта му яла цIакьмур чаннаннил журалул духьурчагу. Ча, мукунсса аьламатрал реактор дайгьин-дугьан шайсса корпусрансса материал ляхъан дуллалисса даврин, хъиривлаявурттан хас бувссар на ттулва оьрму. КутIану мунийн учайссар КР (корпус реактора). Му хъинну хьхьичIуннайсса даву душиврийн мукIру хьуссар щалла дуниял.
— ТIайланма цIуххиннача, зул институтрайгу, вийгу буссарив цукунчIавсса тахсир Чернобыллайсса трагедия шавриву?
— Мунил тIайланмасса тахсирлувтал му АЭС-рал ялув каялувшиву дуллай бивкIмири, чара бакъа дуруччин аьркинну диркIсса режимгу, регламентгу лиян дурну, АЭС зузи бувну бивкIун тIий. Хасну на гьурттуну сакин бувсса корпус Чернобыллал тикку бигу-къабивкIссар. Тикку бивкIмунийн учайссия РМБК (реактор большой мощности канального типа). Ттуйн багьаймунийн учайссар ВВЭР (водяной энергетический реактор корпусного типа). Муний ттинин цаллагу къархьуссар катастрофа. Утти буссар мукьилчинмур поколениялулмур ВВЭР-гу, хIатта циха къуллугъ буллалиминнаву «авлиятал» бакIрайн багьарчагума, апатIрая бурувччуну личIансса. Муния дакъассар цукунчIавсса нигьачIишиву. АЭС-рттая хIучI тIутIаву нахIакьданссар. Дунияллийсса навтлил ва газрал луртан та-дунугу дайлитIунтIиссар. Углеродирттал цIанийсса дяъвирду тачIаввагу бухлаглай бакъар. Щинал цIанийссагума къалмакъаллу хъанан тIий дур дунияллий. Атомрал ва водородрал энергетикалун­сса альтернатива дакъар. Мунил кумаграйну кьатIув атмосфералувун дикъарчунна личIлачIиссар углекислый газрал миллиардрайн дирсса тоннарду. Атомрайн къаршину нани дурсса пропаганда – му навтлил ва газрал олигархтурал «кабакьулийну» салкьи дурсса тематикар.
— Ина цачIу зий ивкIун ура дунияллийх цIа дурксса аьлимтуращал. Хъунисса аьлимтурал дянив ци ду­ссар аьмсса?
— Жулла паччахIлугърал хъунмасса талихIну хьуссар тай шиннардий элмулуха ва иширттаха укунсса аьлимтал зий бикIаву: И.В. Курчатов, А.П. Александров, Р.С. Амбарцумян, Я.Б. Фридман, Н.П. Мельников, М.В. Келдыш, Ю.Б. Харитон, А.Д. Сахаров, Л.Н. Арцимович, В.Н. Легасов, Б.Б. Кадамиев, Е.Б. Патон, Н.С. Хлопкин, Н.Н. Флеров, А.А. Бочвар, В.В. Гончаров, М.Д. Миллионщиков, Е.П. Славский, Б.И. Зелддович ва мукунма цаймигу. На миннащал зий уссияв. Цир чиви миннал яла хьхьичIунми лишанну: бюхттулсса профессионализм, интеллигентшиву, дакI тIайлашиву, сакиншинначинал гьунар, цачIу зузиминнал чулухунмайсса хIурмат, цайнна ларсъсса даврил ялувсса жаваб­лувшиву.
— КIулли вин хъинну ххирашиву Дагъусттан. Цуксса кIантту бувгьуну бухьунссар мунил вил оьр­мулуву?
— Му ца географиялийнусса мяъналул кIантту бакъар, му цимилгу мунияр ялттусса кIанттур. Му ттул рухIирал минар!
— БуккантIиссарив Да­гъусттан та-бунугу европанал ва дунияллул даражалийн – дуккаврил, элмулул ва багьу-бизулул чулуха?
— Дагъусттаннай дагъусттанлувтурал цалвар хьхьичIва-хьхьичI цалва оьрму ва багьу-бизу дузал буллан аьркинсса. Жухлува жулва оьрму щилчIав тачIав ххуй-хъин къабантIиссар. Дагъусттаннал халкь мунин лайкьсса халкьри.
— Вилва оьрмулул лахъазанттуя угу-урувгун, ци маслихIат банна ина оьр­мулул ххуллу язи бугьлагьисса жагьилтуран?
— Дуккавриву куртIсса кIулшивуртту, давриву лахъсса профессионализм ва вилва пишалул ярагъ мудан магьир буллалаву, инсаншиврул ххуллийсса яхI-къириятгу тачIав хъамакъариртун. Мукунсса ххуллул ххуйшиву цимилгу тасттикь хьуну бур инсаниятрал тарихраву. Му Заннаясса ххуллур. Гайми циняв ххуллурдал ххув дурмур мудангу чанну дикIантIиссар духхин дурмурнияр.
Хъинну захIматну бур вих хьун Жабраиллул арс Амир Амаев утти жула дянив акъашиврийн. Амир яхъанай икIайссия бувагу кIива къатта бусса квартиралий, цува зузисса даврил чIарав. Му къатлуву хьуссар дунияллийх цIа дурксса чIявусса аьлимтал. Ба­къассия жула хъунасса аьлимчунал машина. Дуссия хъун дакъасса дача.
Агарда ттухьхьунна ихтияр дулурчан Аьрщарайсса аслил ва намусрал дуцин ххал дайсса единица ккаккан бан, на, лахъину пикривагу къабувну, зумух ласунтIиссия Амирдул цIа. Намусрал дуциндарал единица – Амир!
«Нагасакилул ва Хиросималул хъирив Американал ЦачIунхьу Штатирттал диркIун дур директива – Совет Союзрал яла хьхьичIунми 20 шагьрулийн атомрал бомбарду бичинсса. Агарда Курчатовлул ва мунал уртакьтурал дурсса даву къадиркIссания, бюхъайссия ишла дурну дикIан му директива». (Амир Амаев).
Цукун лайкьну къачIаланссия, агарда жула Дагъусттаннал цания ца университетраву ца къатта личIи барча, «Амир Амаевлул цIанийсса физикалул кабинет» тIисса цIагу цин дирзун!
МахIаммад
АЬДУЛХабировлул дакIнийнбичавурттава