Байча щилан бивкIунни жула оьрмулул кьинирдайн

Оьрмулул ххуллурдал инсан личIи-личIисса дуламанттайх ачин увну, га сасан уллалисса кунмасса ишру хьун бувай. Вана уттигу жулва оьрмулул кьинирдан аьркинсса чIярусса затру багьлул ххира хьуну, чIявусса инсантал хъуниминнаха «зайлази» бунни.

ХIажимурад ХIусайнов
Уттигъанну экономикалул иширттая мадара кIулшиву дусса, аькьлу-кIулшилул увччусса аьлимчунал ца тIитIала дунни ттухь. Бунияла, жува хъяврин хьуну буру Ельциннул заманалий. Ва аьлимчунал ттухь бувсуна цIанасса Аьрасатнал арцуй чивчуну бушиву «Билет банка России» тIий. Ванийну тIиссар тIива Аьрасатнал арцул банк таксса инсантурал канихьсса идара бушиву. Укун бакъа ХIукуматрал канихьсса бивкIссания, арцуй чивчуну бикIантIиссия тIива «Казначейский билет банка России» тIий.
Экономика му хъуннасса, чIярусса арцущал, хъуслищал бавхIусса затру хIисавравун ласайсса элму дур. Гьай-гьай, укун хъуннасса хIукумат «бартмихь» бищун къадитанну дачин дуван, циняв рязину бикIаншиврул хIисавравун ласун аьркинсса затру чIявусса бушиву кьюлтIсса зат бакъар. Амма жуятува кьюлтIсса затну хъанай бур, Ельциннул заманалий бюхълахъиминнал канихьхьун ларгсса, жура ца кьини букансса ччатIух дарххусса ваучердах машан лавсъсса мяъданну, завод-фабрикартту цукун, щин хайрну зий буссарив тачIавгу жущава кIул буван къахьунтIишиву.
Конституциялийн бувну, ми хъус щилчIав ка къащун ядуллалиссар хIукуматрал. Багьри лахъ хьунни, лагь бувара тIисса хаварду нахIакьссар. Циван учирча, баян бувну буссар дунияллул инсантурал хьхьичI жулла ХIукумат рынокрал экономикалул ххуллийх нанишиву. Нанияра утти, гьура-гьайта къатIий, пикри буваннуча «рынок» тIисса мукъул ци тIиссарив. ТIитIинну Ожеговлул словарь. «Рынок» тIисса махъ ва лащан буллай ур «базар» тIисса мукъущал. Жунма кIулсса куццуй, базаллул бишлай бур цилва багьа. Базаллуву даххул хIисавравун ласлай бур дахлахисса хъус итадакьин харж дурсса арцу (себестоимость), ялагу хъус итадакьиншиврул харж дуван аьркинсса арцу, га хъус цIунилгу итадакьиннин кулпат ябувансса арцу, ялагу чан-кьансса махъун дитансса, ххазна бувансса арцу. Вай кIицI бувсса затру циняв хIисавравун лавсун зузисса дахху-ласучи къааьйкьай­ссар. Амма ХIукумат, ва рынокрал конституциялий цила къулбас дурну дунура, багьри лахъ мабувару тIий, «мурияртту» биян буллай дур дахху-ласучитурайн. Ттул пикрилий, архIалла нани дуван багьлай бур аьмсса, хIукумат заллусса хъус дахлахисса дахху-ласуртту. ХIатта ялув кIицI бувсса затру хIисавравун лавсъсса чIумал, гьич бажахIат хIукумат заллусса хъус душиву ттун къакIулли. Дахху-ласулуву бикIан багьлагьиссар чара бакъасса бяст-ччал. Бяст-ччал бакъаний багьри лавай бачайссар. Рынокрал цилла чикъарчу законну дуссар. Шикку ца чIивисса мисал буцин ччива. Ца чIумал на, Ельциннул заманнай, Дарбантуллал, хъус даххан дишин­сса кIанттах арцу ласайсса базаллуву шампунь дахлай уссияв. На ттулла шампунь ччяни машай гьаншиврул, дачIи къурушрал гайминнаяр багьа ялавайну бивхьуссия. Валлагь 10 минутI къархьуну ттуйн чIаравсса дахху-ласучитал гьужум буллан бивкIуна: «Я жу кунмасса багьри биша, ягу акъа-къатIа хьу шичча», — тIий. На гайннайн мютIи хьуссияв.
КIулсса зат бур, хIукумат, цурда заллусса къажанжи дучIан дуван бюхъайсса предприятияртту дакъахьувкун, инсантурал социал зумунусса тIалавшиннарду ва цилва буржру биттур буллай душиву дахху-ласучитурая ларсъсса налогирттайну. Таксса инсантурал канихьхьун ларгсса хъус зана къадуллантIишиву ва паракьатну зун бюхъайшиву баян бувуна Путиннул цува цалчин Аьра­сатнал Президентну увчIайхтува. Мунийн бувну, жулла хIукуматрал лагма лавгсса «ккаччив» чIяву хъанай бухьувкун, Аьрасатнал хIукуматрал цилла махъун диртсса арцух тIитIлан багьлай бур цIусса мяъданну, предприятияртту. Му чIумал хьунтIиссар дахху-ласулуву сагъ-саламатсса бяст-ччал. Байча щилащавугу дацIантIиссар.