ГьунчIукьатIрал мизитру

nsord_3ГьунчIукьатIрал шяраву нукIу­заманнайгу мадарасса бивкIун бур аьрабрай – аьжамрай дурккусса, исламрал диндалул кьанунну ххуйну кIулсса, марцIсса бусурманнал диндалий къуццу тIутIисса инсантал.
Му мукуншивугу тасттикь бул­лай бур, цалчин, хъундакъасса ГьунчIукьатIрал шяраву 3 мизит, мадраса, аьжамрай буккин-чичин лахьхьин буллалисса 3 школа бикIаврил. КIилчингу, нукIува увкусса куццуй, Малла-Аьлил нас­лу, ХIухъайнил оьрчIру Аксайрай, Костекрай, Карлан-Юртлий, Чачаннаву малла, мудун, дибир, кьадийну зий бикIаврил, миннал мазгу лавхьхьуну. Чавтар-хIажинал арс МахIаммадлул, 15 шинай Кюриннал Юсуп-ханначIа катибну зий уна, Кьурандалул 40 лу цала каних чичаврил. Мунал арс Ибрагьин ГьунчIукьатIрал хъунмизитрал кьадину зий тамансса шинну дуваврил. Дандамахъал Аьбдулкьадир (Мудариснал) цала шаппа мактаб (школа) тIивтIуну, уква шяраваллил оьрчIан аьжамрай буккин-чичин лахьхьин баврил. ХIажи-Мирзахъал хъуна Давудлул агьлу ххуйну аьрабрай буккин-чичин кIулсса бивкIссар. Мунала наслулиясса Нажмуттин, мадраса тIивтIуну цалла къатраву, лак бакъасса цайми миллатирттал оьрчIругу муначIа дуклай бивкIссар. Мямма-ХIажинахъал мурчIисса ХIапиз Каирдай кIира шинай исламрал университетраву дуклай ивкIссар. Кьукуннал ХIажимуса-хIажинал мадрасалуву дарс дихьлай ивкIссар. Ххуйну аьрабгу кIулсса, мяйжаннугусса ислам диндалул пайхалбар. Убурдал МахIаммадлул яла хьхьичIунма, вихшалама ученик Мирза-хIажи Пияда-хIажинал арснал арс. Малла Аьлил арснал арсурваврая Жабраиллуя, Аьлия, Къушия, Зайнуттиннуя, Аьбдул-Мажидлуя, МахIаммадлуя тIийвагу акъар. Мудунов Аьли (Аттал Аьли), Мудунов Ризван 40 шинай БахIикIуллал мизитраву дибиршиву дурсса. Кьурбан-Аьлил ва Нурулисламлул чивчуссар «ГьунчIукьатIан». Дин ххуйну кIулсса дагъусттанлувтурал диндалул ттиркьюкьину ккалли бувай му лу. Вайгу, вайннацIун цаймигу бивкIссар ГьунчIукьатIрал мизитирттаву исламрал диндалуха къуллугъ буллай, му марцIну дуручлай, агьали Аллагьнал ккаккан бувсса ххуллийх тIайлану бачин буллай. Мунияту хъунма­сса бихьу-барачатгу бивкIун бур ГьунчIукьатIрал шяраву.
ЦIанакул аьрабрай буккайсса, чичайсса, дин мадарану кIулсса гьунчIукьатIиричу хъанай ур Став­ро­поллал муфтинал кумагчи ХIажимирзаев Муса Мусил арс, авиациялул полковник, аьлимчу. Бур цаймигу аьжамрай буккай­сса, чичайсса, исламрал ххуллийх тIайлану нанисса.
Шамил ясир увну 17 шин ларгун махъ оьруснал паччахIнал халкьуннай буллалисса зулмурдай рязий бакъанал цIунилла бунт гьаз дур­ссар 1877 шинал. Бунт дайдирхьуссар Ссугъращату, амма бунт дайдишин савав хьуми, бакIчитал лак хьуссар. Ца ГьунчIукьатIрал шярава 67 инсан ссибир увссар. Кьибирдилавхъал МахIаммадлул щалва къушва, ккуккулийсса оьрчIащалсса щар­ссанищал. Дугьарасса ниттищал каторгалийн тIайла увкссар 6 инсан. Ссибир увссар ХIажимирзахъал Аьбдулхаликь-хIажигу. Мугу дур­ккучу ивкIссар, аьрабгу кIулсса. Псковуллал губерниялий Опочка тIисса шагьрулий 6 шин чIаравну дурссар. Аьбдулхаликь-хIажинал 127 шинайсса оьрму бувтссар тIий бикIайва мунал агьулданиясса бугьарами. ТIайламур цумурдив къакIулли, учайва му 114 шин хьуну ивкIуссар кунугу.
Ца Шамиллул мюридтал ххя­ххаврийну къуртал хьуну бакъар ГьунчIукьатIрайн бивсса баларду. Гъумуксса милликомитетрал гьуз бувну, ТахIсинбай тIисса полковник бакIчисса туркнал аьскар бувкIун бур гьунчIукьатIи мютIий буван. ЦичIав буван къахьуншиву кIулну, махъунмай зана хьуну бур. Хъирив увкIун ур Узун-хIажи, гагу зана хьуну ур. Так ца Деникиннул аьралуннаща хьуну бур ГьунчIукьатIрая дишала ласун. 1921 шинал граждан дяъвилул чIумал ххявххун ур ХIуциннал Нажмуттин, 1720 къачагънащал, миннайн данди бацIан ГьунчIукьатIув увагу 134 адамина ивкIун ур. Миннавагу – 34 ятIул партизан, Ххюлуссуннал Касаев Юсуп бакIчисса. Му цувагу хъанай усса ур Щайх Жамалуттиннул арснал арс. Нажмуттиннул бандалуву лакгу бивкIссар, улу иш бавчусса ГьунчIукьатIрал кIива-шанма къушгу мунал чулийн кIункIу тIисса бивкIун бур. Миннал цIа-бакI чичлан ттун ччай бакъар.
ЧIявуми ГьунчIукьатIрал чи­варкI хIалтIилух бивкIун бур. Шяраву бугьарасса къужращал 100 адамина ивкIун ур. ГьунчIукьатIрал лагма дургьуну, Нажмуттиннул къачагътал шяравун вев тIий бивкIун бур, «Жу зул душру зия банну, хъаннин ва банну, арамтуннан та банну, шяравалу ччуччинну, мизитру лекьан банну» тIий. АцIния шамлийну ххисса Аьндархъиял къачагътураща къавхьуну бур ГьунчIукьатIи ласун. Му талатавриву гьунчIукьатIрая 9 ивкIуну ур, къачагътурая 79 ливтIусса хьуну ур. Бивщуми бакъасса, чапалсса мазрал заллухъру лиян Аллагьнал кумаг бувссар тIун бикIайва къужри.
Шамиллул заманнай ва 1917-1921 шиннардий ккаши-мякь­най рахIму-цIими байсса ГьунчIу­кьатI­рал жяматрайн ва шяраваллийн чIявусса баларду ливккун бур. Совет хIукуматрайсса яла хъуннамур аьй духьунссия дин дан къабитлатаву. Му сававну цурда хIукуматгу лирунни. 1932-1935 шиннардий Совет хIукуматрал чIявусса Дагъусттаннал диндалул агьлу дякъил ва ккашил литIун бунни дуснакь бувну бявкъусса Котлас тIисса шагьрулийн тIайла бувккун. 1932 шинал ГьунчIукьатIув мизитру лакьин бувну бур. Амма 1934 шин дайдишиннин, «Акбар» къаучирчангу, бугьарами къужри нюжмар чаклийн, зума дугьай зуруй бухлай мизитравун бивкIун бур.
1934 шинал мизитру архIалва лакьин бувну бур. 1931-1937-ку шиннардий Советрал председательну зий ивкIун ур Аьбдуллаев Кьурбан-Исмяил. Къужри мизит­равун занан къабитлан хIукму бувну бур мизитру лакьайхту. ЧIиви мизитравусса ду-дакъамур Хъунма мизитраву дирхьуну дур. Жямат бавтIун, миннал вакилтал бувчIуну бур кIай мизитрал хъус хIисавравун ласун. Му комиссиялул хIукмулийн бувну, кIивагу мизитрал халичартту бувккуну, акт чирчуну, шяраваллил советрайн тапшур бувну бур. Цивппагу Хъунмизитрал цалла хъус ядайсса, чIавахьулттайгу цIакьшиву дусса чIиви къатлуву бивхьуну бур. КIа къатлул кIулагу диркIун дур Советрал председательначIа.
1945 шин хьуннин БахIикIу­ллал ва КIямашрал жямат ГьунчIу­кьатIрал сельсоветравун багьлай бивкIун бур. Мунияту ца-ца шярава ца-ца заместительну увчIайсса ивкIун ур. БахIикIлату Шейхаьлиев ХIасан, КIямашату МахIаммадов СалихI заместительталну бивкIун бур тай шиннардий.
1935 шинал ахирданий Лак­рал райондалул исполкомрал Аьбдуллаев Кьурбан-Исмяил командировать увну ур Щурагьун ва МахIачкъалалив ГьунчIукьатIрал клубран аьркинсса тахта-тIама ласун. Мунал удостоверениялийгу чивчуну бур гьарцагу Совет организациялул ванан аьркинсса кумаг бувара тIий. Кьурбан-Исмяил командировкалий уна ГьунчIукьатIув хъуннасса аьравалттий Гъунияту ца яручу увкIун ур. Мунал Советрай заместительну зузисса КIямашрал СалихIлун ккаккан бувну бур, ца букъавчIайсса печатьгу бусса, Щурагьсса духовный управлениялул цIаниясса чагъар. Гикку чивчуну бивкIун бур мизитрал хъус цимурца датIлатIиссар, ва чагъар ккаккан бувнахьхьун дулара Гъуниннал мизитравун диян дуван тIий. КIай халичартту бусса къатлул кIула председательначIа шарда диркIун дур. СалихIлул, кIуллигу дула куну, тIиртIуну кьункьула, ккаккан бувну бур халичартту. Яручуналгу 4 хъунисса, 196 чак байсса халичартту личIи бувну бур. Цаппараннал кумаграйну Хъухъалав аьравалттичIан бувххуну, гай 200-гу халича лавсун лавгун ур. Га букъавчIайсса печать бусса чагъаргу СалихIлухьхьун буллуну. СалихIлул вилла фамилия, цIа чича увкукун, га яручунал аьжамрай цала буллусса чагъарунний МахIаммад тIисса цIа чирчуну дур. Вай цинявппа халичартту хIалтIи буван лавгминнал цала агьулдания цадакьалун мизит­ран буллусса бивкIссар. Кьурбан-Исмяил Щурагьату тахта-тIамагу ларсун увкIун, хьумур кIул хьувкун, щарссанин хъунмасса аьлагъужагу бувну, лавгссар Гъунив халичарттал бакIрачIан бувкIмур кIул бан. Амма ми ГьунчIукьатIрал мизитирттал 200 халичалул аьш-бакI къаляркъуссар. Бюхъай му аьндархъиричу тай ХIуцциннал Нажмуттиннул къачагътурая ххассал хьусса къачагъ икIан тIий бикIайва бугьара арамтал мизитрая ихтилат багьсса чIумал. Ва иширавугу аьндархъи ГьунчIукьатIрал хъуслил заллухъру хьуну бур.
Бюхъай ва на чичлачисса макьалалий къарязийсса, бизар хьуссагу бикIан. Амма вана укун мизитрал хъусру жяматран мюнпат бакъа, цайминнал цаллашиврий дирхьусса лакрал шяраваллаву чIявусса хьуну бур.
Шикку га хьхьичIмур макьалалийсса ца гъалатIгу бакьин буван ччай бур.
Цалчинсса колонкалий лувату лавай 2-чинсса ххуттай чивчуну бур: «Ца Оьмар тIисса оьрус адамина тIий» бикIан аьркинссия. Оьрус Оьмар тIисса адаминал ттухь бувсуна (гихунмай бусса куццуй). Гай Ххажалмащиял цинявннан ялун цIарду дуссар, кIагу ялун цIар ля­къин бигьану икIан учайсса.
Гихунмайгу буссар
Амин Аьбдуллаев