Нажагьсса пишалул бувцунна Чукоткаливгу

wkpor_3Цалчинмур ЦIувкIратусса Кьурбанова Аьйшатлул Аьрасатнаву зий 30-сса шинну хьуну дур. ЦIувкIратусса учирчагу, ванил нину ПатIимат ШавкIуллал шяравасса бур, ппу Вали – Дюхълиятусса. Цаннан цагу нясив хьуну, ЦIувкIрав миналул хьусса вайннал кулпат ЦIувкIратусса бакъашивувагу дакIнийн къабагьайхьунссар щинчIав.

Нинугу, ппугу, арсру ва душругу дакI-аьмал хъинсса, халкьуннан ххирасса, хьхьичIун бурувгсса агьлу бур. Оьрмулул 20 шин хьуния шинмай Аьрасатнаву яхъанахъисса Аьйшат гьар шинах Дагъусттаннайн бучIай бигьалаган. Мунил учай Дагъусттаннай бакъа бигьа къалагара, шикку кунма ххуйну чувчIав къабикIай куну. Амма Валиевнал (укун учай ванийн цинявннал) даву Да­гъусттаннай дувай даву дакъар. Ва цIанакул зий бур Бурятиянаву, Владимирское тIисса месторождениялий, фабрикалул хъунмурну. Цимирагу шинъя ттул Аьйшатлущал кказитрайн ихтилат буван ччай. Гъурбатрайсса лакращал ихтилат буван мудангу гъира бикIайхха. Гьашину Валиевна биривссар ттухьхьун. Бував нажагьсса пишалуцIун, чиваркIунналмур пиша язи бувгьусса, тIабиаьтрал мяъданнал элму лахьлахьисса цIувкIра душнищал буккултрангу хIаз бизансса кунмасса ихтилат.

— Аьйшат, инава нажагьсса пиша, арамтуннал пиша цукун ва циван язи бувгьу­ссарив буси. Вих бурувгнал, ина кIулнал гьич ина му даврий зузисса инсанни къаучинссар. Ттюнгъашиву ва чувшиву хIала хьуну дунуккар виву.
— ЦIувкIрав школа къуртал байхту, на цаппара хIаллайсса зий буссияв Краснодардай. Ттул чIявусса дустал хьуна тикку, ххирар инсантуращал хIала бухлан. Дусъсса душваращал лавгра Благовещенскалийн, тикку Дальневосточный Аграрный университет къуртал бував, зий бивкIра ттулла даврий. Ми дия шяраваллил хозяйство лирну нанисса шинну, ххуйсса пишакарталгу хIукуматран аьркинну бакъая. Баххана хъанахъисса заманалул на бувцунна Политехнический институтравун, «обогащения полезных ископаемых» факультетрайн. Аьрщарал, тIабиаьтрал мяъданнацIун дархIусса давриву романтикалул хIахIгу бурхха, чIявусса луттирду ккалан ххирасса, дунияллул классиктурал литературалул асардай тарбия хьусса ттул дакI кIункIу тIия дия ар-майданнайх буккайсса давричIан. КъакIула таний нара язи дургьусса даву хъинну захIматсса душиву. Дякъивухгу, гъаравухгу, замгьардавухгу ххуллу ласлан багьантIишиву. Масалдаран, дякъил 35 градус му ттун нормар, му температура дусса кьини 3 километра бахьтта ритан шай. Дякъий сасаврил вардиш хьуну бура. КIинттул цимилагу тайгалийх вахтовый поселокрайн бияннин бачин багьай. Нигь дакъа къадикIай, лагма марххала ва пахъдагьру, инамур вас-ццах дакIнивун буххан къабитлай бачайссара…Адреналин чурххава буккай мукунний. Общежитиялийн бияннин дакI хъячавай ливчIсса ишругу хьуссар, лагма цухьри ва барцIру занай бусса ххан бизлай. ХIатта цухьри кIинттул шанан бикIайсса кIулну бунувагу. КIинттул Байкал бярничIа зий бивкIру, дунияллий яла авурмур ва марцIмур бярди му. Даву, гьай-гьай, оьрму аьрххи-ххуллурдай нанисса бур. Тундрарттайхгу бувкра, Ссибирнал хьхьирил лагмагу бувкра, Чукоткалийсса вахIшийсса тIабиаьтрайгу тамаша бував. ЦIусса месторождение лякъайхту, жу ляркъумуния хайр ласавриха зузиссару. Чукоткалий Майское тIисса месторождениялий зий бивкIра.
— Арцу-мусил мяъданнай зузисса инсантурал магьраву кунмасса оьрму бусса ххай бикIай чIявуми.
— Мукунххай бикIай. Амма цурдара хъинну захIматсса давур обогащение полезных ископаемых. ХIадурнасса арцу-муси аьрщараву къадикIайссар. Обогащениялул журардугу личIи-личIиссар, цумур жура яла дугьан аьркинссарив хъирив лаяйссар цал. Му щаллу-ккурккисса процессри. Кьимат­райсса минераллу личIи дувайссар цал аьркин дакъамур къатлия, ялар цумур метод язи дугьан дуссарив ххал дувайсса. Обогащение хъанахъиссар мяъданну ляхълай зузиминнал ва миннуя хайр ласунсса журалийн дуцлациминнал дянивсса дахIаврил ламу.
— Ххуйсса луртанну дурив жучIара арцу-мусил ягу му кьюлтI бан аьркинсса информациярив? Хасну ина цуми компаниярдай зий бивкIра, миннул цIарду дуссарив?
— ЦIубутIуй зий бивкIра ОАО «Полиметалланий», му Аьрасатнаву хъинну хъуннасса ва сийлийсса компанияр, арцу-мусил мяъданнаха зузисса. Мунил штаб-квартира буссар Питердай, компаниялул давурттив дуллалиссар 4 региондалий: Хабаровский крайрай, Магаданнал ва Свердловскаллал областирдай, мукунма Чукоткалий. На фабрикалий технологну зий бивкIра. Мукунма зий бивкIра Ингилиснал «Петро-Павловск» тIисса компаниялий. ТIайламур бусан, ингилисналми инвестортурал жун мукунсса къулайсса шартIру дузал дурнахха, жун хъамава бивтуна жува рудникирттай зузисса агьлу бушиву. Соцпакетругу дузал бувна, бигьалагансса, марцIшиву дансса шартIругу. КьатIаллил билаятир­ттал инвестортал ххишалану дакI аьтIисса бикIай зузалтрай жулваминияр, мунияту минначIан гъирарай зунгу бачай. КьатIаллил билаятирттайсса чIярусса компанияртту дуссар жучIара зий, рудникирттал хьхьури миннахьри учингума сисивияв. Так ми цанмасса хайр биярча, зул бала бакъар тIисса тарап дургьуну бакъар, жунмагу, зунгу хайрну зунну тIий бур.
— Аьйшат, аьрххи-хху­ллурдай вин цаягу ла­ккучугу бакIрайн агьссарив?
— Аьрасатнаву 30 шин шавай дур, амма лаккучуния чуври, дагъусттанчувагу бакIрайн къаагьссар. Мяйжанссар, Чукоткалийн цIигьурну зун бувкIуна Анадырдаясса оьрус хъамитайпа, му бия Анадырдай яла хъинми дустал бур цала лакрал кулпат тIий.
— Цукун бивтра ина, къаоьрус миллатрал инсан, фабрикалий хъунмурну? Хъунмасса коллектив бурив?
— Ур 50 инсан, цивппагу циняв арамтал. Буххай миннавунгу кувний щяйтIан, жуйва хъамитайпа, цуппагу дагъусттан душ, каялувшиву дуллан аьркинссарив тIутIисса. Амма ттул гужсса чIарахбацIултри ттун даврил мухIлу-хIин кIулшивугу, опытгу, куртIсса кIулшивурттугу. КIивагу вузраву ттун аьрщарал элму лахьхьин дунни, на тачIав дуккавриву ва давриву хьхьарашиву къадував, цIанакулгу ва фабрика цIакьну ччаннай бацIан бувансса ххуллурду, чаранну ляхълай буру. Зузалтрал ахIвал гьаз хъанай бур, цанма ххуймур буллалисса хъунаманащал ми циван ччаланссар?
— Дагъусттаннайн бучIайхту ссал ххари бувара, ссал аьсив бувара?
— Аьрасатнаву ттул чIявусса дустал буссар, цачIанма оьвтIун бикIай бигьалаган, амма тайгар­ттайх, тундрарттайхгу бувккун, на зунттавун зана шара. Дагъусттаннай бакъа бигьагу къалагара. Ттун хъинну ххирар ттулла даву, ххирар инсантуращал зун, амма ттунгу, на кунмаминнангу Дагъусттаннай дулланмур дакъар. Аьсив бара Дагъусттаннай законну зий дакъашиврул, хIатта ца справка ласуннин инсаннава рухI дуккавай личIай. Шикку гьарманан цува министр хханссар. Инсаннал хIурмат бакъашиврул дазу дакъар. Аьрасатнаву укунсса гъургъаза чувчIав дакъассар. КIулшивуртту думиннал ххуллу ласай вузирдавун, Дагъусттаннайрив ссаву ци бу­ссарив бувчIин шайсса иш бакъар. Арцуйн иман дирхьуну бур. Ялагу. Хъинну каши дусса инсантуралвагу Аьрасатнаву къабай жучIава кунма авадансса хъатIив. Каши дакъамагу бурж бувну лажин кIялашиву дуллай зий ур, яла жандалий къия дурну зий ур бурж лахъан. Щил аьйлулун къаагьанни, циванни му оьгь-чап? Дурккусса, грамотнайсса инсантураща давурттайн зун буххан хъанай бакъар кислуву арцу ягу чIарахацIу акъахьурча. Ттунма хIисав хьуссакун, хьхьарасса чIарахбацIулт буманал ишгу хьхьарану най бур, цIакь буминнал ишгу бачлай бур. Тагьар къулай хъанайгу дакъар. На ттулва арсру Дагъусттаннай дуккин буллай бура, ми Благовещенскалий бувсса, оьрус мазгу марцIну кIулсса оьрчIрур, мукунма ххуйну кIулссар лакку мазгу. Ттуща хьунссия Аьрасатнал ччимур шагьрулийн бувцуну гьан оьрчIру, амма на ми ватандалийн бувцуну бувкIра. Ватандалущалсса дахIаврил ххал руцан къаританшиврул. Къащи хъанан дикIай Дагъус­ттаннай хъуни хьуминнангума лакку маз хьхьичIунну бакъашиву чIалай. Зувира шин оьруснаву дарчагу, ххи хьурча дакъа цахъисрагу хьхьара къархьунни ттуву лакку мазрахсса ччаву. Даврил на Чукоткалийн, Бурятиянавун буцара, ниттил мазрах­сса ччаврил Лаккуйн, зунттавунмай буцара.
Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал