Руарнил багъ-бахча ва мунил бакIрачIан бувкIмур

Совет хIукуматгу дирхьуну, колхоз-совхозругу цила капливун дагьсса ппурттуву, колхозирттал уставрдугу цIакь хьувкун, Кьубав цIуну сакин бувсса правлениялул, аьмсса колхозниктурал ва колхозницахъал собраниялул хьхьичI бивхьуссар Руарнил чулданийсса кьалагрулий багъ бувансса хIучча. Мяйжаннугу, Кьубиял шяраву, хьхьичI, азбар тIитIинсса, щюллишиву, багъ-бахча бувансса аьрщарал касак лапва чанссар, бунугу – ми зузи бансса щингур дакъасса.

Хъун шяраву ми щаллу буван­сса кашигур да­къасса, марцIсса муруллул баргъ. КIа хьхьичIунмай кIицI лавгсса правлениялул ва аьмсса собраниялул хIукмулийн бувну, 1939 шинал ссуттил чIумал тIайла увкссар правлениялул член, БакIрайн биту МухIаммад, Щурагьун –хъюртул, гьивчул, ахъвазандалул хIавал хъирив, Руарив бугьан. МухIаммадлул 3-гу журалул ахъулссаннул хIавив лавсун увкIун, инттунин бувччуссар аьрщараву.
Багъ-бахчалух, ахъулссаннух ва ахънилсриннухгу мюхтажну бивкIсса, ччимур даврий гьуз учин хIадурнасса жямат ва иширавурив хъиннува гьавасращал хIала бувхссар, мурхьру бугьаннинсса хIадуршиннараха зий. Муксса гъирарай хIала бувхссар, мюрщи-хъуни, хъунив хьуми, ахъулссаннухсса мякьшиврул, 8-хъул гектар дусса Руарнил чулданийсса оьнтIуллул лагма чапар дуван. Чару чIявусса КьубиячIа лагмавагу лахъсса чар­ттал чIира бувссар. Мува куццуй Ххуму зунттул лувату щин дуцинсса гьаллугу бивхссар 7 км. манзилданийх, къабигьану бивкIссар ратI-ккутIавух, чарттавух щин нани дангу. Мунищала архIал мурхьру бугьансса ккутIругу дуркссар. Райондалия агроном учIан увну, мунал каялувшиннаралу, дякъихун дагьаннин, вай цинярдагу давурттивгу щаллу дурну, колхозниктал ялугьлай бивкIссар инт дучIаннин.
Багъ-бахчардах мякьну бивкIсса агьали, инт дучIайхту, аьрщаравун бугъ багьайхту, бавчуссар, ссуттилла дурксса ккутIру марцI даврищал, щингу нани дурну, мурхьру бугьлан. Шиккунгу учIан увссар кIава агроном. Правлениялул чулуха кка­ккан увну ивкIссар, ба­­гъ-бахчалул хIалгу кIулсса, агроном акъанагу, АьвдуллапIихъал АхIмади тIисса хъуначу, бюхъу-гьунар кIулсса. Ванай дакI даркьуссар райондалия увкIсса агрономнангу. АхIмадин ляличIийнува кIулну бивкIссар ахънилсриннулсса буллан. Агьалигу мунал хъирив бавчуссар.
Мурхьирдай ахъулсса хъананнин багърал хъунмур бутIуй дургьуссар ахънилсри: калан, помидор, ччикьа, кьая, лухIи кьая, ахъушиял къур, хъахъи къур, шашай къур, гуржиял къур. АхIмадил шиву ду­къагьайссарагу къадиркIссар. Ганинна кунна, цалчинмур шинал ляличIийнура чIяруссагу хьуссар, батIин къабюхълахъисса тагьарданий. Цирдагу, хIакьину куннасса, гуж-хушрай, парникирттавугу, уколлал ва удобрениярдалгу гужрай диян дурсса куццуй­сса дакъача, марцIсса, цIуллу-сагъшиврунгу хъиннура мюнпатсса. ХIакьинусса ахънилсса, хаснура помидор, дукан ччай, дукангу къахъанахъисса, бурчунияргу ганзсса, вихгу кьянкьасса, тIин-тIааьнгу бакъасса дур. Яла-ялагу, АхIмадил ахънилсриннуя ххари хьуми бивкIссар оьрчIру. НацIушиврул кьацIлива дуккан дан къабюхълахъисса каландалул, помидорданул, ахъушиял къурул тIин-тIааьн кIул хьуну, хьхьувайгума занай, АхIмади инжит уллай бикIайсса бивкIссар.
Ва хъуначу АхIмадил захIмат буллай, хьун дуллай ивкIсса ахънилсриннулъя ябувсса дяъвилул шиннардийсса, ккашилсса Кьубиял агьали. Ва Руарнил багъ-бахча хьу­ссия хъун къаттану тай захIматсса шиннардий. Кулакталну гьан бувну бивкIсса, Кьурван-ХIажинахъал къат­рай бивхьуну бивкIсса склад, ахъулссаннул ва ахънилсриннул гъюжу буккавай бувцIуну бикIайссия. Ччимур чIумал гьарчангу, колхозник цалва захIматрал хIакьлих ми щаллу буллай икIайссия складрал хъунама Оьмаров Баттал. Дяъвилийнгу гьан увну акъая, сагъ акъашиврийн бувну.
Ахъувусса ахънилсринну­цIун, мурхьирдалгу шамулку шинаву буллугъсса ахъулсса дуллуссар. Ххишалдаран, 1939 шинал бувгьусса багърацIун цIусса мурхьру бувгьуну, багъ хъунма хьуссар. Ахъулссагу хъиннура гьарза хъанан диркIссар. Шал аривсса Хъун багърацIун, Руаривсса, хъуни хъаннил багъралгу ттуршрахъул тоннарду ахъулссаннул дуллай диркIссар хIукуматрал консерварду дувай заводир­ттайн: ЦIахъарав, Ххажалмащилийн, Жаржавлийн, Щурагьун. Колхозран арцуйнусса къазанжигу гьаз хъанан диркIссар. БагърацIун, ахънилсриннуцIун авкьусса, барачатсса зузала АхIмадигу, цаппара шиннай зийгу ивкIун, аьпа­лухьхьун лавг­ссар. Шал арив ххюцIаллахъул гектарданийсса ххаллилсса багъ бувкун, чIявуми зузалт му багъравун занази бувссар. Правлениялул хIукмулийн бувну, шярахсса Руарнил багъгу Щагьидал МухIаммадлухьхьун буллуссар. Ваналва Шал аривсса багъгу тIутIайх бичлачи бувссар. Ва ххаллилсса багърал гьану бивзмагу, агрономиялул курсрувагу букъавккусса, амма бакI зузисса захIматчи ия.
Архсса, 3-4 км. манзилданийсса, Шал аривсса багъравунгу, архсса къурнил давурттайнгу гьан къабюхълахъисса, оьрмулул бугьара­сса хъуни хъами кка­ккан бувссар, хьхьичIунмайгу чIалачIи бувсса, гъансса Руарнил багъравун. Ва багъравусса хъуни хъаннил звеньеваянугу ккаккан бувссар, партиялул член, шяраваллил Советрал депутат – Мариян СалихIова. Вай бугьара хъаннил 20 гектарданийсса ахъулссагу дартIун, ящикирттавунгу ларкьуну, цала мукьав складравунгу диян дай­сса диркIссар. Му бакъа­ссагу, вава бригадалул хъуни хъаннил бригадалулъя 20-гу гектарданийсса ххулувгу цала мухIирттах бугу-бувцуну, аьрахъирттавунгу цала лакьайсса бивкIсса, тиха-шихасса ка-кумаггу тIалав къабувна. Гай захIмат ххирасса бугьара хъаннил давривусса низамрая, марцIсса, уздансса даврия, цалгу-кIилгу къачивчуссар парторганизациялул чIирал кказитрайгу, райондалулмунийгу. Цимийлагу кIанттул радиолувухгу вайнная бусайсса бивкIссар. Вайннала хIурматран шиккува жулва балайчи душварал балайрдугу учин бувайсса бивкIссар. Байрандалул кьинирдай барчаллагь баян баврищал, арцуйнусса бахшишругу дайсса диркIссар. Ва хъуни хъаннил захIматрал звенорая кIулссия чIаххувсса щархъавугу.
Шинну лаглагиссаксса, Руарнил ахънил хъуни хъаннил кюругу ххялтIа буклан бивкIуна. Кув аьпалухьхьун лаглай, кувгу захIматсса даврил ва ххуллул къаша-шай хъанай, даврийн къазанази хьуна. Миннул хъиривгу, хIукуматрайсса дахханашивур­ттал зунттавунгу асар къабивну къаливчIуна. ЛивчIсса Руарни ахънил звенорал захIматрал кюругу ппив-ххив хьуну лавгуна. Ахиргу, чIявуссаннан ккашил заманнай ччатI буллай бивкIсса, багъ-бахчалул ахъгу ливчIуна цихунма цуппагу багьну, язугъну, ябитанмагу акъа. Шиккува ца цамургу учивияв ва багърая. Гьашину ва багъ бувну 75 шин хъанай дур, амма вайксса шиннай, багърал ахъулсса дуллалиния шихуннай, ахъулсса я чан ягу мюрщи хьуну дакъар. Царагу шинал курчIу хьунугу дакъар. Цирдагу дукан тIааьнссагу, щинтассагу дуссар.
1999-ку шиннардий багъ лавсун буссия ижаралий жагьилсса, давриву бюхъу бусса жагьилтурал: Братилов Мусал, Шяъванов ХIусайннул, Аьлибагов Багиндардул. Вай оьрчIал хъунмасса захIматгу бивхьуссия, лагмавагу аьнтсса кIунурдая къиригу щарщун, щингу нани дурну. Кьавкьсса мурхьирдан кIанай цIуссагу бувгьуссия. Аьркинсса къуллугъ буллай, ххуйсса ахъулссагу ласлай, цивппагу рязийну буссия. Хъиннува рязийну буссия цанмагу, колхозрал ризкьилунгу, тиха-шиха машан къалавсун, ххулувгу, цалва чIиникIирттах цулуй, шиччава хIадур буллай. Ахирданийгу ххуйну гьаз хьуну нанисса оьрчIал захIмат зия хъанан бивкIуна. Колхоз-совхозру дацIаврищал, ахъулсса даххайсса консерварду дувай заводругу бавцIуна, ахъул­ссагу лапра кьюркьуна, чIярумигу аьллай, экьидичлан бивкIуна. Хайр хъанан къабивкIукун, оьрчIалгу дакI дурккуна, кьабивтун багъгу, хайр бунийн лавгуна. ХIакьину, лагмарасса дайгьузаннурдугу ппив-ххив хьуну ларгун, гъаттара-ттагу бухлай, ччамарду буллай, Шал аривсса Шагьидал МухIаммадлул Хъун багърайн бувккун бур. Цу­ппагу цIимилул чувнахгу ялугьлай, гьакссагу язугъну ливчIун бур.
Щялмахъ, щилтагъшиву, жяматрал хъуслийн хъапа-шапагу, иттарцIаншивугу дакъа оьрму бутлай бивкIсса, яхIлувсса ва аслансса чиваркI ва хъамигу ччянива аьпалухьхьун лавгун бур. Миннал дуллай бивкIсса жяматийсса давурттивгу, – электростанциягу, ризкьилул хъуни ппаллугу, Бяртагьаллил ва ХIалливаллил маршригу, ТтурчIиял къурувсса хъуни гьивурдащалсса, нахIу нувщигу, багъру ва бахчардугу – ми цивппа ахиратрал шайхту, кув лекьа-пIякьулул хьуну, кувгу ларгна дур. Хозяйствагу дур гай яхIлувтурал куннасса зузи каруннах ялугьлай.
Гьакссагу аьратталну ура хIакь­ину ттула буттал шяраву хъанахъимунияту. Шяраву хозяйствалул цумур бутIа зий буссарив щинчIаввагу кIулну бакъар. КIулну бур хъунимири, цIакьмири тIий хьхьичIун буклакимигу. Хаснува хъуними бувчIлачIийни, тарапру дугьлан, лажин лякъултгу чан къашай. Хъанай бур, суд-диваннайнгу буклай, жямат кIи-шан бишлашисса кIанттурдугу. Лахьхьу кунначIа кув, нахIу-хIалимну, давричIагу, чяйлучIагу, бутта­хъал зумувну, ляличIийнува, Кьубиял лугъатрай, лагьну-нахIуну буллай бивкIсса ихтилат­ругу, хIакьину хъамавабивтун бур. Буттахъал нани дуллай диркIсса ххаллилсса аьдатругу хъамарадиртун дур. КунначIа кув щябикIан ччай бувагу ба­къар.
Вай хIакьину кунна­сса «опозициярду» диркIссар хьхьичIарагу, амма цIана кунна­ссагу къадиркIссар. Гайннал аьй-бювкьулухун багьнийгу чIалачIи бувну, лажи-лаччинтругу дакъа, чулданийнгу, давричIангу буккайсса бивкIссар, цасса, марцIсса дакIурдищал, тяхъасса гьавасращал.
Хозяйство дачин данна тIий укIлакIимагу занай ур къутандалийсса Ттурзийннал шяравун. Вайннан иттав бизлазимургу бур Львовскаллал 2-3 номердайсса ххалазандарал мурцIу. Ша ласлайвагу бакъар, Кьубиял хъун шярах­сса, хьхьичIунмайгу кIицI лавгсса, дучIиялул щаращайн.
На, шяраваллил оьрму ва оьмур-хъинмургу кIулсса, гьарица шяраваллил давурттивгу ккурхIусса, хъуначу хIисаврай оьвтIий ура зуйн – шяраваллил багьу-бизулуха, маэшатраха зузиминнайн, цасса, бавкьусса, ца кулпат кунма бивкIсса Кьубиял шяравалугу, жяматгу кIи-шан бишлаши къабуллай, Львовскаллал аьрщарайсса ххалазандарал касакрацIунгу къалавчIун, аьвзал заманная шихуннайра жухьхьунна дуллусса аьрщарайсса, Шал аривсса багъгу, ххулувгу, 75 шинай, я мюрщи ягу чан къавхьусса, гьарца шинах ахъулссагу дуллалисса Руарнил багъ-бахчагу, ххулув аьркинну бухьурча, техникагу лагайсса, ишлагу дан бюхъай­сса, Бяртагьаллил, ХIалливаллил ххалазаннайнгу бу­ккияра! КIари жулла минагу, шяравалугу, абадул къаттагу, кIиккур жулва бутта­хъул, ниттихъулгу бувччусса, жувагуру буччинтIисса. ХIакьинугу ивкIума шагьрурдая буттал шяраву уччан занайри бусса.
Оьмахан Вагьабов
ш. Кьуби