Барачат ххисса ттиркьюкьал къама

lger_9ХIакьину ппиринж бугьлагьисса хозяйстварду кIирагу Лакрал райондалий дурагу кIира дур — Буршиял ва Кьубиял.

Зулайхат Тахакьаева
«ЧчатI гьарзадрал бакIри», — тIисса калима дур оьрус­нал. Амма бур билаятру ччатIул кIану ппиринжрал бугьлагьисса.
Мива билаятирттай ппиринж так дукралул паччахI бакъассагу, яла хъинмур даруврангу ккаллину бур, хIатта косметикагума ппиринжрал гьанулийсса дур.
На студентсса заманнай къутаннай ялапар хъанахъисса ттула шяравучу буслай ия ппиринж ттихIай чIумал Кореянавасса арамтал бувкIун, чалттукрая даруртту буллан бикIай тIий.
Ппиринжрал ватанну личIи-личIисса археологтурал ккак­лай бур Китай. Жулла эралийн бияннин 2800 шинал хьхьичI Китайнаву хъудугьаврил гьану бивзсса бакIчи Чжен Нуил ппиринж бугьайсса бивкIун бур цания ца диндалул шадлугърай. Тийх ппиринж ххяххан буллай тIурча байбивхьуну бусса бур 7000 шинал хьхьичIва. Чансса махъ ппиринж бивну бур Индиянавун, гихунмай – Кореянавун, Япониянавун, Филипиннайн, Индонезиянавун, Парснавун. Вай билаятирттал агьлу цIуллу-цIакьсса, оьрму лахъисса ва бу­сса оьрмулий жагьилну яшаврил тIилисин гьамин ппиринжравур бусса тIун бикIай. НахIакь къадирзхьунссар хьхьичIазаманнул грекнал аьлимчу Страбоннул ппиринжрайн «ттиркьюкьал къама» тIисса цIа.
Аьрасатнавун «ттиркьюкьал къама» бувкIун бур 300 шинал хьхьичI, Петр Великий бакIчисса заманнай. Ппиринж­рах бунияла хъуннасса къулагъас дуллай, бугьлай байбивхьуну бур ларгмур ттуршукулул 60-ку шиннардий. Ппиринжрал хъуру гьарза-гьарта хьуну дур Ставрополлал, Краснодардал крайрдай ва Астраханнал, Ростовуллал областирдай. Тайра шиннардий – Дагъусттаннайгу.
Оьрмулул хъуниминнал бусаврийн бувну, колхозирттаву низам ва тIалавшиннарду кьянкьасса совет заманнай ппиринж­рал цукунсса бакIлахъия дулувивав тIий Ккуллал райондалул колхозирттал бакIдургьуми кIихIуллану бивкIун бур. Муний Вихьуллал колхозрал бакIчи КIурухов Шяъваннул бакIрайн лавсун, цайми шяраваллал колхозирттал хъуниминнангу маслихIат бувну бур. Ци хьунгу къутаннал аьрщарай ппиринж бугьан рязи хьуну ур Хъусращиял колхозрал бакIчи Аминов Буниямингу. Буттахъал учалалуву тIийкун, хIарачатран барачат мудангу буссар. Бугьлагьиминнан «ттиркьюкьал къама» бунияла барачат хьуну бур. Цайми колхозирттаву ци тагьар диркIссарив къакIулли, жучIа ппиринжрал бакIлахъия хъуннасса ласайсса диркIун дур, «хъусращиял ттук­ранма ппиринж бишайссар» тIисса калимагума лярхъуну дур. ДакIний бур, на чIивисса чIумал жул шяраву ппиринж тоннардай бачIлай бикIайва колхозраву зузиминнайх зузи кьинирдан.
Лакрал райондалул къутаннай ппиринж бугьлай байбивхьуну бур 80-ку шиннардий. Ппиринжрал бакIлахъия ххуйну ласайсса диркIун дур ГьунчIукьатIрал, ЧукIуннал, Кьубиял, Буршиял, ЧIарттал колхозирттал. Дагъусттаннай ппиринжрал рекордныйсса бакIлахъия ларсун дур 1987 шинал – 90 азарда тонна.
Билаятрал экономика хIуркку хьусса, паччахIлугъралгу кьатIаллил билаятирттал хъуслин нузру тIиртIусса 90-ку шиннардий тIурча дагьну дур ппиринжрал бакIлахъия ласаву. 2006-2007-ку шиннардийннин шамлий чан хьуну дур ппиринж бугьайсса чекру, ппиринжрал бакIлахъия – мукьлий. Масалдаран, жулла къутандалий махъва-махъ ппиринж та бувгьуссарив шяравучутуран дакIнийвагу бакъар.
2008 шинал, щалва Аьрасатнаву кунма, Дагъусттаннайгу шяраваллил хозяйствалухсса къулагъас хъун хьуну дур. Ппиринж цIунилгу бугьлай байбивхьуну бур. 2012 шинал бювхъуну бур ласун 45 азарда тонна. Амма Лакрал къутаннай бувар ттигу «ттиркьюкьал къалмул» хъуру цIудуккан дан. Чекругу ядурну, хIакьину ппиринж бугьлагьисса хозяйстварду кIирагу райондалий дурагу кIира дур — Буршиял ва Кьубиял.
ХьхьичIра каних даймур хIакьину техникалул дуллай бухьурчагу, тIабиаьтрал какъабакьирча даву дацIай. Гъи къурагьсса хьурчагу, ссут рахIматрал авадансса дуну, чIал хьунни гьашину ппиринж ттихIин. Ларгсса нюжмардий ппиринж ттивхIуну вивппай лавкьунни Буршиял ва Кьубиял къутаннай.
Лакрал райондалул бакI­чинал къутаннайсса иширтталсса буллалисса кумагчи Аьлил Аьлиловлул бусласимунийн бувну, гьашину кIирагу хозяйствалул ппиринжран дургьуну дур 350 га. аьрщарал. Ларсун дур 1250 тонна бакIлахъиялул.
Кьубиял къутандалий 15 шинал лажиндарай ппиринж бугьлай ур фермер Кьурбанов Нуцал. Нуцал цува га кьини къутандалий акъая. На мунащал ихтилат телефондалувух бувссия. Кьубиял хозяйствалий ба­къассагу, цайми хозяйствардайгу бугьайсса бур ванал ппиринж. Цила чIумал дагьайссаксса щин диширча, ппиринжрая хайр хъунмасса бусса бур. Амма паччахIлугърал дулун ккаккан дурсса субсидия дуллай ба­къасса бур. Ххюра шинал хьхьичI ванал ларсун дусса дур кредит 500 азарда къуруш. Субсидия дулурча кредит щаллуну лакьин бюхъанссар тIий ур ва. ХьхьичIми шиннардий цува мийн-тийн занай бахлан багьайва, гьашину ппиринж ласунсса муштариталгу цивппа хъирив лечлай бур, тIий ур.