ГьунчIукьатIрал мизитру

tos_3ГьунчIукьатIрал мизитирттаясса бусала байбихьлахьиний жува чивчуссия Малла-Аьли тIисса инсанная. Му Малла-Аьли ГьунчIукьатIи хIасул хьуну махъгу цала хъарахърай, яни мащилий, ХъуцIрав ялапар хъанай ивкIссар тIисса чичру дур Пиядахъал Загьидинал чичрурдаву. Ванал наслулия чичиннин ца укунсса чичругу хьунадаркьуна Загьидинал тетрадрай.

Гикку бия чивчуну бюхъай Щаххувусса, Пуннавсса, ХъуцIравсса ва цаймигу лагма-ялттусса мащив бюхъай хIасул хьуну дикIан Бигьаттаваллил къалалия, ххассал хьусса инсантурая тIий. Та Бигьаттаву хъуннасса талатаву хьуну, чIявусса халкь ливтIушиву исват буллай бур та къала бивкIсса кIанттул лагмасса хIатталлал. Тикку дур чIярусса чара гьаврду, ца гьаттавугу – 4, 5, 6, 8 инсан увччуну. ЯттичIасса Штанчаев Манаплул ккаккан дурну, ттун ттунна ккаркссар 6 кьаркьала дусса чара гьав. Ялагу Ибрагьимов Жамалуттиннущал Бигьаттавун лавгссияв, мунал бутта Ибрагьин гъайтIий уна, 1924 шинал, гьав ппив хьуну, ца пюрундалул къукъугу, жангри дусса тIахIунттул вяртIагу ляркъусса кIанттух урган. Му цурдагу дия 1996 шин. Та чIумал ттун ккарккуна 4 кьаркьала дусса чара гьав. Га Ибрагьиннун лявкъусса пюрундалул къукъулул вив цамургу чIивисса къукъу бивкIун бур. Къукъу цуппагу бувну бивкIун бур Дянивмур Азиянаву жулва тарих байбивхьуну 470-500-ку шиннардий. Му ххал бувсса аьлимтал къукъу Сагдиянаву бувну бур тIий бур. Вава кIанай, Бигьаттаву, 1927 шинал, Феодаев Загьидинал, «Бакинский рабочий» тIисса кказитрал корреспондентгу увцуну, 3 гьав тIиртIуну диркIун дур. КIира гьаттаву арамтал бувччуну бивкIун бур, ца гьаттаву хъамитайпа бивкIун бур. Арамтал щябивкIун бувччуну бивкIун бур. Гайннал гьаттаву ляркъуну дур сситтул дуркусса, кIирагу чулуха дайлсса, уттасса турду, миннул киямурду чарвитул (бронзалул) диркIун дур. Мивура ляркъуну дур ччармузив ва зумуххьхьури, аликIирттал къач. Хъами бусса гьаттаву ляркъуну дур тIахIунттул вяртIа, гивугу личIи-личIисса рангирдал жангри бивкIун бур. ВяртIлул дянив ккурккисса бронза дуртIуну диркIун дур, ганицIун ларчIсса, чIаравгу тIахIунттул къукъу бивкIун бур. Га хъамитайпалий яннагу диркIун дур, амма, ка щайхту, луххайн дуклай диркIун дур. Каруннай чарвитул канишру диркIун дур, ца-ца каний – ххю-ххюра. Хъинну зангсса лухIисса хIаллугу бивкIун бур. Гай гьаттаву думунил суратру рирщуну диркIун дур. Гиву ляркъумургу ларсун, цумур циривгу чирчуну, ца къуршилуву дирхьуну, МахIачкъалалив А. С. Пушкиннул цIанийсса биб­лиотекалул хъунаману зузисса Павленко тIисса инсанначIан диян дурну дур, музей бувкун, гиву дишин. Суратру тIурча 1937 шинал органнал конфисковать дурну дур.
Гай Бигьаттаву бувччусса инсантал бусурман диндалул агьлу бивкIун бакъар. Гай цIарайн икрам буллалисса мажуситал бивкIссар тIий бур (огнепоклонниктал).
Дур ца укунссагу Загьидинал чичрурдаву. Инт дайдишайни, кIа ВацIилуй хъунмасса къавтIи бичайсса бивкIссар тIар, «Сириус» (хъами ттурши) цIукун цадакьагу бувну. КIа ВацIилуй къавтIи бичавриву гьуртту хьун, Дагъусттанная бакъа, АьсатIиннава, Ингушнава, Къарачайнавагу вакилтал бучIайсса бивкIун бур. Ми Бигьаттавусса къалалий бацIайсса бивкIссар тIий бур. ВацIилуй бивчусса къавтIи чIалай бивкIун бур цинярдагу лакрал щархъаву. КIа къавтIилул хъув буккаву дайдирхьушиву бувчIин байсса бивкIун бур. КIа ВацIилугу хьхьичIава вацIлун лавххун бивкIун бур. Жулва бусурманнал зияратру кунма, ВацIилугу Сириусрайн иман дирхьуну бивкIминнал зиярат хъанай бивкIссар тIар (священная гора).КъавтIи бичаву, тIурщив, ттупру битаву — ми цимурца азардахъул шиннардил хьхьичIва цIарайн иман дирхьуну бивкIминная лирчIсса аьдатрур тIар.
Бигьаттавусса къалалия цаймигу бусалартту бур, хIалу дагьарча, кIайннуягу чичинну, жулла ялун нанисса никиран цалла мархха-ххун ча най дуссарив кIулну бикIан.
Феодаев Загьиди ми ялув кIицI ларгсса мащайсса халкь къалалияссар тIий акъарча, мукунминнаясса бикIан бюхъай тIий чичлай ур. Циван учирчан, Малла Аьли, шиннардих бурувгун, бусурман диндалул кьанунну кIулсса цалчинсса инсан ур, чичрурдайну жучIана ивсса, кIулсса. Ванаяр хьхьичIсса цама цучIав акъар чичрулуву кIицI лавгсса. Ванал 13 оьрчIая 8 арснал цIарду кIулну дур. Ванал наслулия бивзми дуккавриву вайминнаяр мадара хьхьичI бур. Хъунама арс ХIухъайнил наслу ца Лаккуй бакъасса, Къумукьнаву, Чачаннаву, Ингушнаву диндалул къуллугъру биттур буллай бивкIун бур. Мунал нас­лулиясса хъанай бур ХIасан-хIажинахъал Аьли ва Аьйшал БатIа, мунал ссурахъил душ. Аьлил оьрчIру дурккуну, кув инженертал, учительтал, кувгу хIакинтал, хIаписартал хьуну бия. Аьйшал БатIал арс, ГьунчIукьатIрал даэлий мизитгу бувну, диндалуха зий ур, цала ниттил буттахъал пишарай. ХIасанхIажиев ХIусайннул душру, аьпа бан цал, ца элмурдал доктор бур, цагу кандидат бур. ХIизбуллагьлул, аьпа бан цал, арс Мосгазрал хъунаману зий ур. Мугу хъунмасса пахрур лакран. ГьунчIукьатIув чIанкIри бусса чIумал, Гьухъаллал, ГьунчIукьатIрал, КIямашрал, Карашрал ва Къуруллал жяматирттал машвара бувну бур, ханнал агьулданун аьрщи къадаххан, цалла хъуруннан, лухччан биян бувсса заралданул хIакь минная тIалав буван. Му машваралий ГьунчIукьатIрал жяматрал чулуха къулбас дурну (кIисса бивхьуну бур) Пияда ХIажинал. Та Убринал хьхьичIунма муаьллим Мирза-хIажигу мунал арснал арс хъанай ур. ТIайланнасса мунал наслулия хъанай ур Феодаев Загьидигу, Совет хIукумат хьуну махъ «Ххяххабаргъ» кказитрал редактор, Лакрал райкомрал секретарь, 1931 шинал Москавлий ЦК-лул завотдел культуралий зий ивкIсса, тичча 1932 шинал Двигательстройрал парторгну тIайла увксса. Мунал душ элмурдал кандидат. Да­гъусттаннал лайкь хьусса Жабраиллул арс Къуши мунал наслу КъушилмухIадхъул. Къуши цува ххуйну дин кIулсса аьлимчуя. Мунал наслугу дурккусса бур, цинявппагу учирчангу. ГьунчIукьатIрал мизитрал имамгу мунал наслулиясса хъанай ур. Мува Жабраиллул арснал наслулия хъанай ур Дагъусттаннай Лениннул цIанийсса премиялул цалчинсса лауреат, атомщик, техникалул элмурдал доктор Амаев Амир, цалчин Москавуллал медициналул институт къуртал бувсса лаккучу Амаев ХIажи, ванала уссу, чичу, Амаев Аьлил, Дагъусттаннал цIанихсса портной, дарзи Амаев Амма ва миннал наслу. Ва Малла Аьлил мяйрагу къяртлий ацIниясса элмулул кандидатътал бур, ларайсса кIулшиву ларсъсса ттуршлийхъайсса бур, ччарча диндалуха зузисса бур, ччарча хIаписартал бур. Вай цимурца хIисавравун лавсун чивчухьунссия Феодаев Загьидинал Малла-Аьли та Бигьа­ттавусса къалалия ххассал хьусса инсантурал наслулиясса икIан бюхъай тIий, тайгу дурккусса, элму кIулсса халкь бивкIшиву чIалай. ГьунчIукьатIрал тарихгу, дингу, багьу-бизугу цIанасса ГьунчIукьатIрал шяраваллий, миккусса жяматрай ягу цIанасса бусурман диндалий къуртал хъанай ягу байбихьлай бакъар. Миннал тарих хъинну куртIсса, чIан дакъасса хьхьири кунма­сса, личIи-личIисса кIанттай личIи-личIисса диндалия хIасул хьусса бур. Мунияту ялун нанисса, личIину лавгзаманалул массав дурчIин гъира бакъасса гьунчIукьатIран аьркин хьувча тIий чичлай ура. Цинявппагу лакрал тIювардай барачат лавай хьуннав, щархъурду цIу дукканнав, дин ислам цIу лаганнав.
Гьашинусса ванийну къуртал банну. Аллагьнал каши дулурча, ялунчIин гихунмайгу чичинну.