kokos_2Ва цIа дирзун дур цалва луттиран Г.А. Кошеленко, Р.М. Мунчаев ва В.А. Гаибов автортурал («Археология Афганистана. В дни мира и дни войны»). Луттиран хас дурсса ва макьалалул мурад буккулт жула лаккучу Рауф МахIаммадович Мунчаевлул ирглийсса элмулул даврищал кIул баву дакъасса, совет аьрал тийх бунийгу, аьрал буккан бувну махъгу та бусурман билаятраяту жунма чIявусса баяйсса бушиврийн бувну, тийхсса халкьуннал лавгмур ва цIанамур оьрму, тайннал ххаришивуртту ва буруккинну, тайннал дунияллух бургаву ва му ккаккаву цукунсса дуссарив кIул бавур. Ванивату ялату кIул хьунтIиссар жунма жувагу, лагмасса дуниялгу дурчIаврихсса мякь лиххан бансса тамансса гъира бутансса зару. Бувккума цува Авгъаннавун ивссаксса къахьурчагу, тиккусса дахханашивуртту, аьламатру, ххуйшивуртту ва къаххуйшивуртту, хьхьичIуннайшивуртту ва лухIи кьинирду кIул хьунтIиссар. «Ва луттирал автортурал ччянива пландалувун лавсун буссия авгъаннал халкьуннал лавгмуниву хьу­сса кьурчIишиврун хас дур­сса даву чичин ва агьалинавун дуккан дан. Тикку – Авгъанисттаннай – кунма, халкьуннал гьайкаллу гьануцIакул духлаган дурсса (тотальное уничтожение) ишру инсаният­рал тарихраву къавхьуссар. (Ми духлаган даву, тIайлассар, хьхьичIнияр чIирисса масштаб­рай дунугу, уттигу найнна дур.) Ми пасатчитал бия, ца чулуха радикал (мархлуцIакулсса, гилавацIакулсса) аьвамтурал – цан цIагу ТIалибан дусса – хIукумат. Му хIукумат диркIунни музейрду, музейрал коллекциярду, нукIузаманнул магьирлугърал гьайкаллаву яла хъуними духлаган дуллай. Вамур чулуха ахир дакъасса дяъвирдал аьзиз бувсса хъудугьулт бивкIунни нукIузаманнул шяраваллаяту лирчIмур лекьан дуллай, гиву цанма ххазинарду лякъинссар­хха тIисса умудрай, яла гай дахху-ласучитуран kos_2бавххуну, маэшат къулай бансса кьасттирай, тайнналгу ми артефактру (артефакт – канил дурсса зат) Пакисттаннайн гьан дурну, тиччагу антиквар хъус даххай центрданийн буккан бувсса Лондоннайн гьан дурну, тичча тIурча, гай ппив хъанай, чIа дуллай диркIунни щалла дунияллийх… Дуниял гьургу хьуна ТIали­бан­далул амрулийну Бамианнай кIира зунттуксса Буддал гьайкал (Хх.д. сурат 1) пIякь учин дурсса чIумал. Амма чан­сса хIаллавун чIявусса инсантуран му иш хъамабитансса ялун бивну, гайннал кIулшилул тиву-шиву – къирагърай ливчIуна. Агьалинансса информациялул ярагъуннийну му хавар бавминнан щаквагу багьлай бакъая му айсберграл (айсберг – хьхьириву гьузузи микIирал зунтту) ялун чIалачIимур чул бушиву (дакIнийн бутлай ура айсберграл арулва бутIул ца бутIа бакъа щинавату ялун ливчуну къабикIайшиву, гайми ряхва бутIа щинавун бахьлавгун бикIайшиву. – С.М.). Билаятрал шагьрурдай кьасттан ххит дуллай диркIшиву нукIузаманнул магьирлугърал азарахъул, азарахъул гьайкаллу», – укун тIий байбихьлай бур цалва лу автортурал. Луттирал бур шанма бутIа. Цалчинмур хас бувну бур Авгъанисттаннал археологиялул тарихран. Ваний бувсун бур билаятраясса кIулшивуртту ва артефактру цачIун даврияту ва, ми гьанулун ларсун, цукунсса концепцияртту сакин дай­сса диркIссарив. КIилчинмур бутIуй бувсун бур культуралул ирсирайн ливксса бала-мусиват. (Ва макьала хъунмурчIин вай кIивагу бутIун хас дурну дуссар.) Шамилчинмуний дуллуну дур элмийсса диххавуртту дуллалийни, ляркъусса Авгъанисттаннал гьайкаллацIун дархIусса материаллу кунничIа кув дирхьуну, дузал дурсса элмулул эссерду. Билаятрал археологиялияту гъалгъа тIуннин ганил тарих кIулну бикIан аьркинни. Мунияту жувагу, ххалбигьлагьисса луттирай бумур гьанулун лавсун, бусанну му. ПаччахIлугъшин сакин хьуну дур Авгъанисттаннай жулва заманалуяр хьхьичIсса I азарукулул цалчинмур аьсрулий (ттуршукулий) цирда-цирдалусса неххардил дарардаву, куннияту кув батIулсса ирригациялул системалул хъуни дакъасса щюллишиннардай (оазисирттай) хьусса хъуни дакъасса паччахIлугъсса сакиншиярттаяту. I. Цалчинмур бутIа. Авгъанисттаннал тарих Жула заманалуяр хьхьичIсса VI аьсрулий та билаят лавсун бур хъуннасса Ахеменидтурал паччахIлугъ сакин дурсса парснал (ираннал). Яла жула заманалуяр хьхьичIсса IV аьсрулий му паччахIлугъ, Македоннал Александрдул аьралуннал рищавуртту дурну, леркьун дур. Грек-македоннал хIакимлугъ (власть) тикку диркIун дур жула заманалуяр хьхьичIсса II аьсрулийнин. Му ппурттуву гьарза хьуну дур та региондалийн куч шай агьалинал ххяххавуртту. Жула заманалул байбихьулийсса I аьсрулий тикку хьуну дур номад тIисса агьулданул бакIчитурал сакин дурсса Кушаннал паччахIлугъ. Му паччахIлугърал бакIщаращинугу, вирдакIнугу бивкIун бур Бактрия – утти заманнул Авгъанисттан, Узбакисттаннал Кьибла ва Таджикисттан буххайсса хъунмасса маданий-тарихийсса (культурно-исторический) билаят. ПаччахIлугъ аргъиравусса ппурттуву Кушаннал паччахIлугъравун буххайсса бивкIун бур, Бактрия бакъа­ссагу, Авгъанисттаннал Кьиб­лалулмур бутIа, ттизаманнул Пакисттан ва Гьиндусттаннал хъунмурчIинсса кIану. Жула заманалул III аьсрулул кIилчинмур бачIинний Кушаннал паччахIлугъ хIура-чIура дуклан диркIун дур. Му ппур­ттуву Авгъанисттаннал ца бутIа Сасантурал (Сасантал – Ираннал та чIумалсса шагьтурал тухумри), ца бутIагу цайми куч шай агьулданул (хионитътурал, яла эфталитътурал ва туркнал) ххяппулун лавгун бур. Му чIумал билаятрал хъунмур бутIуй бакI дургьуну бивкIун бур цаярва лавайсса даражалийсса паччахIтурайн мютIи шайсса кIанттул бакIчитал (мютIишин учинуксса бакI дугьаву диркIун дакъахьурчагу, цийн чул бищаву диркIун дур щак бакъасса). VII аьсрулул дянив Авгъанисттаннал билаят цала кIунттихьхьун ласлан бивкIун бур аьраб. Амма билаятрал хъунмур бутIа гайннаща ласун бювхъуну бур анжагъ VIII аьсрулул цалчинми ацIукурдай. Данди бацIаврил махъва-махъсса кюру бивкIун бур билаятрал Кабулисттан тIимур бутIа (Кабулисттан – ттизаманнул Кабуллал лагма-ялттусса кIанур). Му щаллуну ласун бювхъуну бур анжагъ хъиривмур аьсрулул дайдихьулий. Аьраб халифат хIура-чIура дуклан диркIсса ппурттуву Авгъанисттаннал аьрщарал хъунмур бутIа багьну бур ТIагьирнахъал хIакимлугъралун, яла Саманнахъалмунилун. Му паччахIлугърал хахливу хьуну дур цIакьсса Гъазнивийна­хъал паччахIлугъ – Авгъаннал Кьиблалул чулухсса Гъазни шагьрулий цил центр бусса. Гъазнивийнахъан талан багьну бур Салжукьийнахъащал ва Гъурийнахъащал. Гъурийна­хъул мукунма талай бивкIун бур Хуваразимнахъащалгу (хорезмщагьтуращал). Му цуппагу бивкIун бур мангъулнал мугьалтту ялун ххяххавайсса замана. Жура кIицI дурсса куннащал кув биллалавурттал, питнардал гивахсса миллатру хIура буккан бувну бивкIун бур. Мангъулнал мугьали бувккун бур ХIII аьсрулул байбихьулий. Мунил диян дурсса чIарашинналул, зараллал Авгъанисттан хъинну махъун бувтун бур. Мангъулнал Ираннал билаятрай сакин дурну дур Хулагуидтурал паччахIлугъ (Хулагуидтал – Хулагул, Чингиз-ханнал арснал, агьлу-авладрайн учайссар). Мунийн Илхантурал паччахIлугъ кунугу учайссар (гьаманки мукун учаванну, га кIицI дуллалийни, ганийн жувагу, цанчирча мукун учайсса буну тIий чIявуми билаятирттай). Тамансса хIаллай бивкIун бур Авгъанисттан Илхантурал паччахIлугъравун бухлай. (Илхан тIисса илданул хан тIиссар.) Му паччахIлугърал вирдакIнугу бивкIун бур Иран. ХIV аьсрулул ахирданий Авгъанисттан хьуну бур Аьрчча Тимурдул сакин дурсса хъуннасса паччахIлугърал дязаннуну, Гьаратгу (Герат) хьуну бур хъунмасса хIаллайсса Тимурнахъал паччахIлугърал тахшагьруну. 1504-ку шинал Тимурнахъал тухумравасса принц Бабурдул лавсун бур Кабул. Бабурдул сакин дурну дур хъунна­сса паччахIлугъ. Ганивун сайки щала Авгъанисттан, Гьиндус­ттаннал хъунмасса (цивун Бенгалиягу багьайсса) бутIа буххайсса бивкIун бур. ПаччахIлугърал тахшагьруну хьуну бур Дели, Бабурдул агьлу-авладрайн тIун бивкIун бур Хъун Магъулнахъул (Великие Моголы). Мува ппурттуву авгъаннал халкьуннаву хIасул хъанай диркIун дур, цалалусса паччахIлугъ дан аьркинни, тIисса кIулши. Пуштуннал (авгъаннал халкьуннавусса ца этносрал) цалалусса Дуррани тIисса паччахIлугъ (1747–1819 шш.) хIасул хьуну дур. Гьаман муния шийннай дур Авгъанис­ттаннал паччахIлугъ. II. Цалчинсса элмийсса лякъавуртту Авгъанисттаннал археологиялул мяйжаннугусса дайдихьу дархIуну дур Чарлз Массоннул цIаницIун. Массон ганал цанна ларсъсса цIа дур, тIайласса цIамур дур Джеймс Льюис. Увну ур га 1800-ку шинал Лондоннай. Школа къуртал бувну махъ, га Британнал Ост-Инд компаниялул армиялувун рядовойну Гьиндусттаннайн лавгун ур. Ряхра шин аьралуннаву дурну, 1827-ку шинал га аьралуннавату ливхъун, цIусса цIагу кьамул дурну, цув американчура, тIисса бусалагу цала биографиялуцIун бавзуну, Ираннайн ивзун ур. Авгъанисттаннайн увкIун ур Массон 1832-ку шинал. Тикку га ивкIун ур ингилиснал ясусшиву дуллай. Мунищала архIал га ивкIун ур, бакIрайн дагьсса артефактру датIлай, элмулул материаллу цачIун дуллай. Ганаяту лирчIун дур хъуннасса, хъиривлаявугу цалла дурсса, элмулул материаллал архив, мукунна сикрал (сичча – монета) коллекция. Му коллекциялуву дур 10000-раксса мусил, арцул ва чарвитул сичча. Миннуву чIяруми ганал машан ларсун диркIун дур Кабуллал базаллуву. Массоннул хъунмур ургъил байсса бивкIун бур гьаманки чарвитул сикрах. «Мусил-арцулми сикри тиха-шиха дуркIсса дикIангу бюхъайссар, чарвитулсса чIярумур чIумал гиккура дурсса дикIайссар, кIанттул хасиятгу гайннул тIайлану ккаккан дайссар», – увкуну бур ганал, цайми аьлимтураяр цукссагу хьхьичI. Му бакъассагу, сикрай дикIайссар чичрурду, гайннуйну кIул бан шайссар, гай ци заманнайн дагьайсса дуссарив. 1995-ку шиналнин «аьтти-ттяркьилун» ккалли дурну, сандакъулну тийннай дирчусса Массоннул дартIсса кьай-кьуй диркIун дур Британнал биб­лиотекалуву. Ми Британнал музейравун дуллукун, «аьтти-ттяркьилуву» ляркъуну дур Баграмлив (Македоннал Александрдул бувсса ва шагьрулийн Къапкъазуллал Александрия учайссар) 6200 сичча. Чарлз Массоннул дурсса давурттан лайкьсса кьимат бишлан бивкIун бур, анжагъ га ивкIуну цуксса хIал лавгун махъ. III. DAFA-лул замана Авгъанисттаннал археологиялуву яла хъунмур кIану бувгьуну бур паранкнал археологтурал. Ингилиснал ва авгъаннал 3-мур дяъви къуртал хьуну махъ, Авгъанисттан чийн хъар дакъасса паччахIлугъ душиву кьамул дуркун, Амануллагь паччахIнал (амирнал) (Хх.д. сурат 2) модернизациялул ххуллу бувгьуну бур. Ганал дуллалисса модернизациялул ца элементну диркIун дур Авгъанисттаннай даиман зузисса Франциянал археологий делегация сакин баву ва Кабуллай паранк лицей тIитIаву. «Билаятрал каялувшинналун цIитI бикIан бувасса щак багьлай бухьунссия миллат цачIун хьун баншиврул цала халкьуннал цIанихсса лавгзамана уттабуккан бан багьлагьишиву», – увкуну бур автортурал. Археологиялун хъунмасса кIану булаврил савав диркIун дур Баргъбуккаваллий зузисса археологтурал Авгъанисттан археологиялул элмулул ссинжирданул «биял къахъанахъимур бурхIулттун» ккалли буллалаву: Авгъанисттаннай хъиривлаяву багьайкун къадурну, та региондалий хъанахъисса процессру бувчIин къабюхъан тIий бивкIун бур. Му бакъассагу, «ХХ аьсрулул байбихьулий Китайннал Туркисттаннай дурсса караматсса элмийсса тIитIавурттал аьлимтурал хияллу кIири бичин буллай бивкIун бур ва, Авгъанисттаннай лякъинми ххазинарду тайннуяр къачан­сса бикIанссар, тIисса пикри хIасул буллай бивкIун бур». Мукун тIиртIуну дур Франциянал DAFA тIисса археологтурал кьюкьлул хьхьичI Авгъанисттаннал билаятрайнсса нузру. «Му делегациялуя бивсса хайр исват банссия, сенсацияну хьунсса археологий лякъавуртту аьлтту дарча, ми цирдагу Бактриянаву». Цанчирча та ппурттуву Франциянал элмулул язиминнал (элиталул) дуккаву диркIун дур классикийсса, яни грек-юнаннайсса ва латиндалийсса. Бактриянаву тIурча, Македоннал Александрдул аьралуннал сайки шанна шин дурну дур мютIи бан къахъанахъисса кIанттул агьлу кIунттихьхьун ласлай ва гьаманки тикку, хаснува танил тахшагьру Бактрданий, дикIан аьркинну диркIун дур, тай аьлимтурал пикрилий, грек-македоннаяту лирчIсса аьш-бакI. Му бакъассагу, грек-юнаннал тарихчи Полибий буслай ур, Селевкиднахъаясса паччахI Антиох II-нал сайки кIира шин дурссар му шагьру ласлай, ахиргу, къабювхъуну, Бактрия чийн хъар дакъасса паччахIлугъ душиву бакIрайн ласун багьшиву. Муниннин тивах ляркъусса грек-бактрий сикри миксса чIярусса диркIун дурхха, ца чIатIа дизайхтура, лухччинува нукIузаманнул ххазинардал щаращи ялун личин кунма, ххай бивкIун бур. Альфред Фуше бакIчисса цалчинсса паранкнал делегация Бактриянавун лавгун бур 1924-ку шинал. Амма ганин цукунчIавсса тIайлабацIу хъанай бивкIун бакъар: археологтуран тивах Тимурхъал авладрал заманнайсса дакъа артефактру ляркъуну дакъар. А. Фушел хъирив DAFA-лул директорну хьуну ур А. Барту. Ва базилух биялсса тIайлабацIу хьуну бур. Элмийсса диххавуртту дуллалисса шартIру диркIун дур хъинну захIматсса. КIанттул агьлу хъинну душманну буруглай бивкIун бур ми хъиривлаявур­ттах. Хаснува гайннан къаччай бивкIун бур ми кьатIатусса аьлимтурал дуллалаву. Цалчинми гьантрайра экспедициялун Гьадда шагьрулул махIлалий ляркъуну дур 30-нния лирчусса артефакт. Хъиривми гьантрай ляркъуми диркIун дур хъиннура гьарзасса. Амма цаппара гьант­равун хьуну бур хъинну тIааьн бакъасса иш: тивахсса маллатурал гьуз бувсса агьулданул аьлимтурал дурсса диххавуртту ппив-ххив дурну, зия дурну ляркъуну дур. Франциянал Авгъанисттаннайсса илчинан экспедициялул даву дацIан дан ччан бивкIун бур. Амма Авгъанис­ттаннал хIакимлугърал жаваб диркIун дур хъинну тадвир бусса: агьали гьалак буллалисса маллатал бу­ккан бувну, ухссавнил чулухунмай бизан бувну бур. Тайннаву яла чялишми бувгьуну, ка-ччаннай махругу дирхьуну, дуснакь бувну бур. Тахсиркартурай аькIри дирхьуну дур. Му бакъассагу, кIанттул агьалинаву дачин дурну дур элмийсса давурттал мяъна дурчIин дуллалаву.   А. Бартул Авгъаннай дур­сса даврил багьа бищун бигьа ба­къар. Амма ганалнияргу хъуннасса дур ганал хъирив DAFA-лул директорну хьусса Ж. Акэннул ляркъумур. Гайннуву яла хьхьичIунминнун ккалли дуллай бур Баграмрай дурми. КIицI дуллай бур Аьрщирдал дянивсса хьхьиривусса билаятирттавасса арвавсса пюрундалул тIахIни, чарвитул статуэткарду, гипсрая дурсса кьай-кьуй, Гьиндусттаннавасса магьилул кьай ва Китайнава дучIан дурсса лакру. DAFA-лул давриву яла захI­матмур чIун духьунссия КIил­чинмур дунияллул дяъвилул чIумалмур. Иш къулай хьуну бур DAFA-лул директорну Д. Шлюмберже ивтсса чIумал. Шлюмбержел Авгъанисттаннай дачин дурсса элмийсса давурттал хасиятра даххана дурну дур: агана ттининтуми аьлимтал грек-буддий гьайкаллах луглай бивкIхьурча, ванал хъунмурчIинмур интерес бивкIун бур исламий темардах. Сириянаву ва Ливиянаву элмийсса диххавуртту дуллай вардишсса аьлимчунал утти ахттаршинну дуллан ивкIун ур Лашкари Базардай – Гъазнивийнахъал тухумрал султаншиву дуллай бивкIсса тахшагьрулий. Тикку Гьилманд неххал зумардай лявкъуну бур шанма чIалъаь. ЧIалъаьрдал чIирттай диркIун дур туркнал гвардия ккаккан буллалисса фрескарду – мугу инсантурал суратру дан исламрал ихтияр къадулайсса дунура! Экспедициялул Гьиндукушрал дарардаву Жам тIисса шагьрулул махIлалий лявкъуну бур машгьурсса минара (Хх.д сурат 3) – му зунттаву бувсса минаралул лахъшиву дур 65 м. Ссалнияргу хъунмасса интерес сукку бувну бур Сургь Коталлай дурми диххавурттал. Шикку лявкъуну бур Кушаннал паччахI — тухумрал ахIрам-мубаракхана (храм, святилище). Ми диххавуртту дансса сававну хьуну дур хаварбакъулий бакIрайн багьсса ряхва чарил къалип ва гайннуйсса чичрурду. Гай дурну диркIун дур грек-юнаннал алфавитрай. Мазмур бивкIун бур муниннин бувагу къакIулну бивкIсса бактрий маз. АхIрам хас бувну бивкIун бур Канишка Ххувхьун. Канишка Ххувхьу ивкIун ур жула заманалул II аьсрулул чIумалсса Кушаннал паччахIлугърал бакIчи, Кушаннал паччахIтураву яла иш бавчума, мунияту учай­ссагу бивкIун бур ганайн Ххувхьу куну. БакIрай аьлимтурал ахIрам-мубаракхана ккалли буллай бивкIун бур Ираннал мажуси диндалийн (мажуси – Ираннай диркIсса цIарайн эбадат дайсса Заратуштрал диндалийн учай) чул бивщуну бувмунин. Амма га хъинну лавхьхьусса бур гьиндуснал ахIрамирттахагу. Д. Шлюмбержел, Кандагьар шагьрулул лагма-ялтту диххавуртту дурну, тамансса эпиграфий артефактру ляркъуну дур. Диххавурттал аьлимчунахьхьун эллинист Баргъбуккаваллил магьирлугърал аьмсса хасиятру лаласунсса сант дуллуну дур. Цалва пикрирду аьлимчунал бувсун бур хъуннасса макьалалий. Чансса махъ ганал мунил хIакъираву ххуйсса лу чивчуну бур. Яла агьаммур гьайкал аьлтту дан нясив хьуну бур DAFA-лул ирглийсса директор П. Бернардун. Ганал лявкъуну бур Ай-Ханум шагьру. Му шагьру лявкъусса хавар хъинну хIаз бизансса бур. Вана му. Авгъаннал паччахI цIиникьрайн авли уккан билаятрал ухссавнийн лавгсса кIанай, кIивахсса инсантурал танан цанна ляркъусса архитектуралул деталь ккаккан дурну дур. Му артефактраву ца мяъна душиву бувчIусса паччахIнал му Шлюмбержехьхьун дуллуну дур, га ляркъусса кIанугу бувсун бур. Археологнан най бунувава бувчIуну бур деталь коринф зумунусса капительдануяту (капитель – бюрналул ялувмур чул, бакI) багьсса парча бушиву. Цува Авгъаннаяту гьан най ухьувкун, Шлюмбержел даву тапшур дурну дур цала хъирив директорну ацIлацIисса Бернардуйн. Укун лявкъуну бур Бернардул Ай-Ханум шагьру). Ай-Ханум шагьру бивкIун бур Баргъбуккаваллил Бактриянаву Кочка нех Аму-Дарья неххавун дагьлагьисса кIанай. Га бивкIун бур Дянивмур Азиянаву лявкъусса цалчинсса мяйжаннугу­сса грек-юнан шагьру. Га цуппагу кIива бутIуя сакин хьуну бивкIун бур – ялув шагьру ва лув шагьру. Шагьрулул лагмасса бару бивкIун бур ччукъавччу калпушрал бувсса, 7-8 метр утта дусса, 8 метралуяр лахъсса, мурцIурдай буржругу (бастионну) бусса. Барурдал хьхьичIух куртIсса арх диркIун дур. ЦIакьшивуртту диркIун дур анжагъ дучрайсса кьюкьа дайгьин дансса дакъача, полиоркетикалул (къалардал лагма дугьансса ва му ласун­сса гьарцагу аьркинлугърал) балгусса аьралуннал хьхьичI цIакьну бацIансса сантирдал дузал дурсса. Ай-Ханумрай, хIакьсса юнаннал шагьрулий кунма, амфитеатргу бивкIун бур. (Хх.д сурат 4). Шагьрулул гьарца къатраву хIаммамгу бивкIун бур. Ай-Ханумрай элмийсса ди­ххавуртту дуллалисса чIумал Авгъаннай яла аьратталми ишру хъанан бивкIун бур: абсолютсса монархиялияту цала хушрай конституцион монархия дурсса билаятрал паччахI Загьир-шагь тахлияту экьиливчуну ур ганала ссурахъу МухIаммад Давудлул, цувама республикалул президент хьуну ур. Ххюра шинавун 1978-ку шинал тIурча хьуну дур цийн «Апрель революция» куну учаймур. Нур-МухIаммад ТIаракьи билаятрал президент хьуну ур. Яла ХIафизуллагь Аминнул, ТIаракьигу ивкIуну, хIакимлугъгу цала кIунттихьхьун ларсун дур. Гьаманки муна му Аминнул чIалъаьр совет спецназрал (хас аьралуннал) гьужум бувну лавсъсса ва мунияр махъри совет аьрал Авгъанисттаннайн бавкьуну бивкIсса. 1982-ку шинал авгъаннал хIукуматрал баян бувну бур DAFAлул даву къуртал дуллалишиву. ЛичIинува бусан багьлагьи­ссар Ай-Ханумрайсса ирригациялул системалуяту. Щин дурцусса архру (каналлу) диркIун дур 30, 40, хIатта 50 км-лул лахъисса, 15-20 м-лул уттасса. Архру ишла дайсса диркIун дур азарахъул гектарду щинал дуччин дан.   Тай инсаннал захIматрайну авадан бувсса кIанттурду сагъну бивкIун бур тиккун куч шай агьлу ххявххун пуч баннин. Куч шай агьлу ххявххун бур жула заманалул IV аьсрулий. Му чIумалния махъгу, исламрал цалчинми ттуршукурдал чIумалгу ирригациялул система лирну диркIун дур. Анжагъ IХ аьсрулий ирригациялул система уттадуклан диркIун дур. Амма 300-400 шинавун бувкIсса мангъулнал ирригациялул система ппир-хирда дурну кьариртун дур ва анжагъ ХХ аьсрулий дакьин дуллан диркIун дур.   Франциянал археологтурал делегациялул дурсса даву цуксса хъуннасса дуссарив, Г.А. Кошеленкол, Р.М. Мунчаевлул ва В.А. Гаибовлул «Археология Афганистана. В дни мира и дни войны» луттирай хъинну аьямну ккаккан дурну дур. Бувсун бур луттирай мукунма Совет-Авгъаннал археолог экспедициялул дурсса давурттаятугу. Авгъанисттаннайсса совет археологтал бивкIссар СССР-данул Элмурдал Академиялул Археологиялул институтрал зузалт. (Танивурхха, шиккува учин, жулва ххаллилсса археологтал Аьрасатнал Элмурдал Академиялул маслихIатчи, вакил-корреспондент, тарихрал элмурдал доктор профессор Рауф МахIаммадович Мунчаев ва хъунма элмулул зузала, тарихрал элмурдал доктор Шагьмардан Назимович Амировгу зузисса.) И.Г. Кругликовал каялувшиннаралу зузисса совет археологтурал Авгъанисттаннай диялсса давуртту дурну дур. На ххарину бусавияв жулва археологтурал дурмур, амма дакI анавар дуклай дур Авгъанисттаннал археологиялун, та билаятрал кьянкьасса халкьуннал тарихран махъ ппурттуву ликкан бувсса мусиватраяту бусан. Мунин хас бувну бур ххалбигьлагьисса луттирал 2-мур «Трагедия» тIутIимур бутIа. ««Цалчинсса гюнгутIину» хьуна 1979-ку шинал апрельданий хIукуматрал, музей бусса къатри Буруччаврил министерствалул ихтиярданулун дулун, куну, бувсса хIукму», – буслай бур луттирай. Мяйжаннугу, музей цуппа бусса къатри Буруччаврил министерствалул чIаххуврайра духьувкун, ми дулун пикри хьуну бур министерствалун, музей цуппамур бизан бувну бур муниннин президентну ивкIсса Давудлул уссил къатравун. Тикку тIурча экспозиция бишинсса цукунчIавсса сант диркIун дакъар, музейрал хъусгу, ца кьурувун кунна, лиркIуну диркIун дур. 1980-ку шинал октябрьданий музей махъунмай хьхьичIарасса къатравун бизан бувну бур. Ми бизавурттал личIисса зарал хъуслин бувну бакъар. Ялунгума цаппара къулайсса давуртту дан бювхъуну бур. Мадарасса музейрал зузалт СССР-данийн ва Чехославакиянавун гьан бувну, даву лахьхьин дурну дур. Кабуллал къирагърай буддистътурал гьайкаллу ххал дуллалисса хъуни дакъасса элмийсса диххавуртту дурну дур (Хх.д. суратру – Авгъан 5, 6 ва Авгъан 11). Мува чIумал тIивтIуну бур цIусса гьартасса заллу: тайннуву дирхьуну дур Ай Ханумрай ляркъумур, совет археологтурал Дилбарджиннай ляркъусса ва Эрмитажраву ва Реставрациялул институтраву зузисса жулва специалистътурал дакьин дурсса чIирал дущрулийсса суратру (фрескарду) дирхьуну дур. Ми дакъассагу, дурну дур тамансса цаймигу давуртту. Музейравун тамашачитал бучIавугу хъунна хъанай диркIун дур. Амма тахшагьрулий мукунсса ххуйшивуртту дуллалиссаксса хIаллай щархъай цила дикIайкунсса чапхун най диркIун дур. 1980-ку шинала хъямала бувну бур Гьаратливсса музей. Тава ппурттуву Тилля-тапалив (Тилля-бакIуй) лявкъусса некрополь (некрополь – мертвый город) – ажал шагьру, циву зияратру, нух-гьаврду ва м.ц. дусса хъуннасса хIатталу) ябан бивтсса аьскарнал аьлимтурал дикъарххун диртсса гьаврду дирххун, ппив-ххив дурну, ляркъумургу бири-бат дурну дур. Яла махъ ми антиквар базаллуву дарххуну дур. Хъямала бувну бур Ай Ханумрайсса DAFAлул база, ХIаддалий бувсса ххаллилсса музей (му бивкIун бур провинциал кIанайсса яла ххуймур музей). 1982-ку шинал Жалалабадуллал махIлалийсса Тапа Шоторданийсса динийсса комплекс хъямала бувну, тичча Пешавардайн кIива кьай духхай машина лавгун бур баххан. Чапхундарал хъунмур дайдирхьуну дур, совет аьрал Авгъанисттаннава буккан бувну махъ. Му кIура дарну дур цила дикIайкунсса къача-къучшиврийн. Къача-къучшиву дайдирхьуну дур Тилля-тапалия, Ай Ханумраяту ва ХIаддалияту, яла ппив хьуну дур щалва билаятрайх. КIанттул агьали дихлан бивкIун бур чIатIа дизан шайсса гьарзат, даххан шайсса ци-дунугу лякъинмур буллай. Къача-къучрал сакинчитал бивкIун бур майданнал амиртал (полевой командиртал). Къачагътурал кьюкьрал щалва билаят бивкIун бур бавчIуну цанма-цанмасса махIлардайх, «Золотой теленок»-рай шагьру «лейтенант Шмидтлул оьрчIайх» бачIайсса кунма. Ай Ханумрай ляркъусса бюрнардал (колоннардал) коринф зумунусса капительлу тивахвасса чайханалувун ххюрхху дурну, гиву дирхьуну дур (Хх.д. сурат Авгъан 19). (ДакIнийн багьлай бур Лаккуй Къалалийсса ттупру лагмассагу, къалагмассагу щархъайн ххюрхху баву, кIаксса ххаллилсса Къалалул къатри зиялун гьан къадиртун, кIикку музей бан кIанай. Муниннин хьхьичIра кIайннул лапIитIругу мукунна бат дурхьунссия, ттунна кIулши хьуну кIайннуятусса аьш-бакI къадикIайва. ЦIана тIурча ми ча дикIави, ттупру бивкIсса тагьардарагу лирчIун дакъархха. Яр, вахIшитал жучIавагу къачаннича!) Сургь Коталлайсса Кушаннал паччахIнахъал тухумрал ахIрам ххартI бувну, цичIаврагу – эялурагу! – къалирчIун дур. Антиквартурал ттучаннуми базаллул кьай-кьуйлул бувцIуну бур. Гичча гай, нукIувагу увкусса куццуй, лаглан диркIун дур Пакисттаннайн, тиччагу – Лондоннайн. 1996 ва 1997-ку шиннардий тахшагьру ТIалибандалул бувгьусса чIумал, музейравун цаягу зузала уххан къаитайсса ивкIун ур. Укуннагу цадакьаксса бакъа харж бакъасса зузалт (Раббанил заманнай музейрал директорнал харж бивкIун бур зуруй 6 доллар) муницIагу хьуну бур. 1998-ку шинал музейран дурккун дур ЮНЕСКО-лул грант (14 азарда доллар). Миннух музейрал къатрал лажинчул (фасад) бакьин буллан бивкIун бур. 1999-ку шинал Американал бомбарду бичлан бивкIсса чIумал ми давуртту дацIан дан багьну бур. Лахъи-утта къалавгун, ТIалибандалул политикалул каскинсса дулама ларсун дур. Тти заманнул вандализм ТIалибандалул политика даххана хьуну дур малла Оьмардул фатвалийн бувну, билаятрай дайдирхьуну дур «пут-буркIнардайн (чарттайн, суратирттайн) эбадат дуллалаврищалсса» талатаву. Му фатвалийн бувну Бамианалийсса зунттуксса Буддал гьайкаллу (ца 53 м-лул лахъсса – «Ленинград» патирдануяр (гостиница) бюхттулсса (!), гамур – 37 м-лул) ппив-ххив дуллан бивкIун бур (Хх.д. суратру Авгъан 8). БакIрай танийн битлан бивкIун бур ттупру. Амма вари чинсса зарал биян бан гайннун къабюхълай бивкIун бур. Къашайхьукун, пIякьучия дирхьуну, пIякь учин дурну дур. (Хх.д. суратру Авгъан 9, 10). Му пIякьлил чIу хьуну бур ца сигнал – дайдирхьуну дур вандализмалул аргъ. Мува ппурттуву Кабуллал музейравусса 2500 скульптурарду ва рельефру гъагъа-матIари дурну, парча-кьала дурну дур. Ми иширттал ялув авцIуну ивкIун ур ТIалибан хIукуматрал культуралул министр. Му вандалшиву дуллай бувну бур шанма барз. Мусиватсса вакханалия дацIан дан хьуну дур анжагъ, Америка бакIчисса дунияллул дянивсса коалициялийн чул бивщуну, Ухссавнил альянсрал гужрайну тIалибтал Кабуллаяту буккан бувсса чIумал. Музейгу, информациялул ва культуралул министерствагу марцI дуллан, лакьлан бивкIсса чIумал бувчIуну бур танира сияхIру дуллай дурсса давурттал хъунмур аьдадасса диркIшиву – ратIух ларгшиву, цанчирча чапхуннал чIумал сияхIру бат дурну тIий. Ца цамургу луттирайсса сюжет бусан ччай бур. Му сюжетрал, автортурал къатIурчагу, «цила хьхьичI-тарихгу (предистория) бур». Му байбивхьуну бур 1947-ку шинала. Та шинал майрай Кабуллайх чав ппив хьуну бур, Мир Закагьрай (Мир Закагь буссар Кабуллаяту кьиблалийнмай, Гардазраяту арх бакъа) хъунмасса ххазина лявкъуну бур, тIисса. ТIарду тIайласса бурив ккаккан, тиккун гьан увну ур Миллатрал музейрал директор Аьли АхIмад Кохзад. Тиккусса Куррам тIисса хъун дакъасса нех, интту марххалтту бавссуну, дурккун, лахъсса зума щинал дуркуну, танила чIалан диркIсса цукуннивсса нукIу заманнул къатрал чIирала хьхьичIа заманнул сикри (монетартту) аьлтту хьуну, кIанттул агьулданунсса (тикку ялапар хъанай буссар пуштун) захIмат къабув давла нясив хьуну бур (жула валттула арцу диххан учайхха). Директор учIаннин тай арцул сикрал ца бутIа бавххуну лявкъуну бур. Дирирсса арцух пуштуннал цалла муданнасса аьдатрай лавсун бур ярагъ. Аьли АхIмад Кохзадлул дакъарххуну лирчIсса арцул сикри машан ларсун дур. Тай къачансса диркIун дур – 10000-ния лирчусса. 1948-ку шинал тиккун бивну бур DAFAлул зузалт – архитектор М. Ле Берр ва археолог Р. Кюрье. Гайннал кIул дурну дур гай гьиндуснал арцул сикри душиву. Тайннуву диркIун дур Македоннал Александрдул тай кIанттавун ссапар банниннасса чан-кьансса грекнал арцул сикригу. Ларгун дур цимирагу шин. 1992-ку шинал Мир Закагьрай ялагу ляркъуну дур арцул ва мусил сикри. 1947-ку шиналгу кунна, гай ялун лирчуну дур интту марххалтту бассай чIумал. Пуштуннал пикри хьуну бур диххавурттайну ххазина лякъин. Микку жагьилтурал ва къужрал дянив бяст багьну бур. Жагьилтал бивкIун бур, ххазина му лахъсса зуманив диххаву дурну, лякъин аьркинссар, тIий. Тани сикри ляркъусса чIунну дакIнийсса къужрими бивкIун бур, давлат щинал куртIниву диххаву дурну, ххал бан аьркинссар, тIий. Бястру ччаллайн бувккун, ччаллу бияврийн бувккун, бивщуссагума хьуну бур. Та чIумал Авгъанисттаннай Наджибуллагьлул хIукумат дагьну, хIакимлугъ дирину диркIун дур мужагьидтурахьхьун (мужагьид – жигьад буллалима, жигьад – шикку диндалул ххуллийсса дяъви тIутIиссар). «Иширайнусса жигьадрал дяъви хъанахъиссия цинявннал цинявннащалсса, яъни ахир дакъасса дяъви. Центрданийсса хIукуматрахь цукунчIавсса хIакимлугъ (власть) къадиркIун дия, билаят ацIвахъул мулкирдайх бавчIуну бивкIун бия, гайннуй бакIчишиву дайми бивкIун бия майданнал амиртал», – тIар автортурал. Мир Закагьлив МаслихIат бувну бивкIун бур, амиртурал сакин бувсса. Амиртурал багьлух аьрщидиххулт бугьайсса бивкIун бур, археологиялул элму цирив къакIулсса гайнналгу дири-дириркун аьрщив дихлай, тивахсса гьарзат лиллай бивкIун бур. Махъ ляркъуми сикри багьлул цукссагу ххирасса диркIун дур муниннин 45 шинал хьхьичI ляркъуминнуяр: гай анжагъ ккакканну Пешаварлияту (Пакисттан) бувкIсса машачитураяту 5000 рупий (150 евро) ласайсса диркIун дур. Так мукун «зиярат баврийну» иш къуртал шайсса бивкIун бакъар, гьалбатта, гай даххайсса диркIун дур. Ляркъу хъуслил цIаний амиртал куннащал кув бивсса, литIавуртту хьусса ишругума чансса хьуну бивкIун бакъар. Ккаккиялун кунмасса ца ишираяту бувсун бур луттирай. Му хьуну бур 1993-ку шинал. Мир Закагьлияту Кабуллайн лавгун ур шама майданнул амир Авгъанисттаннал президент РаббаниначIан. Гайннан ччай бивкIун бур Мир Закагьлив ляркъусса ххазина хIукуматран баххан (бюхъай гай, ххазина дазул кьатIув лавгун бирибат шаяр, билаятрал хIукуматранма бавххуну хъиннихха, тIисса, цанма лавхьхьусса патриотсса пикри буллай бивкIун бикIангу). Кабул та ппурттуву бивкIун бур Гулбаттин ХIикматиардул аьралуннал вивлавсун. Президентнащал хьунабавкьусса амиртурал увкуну бур, цив хIат-хIисав дакъасса ххазиналул заллухъруру, цан гай хъус цала шяраву ляркъунни, цан гай хIукуматран даххан ччай бур, куну. Раббанинал лявкъу ххазина ккаккан гьан увну ур Авгъанисттаннал Археологиялул институтрал директор Надир Расули. Расулин къаккавксса къаливчIун бур Мир Закагьлив ияннин. Гайннал вертолет дуртунгума диркIун дур. Вертолет дуртмигу бивкIун бур мукунма президентнахь, ласуннав жулмур ххазина, учин ччисса амир-конкурентътал. Вертолетрай бивкIми цивппагу ясир биривну бур, цукуннугу ясирданувату личингу бювхъуну бур. Ахиргу, бивну бур гай Мир Закагьлив. Тикку ххазина ккаккан битаврихлу ккаккан бувсса хIакьгу (5000 рупий) буллуну, ххал бувну бур ххазина. «Уттинин укунсса ххазина ккавккун акъара», – чайва, тIар, Расулил президентнахь. ЗанаикIулий тихунай нанийни ккавкмур хъамабитануксса бакIран ккавккун бур Расулин. Цинияргу кьурчIи бизансса бивкIун бур документация ва фотосуратру дакъа шаву. Амма Раббани Расулийн вих хьуну ур. Бачин бувну бур машварартту. БакIрай амиртурал тIалав бувну бур 600 миллион рупийрдал (15 миллион еврордал). Яла му багьа ялавай бувтун, бавцIуну бур 460 миллиондалий. Хъямала бувсса билаятрал хазналуву миксса арцу ча дикIанссия. Раббанинал виричушиву дурну дур: ганал гьан бувну бур Саоьд Аьрабусттаннайн, ххазина машан ласунсса арцу буржирай дула, учин. Муксса хIаллай Раббанинал конкурентътал шанай бивкIун бакъар. Жан Баз тIисса къачагънайхчIин ХIикматиардуща бювхъуну бур му ххазина лякъин ва утти жунмагу кIулсса ххуллийх – Пешаварлив, тиччагу Швейцариянал Баль шагьрулийхчIин Лондоннайн бан. Музейравун ккал дан къабюхъайсса ххазиналияту дияннарагу 42 сичча (монета) дирну дур. Укун тири-хъири хьуну лавгун бур, уттигу найнмагу бусса бур Авгъанисттаннал билаятралгу, Авгъанисттаннал халкьунналгу давлат, аваданлугъ. Мува ххуллийх лагайсса бивкIун бур Авгъанисттаннал музейравусса ххазинагу. Цимил лавгхьунссар му ххуллийх авгъаннал ххазинартту бахлай цIа дурксса хъямалачитал Найджел Маркгьем ва Жан Баз. Вана укун пашмансса хавар бур «Археология Афганистана. В дни мира и дни войны» тIисса Г.А. Кошеленкол, Р.М. Мунчаевлул ва В.А. Гаибовлул луттирай. Шиккура, сант дирирну дунура, ттун хъунмасса барчаллагь учин ччай бур Рауф МахIаммадовичлухь, ва ххаллилсса лу ттунма ядигар бувну тIий ва ванийну ттунма цалва пишкаш бувсса луттирдал чIаму хъунна дурну тIий. Академикнан цалва чIявува-чIявусса дустураву навагу хъамакъаитавай тIий ва, нава чIарав акъанугу, ттунмассагу лу, цIа тIисса чичругу дурну, хIадур бувну бикIавай тIий, дазу-зума дакъа ххаригу шара, хъунмасса пахругу бикIай. ДакIнивусса мурадру бартлаганнав! Сулайман Мусаев