Ттива-тти аьлтту хьусса гений

spg_2Най бунува бусанна – ихтилат ХIамзат Муркъелинскийятур. Ва ляличIисса гьунарданул заллу ивкIшиву чIявуссаннан кIулли. Амма цурда ца макьала къаляркъунни ттун ва шаэрная, чичуя, таржумачиная чирчусса. ДакI дарцIуну ура къалякъинтIишиву му цайминнангу. Цири ва, мурчIишивурив, цама цаяра хьхьичIунай къавхьуну ччишивурив? Мугу, вамургу, цуксса хIайпнугу, жула миллатраву чансса дакъар. Амма на муний ацIан ччай акъара, ми царагу дащуй дишаврийну хъин дайсса азардугу (диял дакъашиву дакъача, гьаманки азар, гьа!) дакъахьувкун. Литературалуву нава къахъунма хIал бувну бунугу, ттуща пахрулий учин бюхъанссар, ХIамзат Муркъелинскийл асарлугърая цалчин махъ бувсминнавасса цану навагу хъанай ура, куну.

Радиолий зузисса чIумал на дурссия «Хъамабивтсса шаэртал» тIисса радио итадакьавурттал (радиопередачарттал) цикл. Гиву кIицI бувну буссия МахIаммад-Хан Пашаев, ттунма кIулссаксса ва гьарца чулухунай итххявхсса адамина цал-кIил кIицI унни Казбек Мазаевлул, хасъсса макьала тIурча ганаяту дурагу къадурккунни. Амучи Амуттиновлул сиптталийну ва харжирайну бувксса «Лакрал назмурдал антология» (ванийн халкьуннаву «Амуттиновлул антология» – «Амутиновская антология» – учай, му цIанин ва хъиндайдихьучи лайкь хьугу-хьуссар). Сакин буллалисса чIумал ганил редколлегиялухь (пуланнахь увкуссия, куну, цIа кIицI на шикку къадулланна, на увкуминнан цанма ххуйну кIулссар, щихь увкуссарив) увкуссия «Парту ПатIима ва Шамхал» тIиссагу, «ПатIимал уссу Аьзи» тIиссагу поэмарду «Лахъи балайрдавун» бичин мабитари, ми авторнал уттигъанну ляхъан бувсса поэмарду бушиву, цивппагу къаххуйну, ХIасан КIуруховлул пIякь бикIан бувну исват буннича, автортуралминнувун бичин бурив-бакъарив, зува ххал банссарча, куну. Ялагу кIицI бувссия тамашану гьунар буну МахIаммад-Хан Пашаевлул чивчусса «Гьухъаллал Къайдар. Халкьуннал бусалардайн бувну» тIисса поэма «Антологиялувун» чара бакъа бутан аьркинссар, куну. Ттун га поэма «ЦIузурул» цумур номерданий бивкIссарив, дакIний бакъая, мунияту номер къабувсъссия. Юх, «Антология» итабавкьусса чIумал, къабувтун лявкъуна га шедевр, га цила хIакьсса поэзиялул маржан. На мунил – литературалийну ччатI канакисса специалистал мукунсса автортурал чIарах буккаврил – махIаттал увнав. Мукуна хIисав къавхьуну чIалай ур ттун ХIамзат Муркъелинскийгу. Укун бюхттулсса гьунар миллатрал критиктурая кьюлтIну личIаврил аьй ми критиктурай дакъа, цува авторнайгу чIалай дур ттун: махъсса шиннардийнин ганал тамансса асарду дунияллийн къабувккун, чичай столданул хIужралувува ливчIун бур. Гьаманки му тагьар чIалай, нара кIицI дурсса радио итадакьавриву на увкуссия: «Цува Муркъелинский, цавувасса гьунар цIитI бивкIун чIалай бунувагу, му ялун буккан бан, му агьалинал хьхьичI бишин анавар уккайсса ивкIун акъар. Мугу, чIалачIиссаксса, цала кьаландалула дуклакимунил чулухуннайсса жаваблушин хъуннашиврул лишан дур, тIиссара. Ганал чIявусса асарду бур би­къавщунма ливчIсса», – куну.
ТIайлассар, махъсса шиннардий ми лакрал литературалул элмулийсса кIяла ттангъри марцI дуллай зий ур филологиялул элмурдал доктор профессор Сулайман Ханович АхIмадов – му гьаксса ххарисса давур. Мукунсса ца луну хьунни С.Х. АхIмадовлул «Каинат. Драматическая поэма». Ва луттираясса радио итадакьаву дуллай, на увкуссия: «Лакрал чичултраву яла хьхьичIун бувк­миннавусса цану, щак бакъа, хъанай ур Муркъелинахъал ХIамзат. Амма ванал асарлугъраяту кунма чанну чивчуссагу цама лакрал чичу ушиву къакIулли. ТIайлассар, ваца му аьдлу бакъашиву тIайла дацIан кунна, профессор Сулайман АхIмадов уссар чичуятусса лу хIадур буллай. Лакрал буккулт бур, хаснува на нава ура, ссавур дакъа му луттирах ялугьлай», – куну.
«Каинат» букканнин ХIамзат Муркъелинскийл давурттаяту бувккун бия анжагъ хъунасса оьруснал чичу Лев Толстойл «Хаджи-Мурат» романдалул таржума ва къуртал къабувсса «Зунзулчани хъячин хьхьичI» тIисса трилогия. Вай асардалгу Муркъелинскийл гьунар багьайкун цIитI бикIан бувну бия.
ЦIанакул на чичлачисса макьалалун­сса сававну хьунни жува цая гъалгъа тIисса авторнал чичай столданул хIужралувату уттигъанну буккан бувсса ца уттигу асар «Га ивкIссар махъа-махъма» тIисса поэма. Бюхъай на ХIамзат Муркъелинскийщал историк хIисаврай къарязи хьунгу. Амма ва макьалалий поэмалух тарихрал мурцIниха уруглай акъарача, му поэзиялул чулуха ххалбигьлай ура.
Агъалар-ханнал зулмурдая миксса буссархха чIявусса бусалартту. Автор поэмалул пролограву (хьхьичIмукъуву) тIий ур:

Хъинну ххирая ттун оьрчIния шинмай
Буттахъал хавардах вичIи кIюла дан,
ЧIявусса кьиссарду миннал бусайва
Аьжа-аьжаивсса, махIаттал хьунсса…
Гьар цума-цанналгу оь гьалак бансса,
ДакI цIурюкьин дурну, талай ачинсса,
Аьсивсса, кьурчIисса, къума лагансса,
ЦIимилул цIу ларчIун, хханхха ччуччинсса.

Вай мукъурттилла ккаккан дуллай дур ва поэма чивчушиву демократ пикрирдал виуцIин увсса авторнал. Мукунсса пикрирду ХХ-мур аьсрулул дайдихьулий чIявусса жагьи-жугьултраву бивкIшиврул барашиннах луглан захIмат бакъассар. Ци захIмат бикIанссар, миннал циняв мукIрусса бакIчину Авданнахъал Саэд (Габиев) ивкIун унува.

На вай хавардая язимур гьаз бав, –
тIий, ХIамзат мукIру хъанай ур цува ми хавардал гьуз учин увшиву поэма чичин.
Ихтилат Габиевлуйн багьну махъ шиккува кIицI банну поэмалуву тамансса кIанттурду жагьилсса чIумал Саэдлул чивчусса «Лаки. Их прошлое и быт» тIисса сочинениялувату лавсъсса бушиву. Гьалбатта, жунма, ттизаманнул буккултран, тай хаварду ца ляличIисса тIитIалану чIалай бухьурча, та чIумалсса агьулданун ми Саэдлул чивчумунива кIул къавхьуссарча, халкьуннал зуматува баллай бивкIссар, Саэдлулгу, цува ХIамзатлулгу ми халкьуннал тIутIимунивар луттирдайн лавсъсса.
Амма, ХIамзат миннуй чIурчIав дан бакIрай ацIан увсса, гьаманки «Лаки. Их прошлое и быт» буккаврийхчIинни, тIисса пикрилийн щак бикIан къабюхъайссар. Хъинну мюршну буруглагийни, чIалай бур цаппара кIанттурду ХIамзатлул, Габиевлул чивчумур ишла бувну, поэмалувун лавсшиву: имам Шамиллул ва Аьвду-РахIман-ханнал дянивсса машварартту, Агъалардул цала уссияту, Аьвду-РахIман-ханнаяту, Аргутинскийхь гьуш учаву, яла цува хан хьуну махъ, Агъалар-ханнал цала гвардия сакин баву (гъази-гъумучиял кIяла чухъричитал, маччайнал хъахъи чухъричитал, ккул-хъусращиял луххал ранг чухъричитал ва м.ц. Ми чухърал хавар хьхьичIа-хьхьичI Габиевлулъяхха чивчусса, яла ми иминну бувххун бур «Хан-Муртаза-аьли» балайлувун, ганил яла ххаллилми ххуттардивасса цавай хьуну). Му ба­къассагу, Агъалар-ханнал кьюкьравусса цаппараннал Щурагь дурсса чапхунну, биргьаравшивуртту, цала Агъалардул Жунгутайлив, вяйлившиву дуллай, да­гъусттаннал хъаннил чулухуннай кару лахъи дуллалисса полковник Лазарев чIавахьулттивух экьиутаву – вай гьарза «Лаки. Их прошлое и быт» луттиравасса эпизодрур. Ванилгу ккаккан буллай бур хъунасса демократнал ва ххаллилсса шаэрнал дянивсса асарлугърайнусса дахIаву хъуннасса душиву.
Амма ХIамзат Муркъелинскийн ххуллу ккаккан буллалима анжагъ ца Саэд Габиев къахъанахъиссар. 1877-ку шинал хьусса гьалакшинналул ва ганил Да­гъусттаннал бакIрачIан бучIан бувмунил Зунттал билаятрал миллатру чантI учин бувссар, оьрмулух личIинува буруглаги бувссар. Дуркссар Юсуп Муркъелинскийл (ХIамзатлул буттал), Аьли Къаяевлул, Сайпуллагь-кьади Башларовлул, Саэд Габиевлул, МухIуттин Чариновлул, Гьарун Саэдовлул, Курди Закуевлул ва мукунна цайминналгу ник. Га диркIссар хъинну ляличIисса ник – пролетар идеярттал хъиннура тарап дугьлагьи дурмурнугу хьун дурасса, лавгзаманнува яла чаннами пикрирдугу лавсъсса, ганищалсса дахIаву дуцан къабучIишиву загьир хьусса ник. ХIасил, цуппа заманава хъанахъиссар ХIамзат Муркъелинскийн ххуллун ккаккан бай валадну.
Чанссагу гьарта бувну, цалва поэмалул мурад Муркъелинскийл бувчIин бувну бур 2-мур «Лахъисса тарихрал кутIасса ххуллийх» тIисса бакIрай. Му мурадну, нукIувагу увкусса куццуй, бур демократ ххуллу. Му бакI дайдихьлай дур лакрал захIматкашнал зунттавусса къабигьасса ялапаршиннараяту, гайннал къарцинсса багьу-бизулияту, «цалла мискиншиву дуручлай», гайннал буллалисса жапараяту. Вана му цIитI бикIан бувсса ххару:

«Чаннасса, някIсса ссав янил лахIзалий,
ЦIан ттуруллив дурккун лакьайсса кунна,
Гужсса чявхъа-гъарал лачIайсса кунна,
Аьрабнал аьраллу зунттавун ххявххун,
Мискин Лакрал улклуй дирзун дур ххяппа…
Лакрал тархъан улча ясир бувну бур».

Ихтилат ислам дачин дурну бивкIсса лакрал миллатрал элитану хьусса миллатрал бакIчитураятур (шамхал, симирдал). (Шамхал, цумучу, симирдал тIисса терминнал хIакъираву ттул пикрирду личIиссар – на ми «ЦIубарз» журналданий бивщуссия, шикку миннуй аглан къахъананна.) Миллатрал яла марцIмур (цумумур) кицилий мукунсса ттангъа ляхълан?! Оьнура хъуннасса сисавурагу дуллай акъарив автор?! УрчIттуршраксса шинай Лаккуй паччахIлугъ дачин дурнугу бивкIун, «ацIния ряххулчин аьсрулий» щамххалтурал «цала пайтахт» (яъни тахшагьру) бизан бувну бур Азайни шагьрулийн (яъни арнил кIанайн). Амма щамхалтурал цанна кIанай кьадиртсса халкьлавчитурал хIукумат Муркъелинский, жагьилнийсса Габиев куна, демократ партиялул ххувшаврин ккалли дуллай акъарча, му ханнахъал зулмурдал хIукуматран ккалли дуллай ур, яъни шаэр шикку революционернаяргу хьхьичIунай най ур! Мунилгу ккаккан буллай бур шаэр анжагъ Габиевлул насрулий (прозалий) бувсмур назмурдайн буцайману къаивкIшиву, га цала аькьлулийну, цала дуниял ккаккаврийну зузисса инсан ушиву.
Цуксса оькки дарчагу ХIамзат Муркъелинскийл ханлугъ хIукму бачин баврил форма хIисаврай, мунивугу яла оькки­ми бур Оьмар-багнал арсру – Аьвду-РахIман, Агъалар тIурча – хъиннува. Аьвду-РахIманнул сипат оьккан дурну дур Уму-Кулсум-биканалла – Аслан-хан ва ганал арсру Нуцал-хан ва МухIаммад-Мирза-хан ливтIуну махъ, хIукмулул бакI дачин дурну бивкIсса хъамитайпалул, Аслан-ханнал щарссанил. Ганил Аьвду-РахIманнухь тIутIисса сайки цалчинми махърува бур укунсса:

Дава учIиакъуй, дава агьсса чув!..
Ягу: Дава хIанттил пиян…
Дава кьадарсса чув ва м.ц.

Мяйжаннугу, Аьвду-РахIманнуща цавагу ишираву ккаккан бан бюхълай бакъар цува цIакьсса хIакимну, паччахIлугърал бакIчину. Тарихрах бургарча, му мукунсса угу-ухьунссия, я аькьлулул личIину хьхьичIун къаливчу­сса, я тадвирданул чулуха ццихь бакъасса. Амма авторнал ганал хIакимнал сипат хъинну ялттурану, ванан вагу гьассарча, тIисса кунна, дурну кьадиртун дур. Вай жагъалашивурттугу, цаппара цаймигу поэмалул хасшиннардах хIисав ларсун, на тIий ура ХIамзат Муркъелинскийл «Га ивкIссар махъа-махъма» тIисса цалва поэма чивчуну бур «Каинат» поэмалуяр хьхьичIсса ппурттуву. «Каинатрив» чивчуну бухьунссар 1920-ку шиннардил ахирданий – 1930-ку шиннардил дайдихьулий.
Цукссагу чIаланну хьуну дур шаэрнаща Агъалардулмур сипат. Га ур хантуравугу яла оьману ккаккан увну. Лавмартшиврийну, уссийн хиянат хьуну ханшиврийн лахъаврилла ккаккан дуллай дур лакрал махъа-махъма ханнал тIабиаьт. Тарихрал чулуха ва иширах ургарча, га ххараххупписса, захIматсса заманнай, Аьвду-РахIман куна, цичIав тивтал бакъасса хан миллатрал бакI дургьуну ушиву – му хъуннасса нукьцаншиву диркIссар. Шамиллул муниннин хьхьичIгу (1842-ку шинал) Гази-Гъумучи хъямала бувну бивкIссар. 1796-ку шиная 1820-ку шиналнин Аьрасатнащал талай ивкIсса Сурхай-хан II-нал чулий бивкIсса тамансса пассионарсса (гьалаксса хасиятрал агьлу) лак, мунаяр махъ хIукмулул бакI дургьуну ивкIсса Аслан-хан оьруснал чулийсса ивкIун унугу, Лаккуйва ливчIун бивкIссар. Ми бакъассагу, Лаккуй мадарасса бивкIссар шариаьтрал идеяртту ххуй дизлазиссагу. Ми ччитари Имаматрал (имамтурал дачин дуллалисса дин-паччахIлугърал) чулийн кIура баен хIадурну чIалай бивкIссар. Диндалул гьавасравун бувтми тIурча, я лакрал миллат дяъвилияту бувххун бушиврух, я ххялтIа бувккун бушиврух бурган пикрилий къабивкIссар. Му тагьарданий Гъази-Гъумучиял ханлугъ – му чIирисса паччахIлугъ душиву, мунил бакIрайгу миллатрал буруккинну цалагу буруккиннуну бикIан аьркиншиву кIулсса хIаким икIан аьркинну ивкIссар. ТIайлассар, поэмалувума Агъалар-ханнал цала паччахIлугъ дачин дуллай, дайдихьулий дурсса давурттаву – аьрал цIакь баву (нукIува кIицI бувсса гвардия сакин баву), агьали пишакаршиврухун машхул баву (агьалий гулавти, ярагъ, ккулла-янсав, али-кIили дуллалаврихун, мархьру щащаврихун, луттирду кIикIай касмурдахун, заргалшиврухун, дарзишиврухун, уссал усттаршиву зузи даврихун бичаву), мюталимтурай ханнал дуллали­сса аякьа ккаккан дуркун, буккун лакрал махъа-махъсса хан гьаманки хъинну тIалавшин дума куна чIалан икIай. Амма му тема поэмалуву анжагъ дайдирхьуну, хьхьичIуннай хьун къадурну кьариртун дур. ХIайп! Ми темарду тIитIин дур­ссания, ми хьхьичIуннай хьун даврийну ядишин дурссания, поэма хъинну авадан хьунссия, Агъалар-ханнал сипатгу кьасса, куртI дакъасса къахьунссияча, ялун лирчумурну, чIярухъачIру думурну, цIитI диркIмурну, каш кувкун ка ччех къадикIаймурну хьунссия.
Муркъелинскийл цила багьайкун ядишин дурсса темамур дур анжагъ Агъалар-ханнал оьхIалшиврулмур, залимшиврулмур. Ва тема тIитIингу дурну, хьхьичIуннайгу хьун дурну дур. ХIукму бачин баншиврул ганал хIукумат сакин дай, цурдагу дай ясустураяту, вазиртураяту, маслихIатчитураяту, жалладтураяту, гьансанчитураяту, бучIибакъултраяту, яхIбакъултраяту. Ганал яла оьккими душманталгу бур уздантал. Ва жяматий­сса класс шаэрнал язи бугьлай ур Саэд Габиевлул яла ххирамур мува-му буну бакъача, га цувава, Муркъелинский, уну тIий хасну тархъаншивруха санаъ дуллалима. Сайки циняв Агъалардул зулмурду буллалими бур уздантал, хаснува «сийду уздантал» – гьаманки миннайн ур хан «ццугъа щун буллай». Амма цала «магъдущулт» бакъа ханнан цучIав аьркинну акъар. Ганал буллалисса хIукмурду

Я шариаьтрайну буллай акъая,
Ягу аьдатрайну буллай акъая,
Жан дукканссар, куну, лакрал халкьуннал,

Цанма дакIнин багьмур бувну гьан байва», – тIий шаэр ханнал хIукумат дачин даврил кьяйдалияту ихтилат буллай.
Агъалар-ханнал хIукумат дур ханнахъал хIукуматрал аргъгу, га пуч шавугу. Пуч шаврил лишан дур ханнал цанма къаччиминнай буллалисса зулмурду бакъа, ханнал дулланмур дакъашиврул дуллалисса къавкъиншивуртту, тIулдакъашивурттугу: цанма къаччинал чIавахьулттилун чуртту бивхьуну, «ясусшиву дуллай», вичIи дишавуртту, муниярдарагу цIияллайх лавхъун, щил-бунугу уттуллу бацавуртту, яла, гьунттихавай, цала бувсса гьунардаяту хаварду бусласавуртту, ккаччив биян бавуртту – миннул буслай бур хIукму бачин буллалаву духраларгун диркIшиву. Му бачин буллангу личIи ссан аьркинни, бачин буллай Аьрасатнал паччахIнал хIукумат дунура. Ми ишру хантурал хIукуматрал ссакаратран ккалли бан бучIир – цаппара шиннардивун «кIанттул хIукуматру» паччахIнал хIукмулийн дукьанна дурнугу дакъарив. Миннуву хьхьичIа-хьхьичI дукьан дурмур ханлугъну хьуссар Гъази-Гъумучиялмур: ца аьжаивсса кьяйдалий Агъалар-хан ивкIуссар, га ивкIуну махъ, Лаккуйсса паччахIлугъралгу, азаллий кIиттуршраксса шинай диркIсса паччахIлугърал, ахир хьуссар.
Амма поэмалуву Агъалар-хан ивчIав­ривун ганаясса ихтилат бухлавгун бакъар. Гьаттава вев-шев тIисса ханнаясса бусала ливчIун бур Агъалар-хан ивкIуну махъгу. Бусалалул бусаврийн бувну, ивкIусса ханнаха халмажраву дуаь ккалаккисса диндалул къуллугъчитал ццаххандарал буллай бивкIун бур гьаттава чIурду буллалисса ханнал. Агъалар-ханнайн энадрайсса ми инсантурал махъ цабувну, гьав ппив дурссар. Хан гьаттавува цайва бивхьусса сурув канай ивкIсса ашкара хьуссар. Га ххурттама хъанай ивкIун ухьувкун, къахьуншиврул ганал бакI муниннин ишла къадурсса билданух чурххая личIи дурну, ччаннацI дирхьуну, гьавгу лази-лакьин дурссар. Гьаман ва бусала щалва бур поэмалуву, так бивхьуну бакъар сурув канакаврил хаваргу, ишла къадурсса билданун кIанайгу шаэрнал къяма ххаржан ишла дурну дур.
Поэма ванийну къуртал хъанай бур. Амма мяйжансса оьрмулувусса ишру мунийну къуртал къавхьуссар. Ларгссар ттуршраксса шин. 1950-ку шиннардий ххаллилсса этнограф, тарихчи-гъирачи (историк-любитель), къуллугъ кьабивтсса полковник МахIаммад-Хан Пашаевлул, кумагчиталгу бувцуну, ппив дурссар Агъалар-ханнал гьав. Му эксгумациялул ккаккан бувссар ханнал бакI кьуркьуну ччаннацI дишаву – му га къаччиминнал кьисас ласаву хIисаврай, ханнай кьякьа баву мурадрай буккан бувсса махъ бушиву. Хъинну бюхъайссар поэма дунияллийн къабуккаврил сававгу – гьаманки му иш хьуну бикIан.
Буккул суал хIасул хьун бюхъайссар: поэма тарихрал чулуха щала тIайласса бакъар, ванивусса сипатру щала ххуйну хьуну дакъар, цир, туну, поэмалуву ххуй­сса дусса, куну.
Муркъелинскийл ва поэмалуву, муданна кунна, цал уттигу ккаккан дурну дур хIат дакъа бюхттулсса лакку мазрал мукъурттил тадарик (запас). Цалчин, шикку хьунабакьлай бур хъинну нажагь бакъа лакку мазраву ишла къашайсса махъру. Ттун кIулли буккултран мукунсса махъру, ми къабувчIлан бикIавай тIий, къаличIину ххирашиву. Му лакку мазраву хъинну кIюласса кIанур. Ца чулуха, махъсса ппурттуву прессалий чIявуну хьунабакьай хъинну чанну ишла шайсса махъру. На ми къабикIан аьркинссар, тIий, акъара. Ина ишла буллай урав чанну ишла шайсса, ягу зула шяраву бакъа ишла къашайсса ягу инава ляхъан бан мажвур хьусса (цалва пикри бувчIин бансса цамур махъ бакъашиврул ляхъан бан багьсса) махъ, вил жан цIуллу дивуй, чича чIаравра мунил мяънагу. Мазраву бунува, ишла къабуллай, хъамабитан буллалисса махъ тIурча на, нину-ппу сагъну бунува, экьибутлатисса оьрчIан ккалли бара. Гьарца махъунмай мазравун ласласисса хъамабитлатисса махъ на аьйкьу арс зана шаврин (возвращение блудного сына) ккалли бара. Жула чIивисса миллат­рал мазрава махъру экьиличлачаву – му хъуннасса кьанунлиявур (криминалли), тIиссара на.
Ва темалиятусса ихтилат къуртал бувну махъ, кIицI банна ХIамзат Муркъелинскийл ишла бувсса танивасса цаппара махъру: къайбулли – дугьан-лакьин захIматсса чIирисса хъу; кьинши (ишла бувну бур мархха-ххун тIисса мяъналий); пантI (панд?) – иш, кьаза, багьана; кьурукьай – ацIа аьралийчунал бакIчи, ацIкьурукьай – ттурша июл бакIчи, сотник; гъайрат – хIарачат, жушравун гьаву; патма – фетва (диндалул бакIчинал кьувкьусса хIукму); ахIъяна (агьъяна) – ай, нажагь; хайрат – хъус, хъинбала-хъиншиву, завжидийна (аьраб мазрай завж – лас тIиссар, завжа – щар, завжидийна хъанай бур диндалул чут – мяънамур дурчIлай дакъар, диндалул чув?), гьадият – ссайгъат, бахшиш; хуцI багьан – хъиннува ччан бикIан; къажарий – кIиллул ялун дутайсса ххирасса ялттуруту; чаржагь – гулавати щащайсса хах; зиллитIу – жаклий бигьлагьаву, мабяъду – махъаллил; таппажартту (ттаппажар­тту) – ласу-къасу; бювчIун чIяхъ – дарув-уртту; къарабуз (луттирай кьарабуз тIий бивщуну бур) – лакрал ахттая махъсса ссалам; Жалаллайн – аьрабрай кIиягу Жалал тIиссар: миннавату ца – Жалалу­ттин ал-МахIаллири, гама – Жалалуттин ас-Суйути, вай кIиягу аьлимчунал Кьуръандалийнсса тафсирду (комментарийрду, бувчIин бавуртту) чивчуну бивкIссар, цаннал дуллалисса даву гаманал хъирив дачин дурну, вай тафсирду Кьуръан лахьлахьисса суннитураву хъинну машгьурссар; вапа бакъа – лавмартну; даккаву – батIаву, собрание; мударрис – дарсдихьу (преподаватель); кьякьа бан – кьякьлухун ишаву, кьюкьин аву, аьмалсиз – аьмалбакъу, байчара; кIикIин – аьмсса мяъна хIайвандалул бурчу аьравли баврил давурттал ца (бявгъаву), шикку ишла дуллалимур мяъна кьянкьа-кьурчIи ан, виричушиврул школа буккин ан тIиссар; сайединтал (саййидинтал) – МухIаммад идавсил агьлу-авлад; гьалван – хъунма дараг, гьабитIа – хъаннил даву дуллан гъира бусса адамина. Вай махъру – му кьянкьасса талатавур лакку мазравусса махъру литIун къабитаврил ххуллий дачин дурсса. Ва хIаллай ХIамзат Муркъелинскийл цалла даву дуллалисса хIужра (рабочий кабинет) реабилитацион палаталийн буккан бувну бур.
Амма анжагъ хьхьичIава махъру уттабуккан бавриву бакъассар шаэрнал гьунар. Шаэрнал гьунар кIулсса му­къурттиятугу ссигъарисса, тамаша буллали ансса, яру тIитIин ансса, базу-базурду ццах чин бансса, ня щурущи дансса, ми гьарзатгу цал архIал гьалак дуккан дансса сипатру сакин давур. Гьаман му карамат дур ХIамзат Муркъелинскийл поэзиялуву. Буссар ца цамургу хъунасса шаэрнаву бикIан аьркинсса чул – идеярттал аваданшиву, миннул прогрессившиву. Микку Муркъелинскийщал бяст шайсса лакрал шаэртал къачIявусса бур.
Ттулла макьала на къуртал дан ччай ура суалданийну. Ци бурвав дунияллийн къабувккун ливчIсса шаэрнал чичай столданул хIужралуву?
Сулайман Мусаев