«Ттул Испания Лаккуйри»

ska_12Гьар шинах куна гьашинугу КIунди-ЧIаратусса ХIажи Аьлиев, цалчинмур ранграл капитан, цила чIумал Авгъанисттаннай Бабрак Кармаллул маслихIатчи, Аьрали академиялул профессор чIарах къаувккунни «Илчи» кказитрал редакциялул. Гьар шинал куна гьашинугу дия чIивимур арснал душ Надиял цIаниясса «ЧIимучIали» чIиви кказитран ссайгъатран 5 000 къурушгу

— ХIажи Сулайманович, аврав буттал аьрщарайн. Ци аьрххилий увкIра Дагъусттаннайн ва ппур­ттух?
— На мудангу сант дагьтари ххариссара Лаккуйн учIан. Ва ппурттухгу арс ия ачу цащала Испаннаву игьалаган, тIий. «Ттул дигьалагругу, ттул Испаниягу, ттул щаллара дуниялгу Лаккуйри, гьанна кIинай», — учав. Лаккуй ттул уттигу гьалмахтал бур. Мачча-гъан бур. Буттахъул, буттал буттахъул бувччусса хIатталу дур. Щакъалиххайсса лакку гьава, зунттал тIабиаьт.
— Ина кIийгу мина кьа­къариртуннихха…
-ТIайлассар, на Лаккуйсса ттулла къатри цIудуккан дурну кьаритав. ДукIу хIатталлив бувкIсса халкь баргъ-гъарагъия буруччинсса ларзу дав. Шаймур буллай ура. Амма ва ппурттух Лаккуя дакI зия хьуну най ура. Циван чирча, дуниял дакъа чулиннай даххана хъанай дур. Лаккуй халкьуннан зунсса кIану бакъар. Жагьилтал кIия ливхъун най бур. Шяраваллил, къурнил давурттивгума дуллалисса акъар. Хъуру цIинцI урттун тартун дур. Къурув уккан ччи­сса акъар, цала хьулух, чIарах ахъуву цахъис аьрщи дугьарча акъа. ЩийкIуй аьй дангу ччай акъара. Совет заманнай чIярусса шартIру дия жагьилтал шяраву миналул хьунсса, цалва маэшат_раха зунсса. Утти гьарзат оьван, шяравалу халкьуннацIа, зун шайминнацIа марцI дуккан дан­сса дурив къакIулли. ХьхьичIва-хьхьичI ххуллурдив чап куну бур. Щинал масъала захIматсса бур. Гъинттулгума цIалай дунугу най дур щин кьуллалуву, кIинттул ци иш бикIанссарив къакIулли тIий бия халкь. Жагьилсса кулпат­ру шяраву кIива-шанма бакъа бакъар. Школалий дукIунияр гьашину дуклаки оьрчIру кIилий чан хьунни тIий бия.
— Аьрщарай зий, «рабочие места» бакъана бакI бу­ккайсса бивкIун бакъарив жулва буттахъул. Ширвани Чаллаевлул къачирчагу, аьрщи кIиккура, хъуру кIиккура, зунтту-лухччив кIиккура. Зуннив халкьуннан къаччисса?
— Азарва хIайван яттил бивкIсса инсан утти ур ккар­ччал усттар хьуну мива-тива занай. Циван кьабитав гъаттара тIий ура. Кьакъабивтун ци бави, тIий ур. КIаксса харжгу, захIматгу бивхьуну, экьибичайсса кIанайн ивну ивкIра. ДикI машан ласайсса, ми кьамул дайсса идара бакъар. Му кIулну, вил чара бакъашиврий къия дан хIадурсса хасмуштал вил жандалий авадан хъанай бур, тIий. Ва иш хIакьину Лаккуй бакъа щалава Аьрасатнавугу бур. Жулама зузалан кумаг бан кIанай, миха-тихасса продукция бигьанна машан ласлай бур. Ца къакIулли, вай уттисса «санкциярдал» жулламур шяраваллил хозяйствагу щурущи дарча. ХIукуматрал шяраваллил хозяйствалул, шяраваллил агьулданул чулухуннай хъирив лавсса политика дакъар щалава билаятрай. На ттула увкумунийну Лаккуйсса къуллугъчитурай аьй дан ччай акъара. КIайннал кашигу, биялагу биялсса бакъашиву чIалай бур. Аьрасатнал политиктурал, къуллугъчитурал дачин дан аьркинни шяраваллил хозяйствалувусса захIмат хайрданунсса шаврил чулиннайсса даву. Нава миннан кIанай уну, цалчин дукьан давияв зун­ттал агьулданийсса цинярдагу налогру. Чани уква битавияв. Жул шяравун газрал баллон 750 къурушран дахлай букIлай бур чIаххуврайсса даргиял частниктал. Цуксса хIаллай диллай дур тIар мугу. ЧчатI ЦIахъарав шавхьун жучIа баххан букIлай бур.
— Цала циванни ччатI къабайсса?
— Учавхха, буми шяраву къартту-къужри бур, зун хIал бакъасса. Жува хIакьину цаннал ца хьхьичIун ххяхлай Украиннан кумаг буллай буру. Жуланангу аьркиннихха кумаг. Ттул къашавайсса чIаххучу увкIунни Гъумучату, кIану бакъар больницалий тIий зана ивтун. Гьарта бан аьркинни райондалий ца бакъа бакъасса больница.
Жула халкь гьакссагу пишакарсса бур, захIматрая нигь дакъасса бур. Зунсса хIаллихшиннарду духьурча — газ, щин, ххуллурду — гьакссагу гъирарай бацIаванссия караматсса зунттал щархъаву. БучIия, хьхьичIара кунна, зунттал шяравасса гьунар бусса оьрчIан Аьра­сатнал вузир­давун буххавансса льготарду диркIссаниягу. Гьарзат багьай­кун щурурча, Дагъусттаннал дикIулгу, нагь-нисиралгу, ахъулсса-ахънилссаннулгу щалва Аьрасат ялтту нани банссия. ЦIана тIурча, цукунссариврагу къакIулсса, чурххангу заралсса Австралиянал, Бразилиянал дикIру дазул кьатIату машан ласлай бур.
— ХIажи Сулайманович, ина, туну, ялунчIил къаучIаннав Лаккуйн, муксса дакI къуману кIия най уния мукьах?
— Чара бакъа учIанна, инша Аллагь.
— Ина Москавливсса Дагъусттаннал культуралул центрданул давривухгу чялишну гьурттусса инсан ура. Бурив цичIав муния бусанссагу?
— Уттигъанну Арсен ХIу­сайновлул (Центрданул хъунама), цува Лаккуй уну, цахлува насукьай увкуну, лавгра Москавуллал мэрначIасса совещаниялийн. Ххалбигьлай бия хъуншагьрулувусса криминалданул масъала. Яла хъунмур аьй-бювкьу дия Да­гъусттанная бувкIсса жагьилтурай. Ай, букIлай бур, къача-къучшивуртту дуллай бур, яла хъунмур процент закондалул ххуттава буккаврил дагъусттанлувтурал бур, криминалдануву цалчинсса кIану миннал бугьлай бур тIий бия. КIива зурул дянив 17 дагъусттанчу иривунни цурклий, хъямалашиндарай тIий. Москавлив ялапар хъанахъисса жуй аьй дуллай бия, зулва гъан-маччанахь, жагьилтурахь цичIав тIий циван бакъару тIий. На махъ ласав. Жугу хIукуматрал цIакь ябуллай, сий гьаз дуллай хъунмасса захIмат бивхьусса ва бихьлахьисса агьлуру учав. ЦIанасса жагьилтал чара бакъашиврул Москавлив бакъа щалва Аьрасатнаву, сайки дунияллийх ппив хьуну бур. Зунсса кIантту бакъа тIий, фабрик-заводру лавкьуну тIий, цала чIиви-хъунсса бизнес гьаз бан къахъанай тIий, коррупциялул къиялулу буну тIий, тIайласса ххуллу бувгьуну ачинсса хIуччарду чан хьуну буну тIий. Зу жаваб тIалав дара, учав, кIани-кIанттайсса хъуниминная, къуллугъчитурая, ватангу кьадиртун жагьилтал вайлул хьуну къазананшиврул. Лякъира учара, зун ччисса, захIмат ччисса, гьунар бусса оьрчIру-душру даврихун, хайрданунсса иширттахун бичинсса куц. Ва ялагу Москавлив зунсса кIантту ляхълай бур таджикнан, оьзбакIнан, азирбижаннан, гуржиян, вьетнам-кореянан. КIану бакъар так Аьрасатнавувасса дагъусттаннан. Дагъусттаннай бивщуну бур криминалданул мугьру. «Дагестан? Нет, не берем!» тIий бур гьар кIанай. Дагъусттаннай аьркин бакъа, Аьрасатнаву аьркин бакъа – чунни гьан, чуври кIану бусса жул жагьилтуран, учав.
— Жагьилтал мяйжаннугу хIакьину лапвава канища бувксса кунма чIалай бур. ХьхьичIава пионер-комсомолданул къайгъу бия. ХIакьину жагьилтал лагма лаган бансса саргъунсса идея дакъар. Диндалухун багьну бур…
— Миккугу чIявуми жагьилтал бяйкьлай бур. ЧIарав ккурчIав, хIатталлий бяст-ччаллихун багьлай бур. Хъуниминнахь ва укун бикIан аьркинссар, та къааьркинссар тIий бур. Вил жан цIуллу дивуй тIий ура, вилла 20 шинаву, вин ча кIулли му? Ина ци дуккав, ина ци лахьхьав? Дингу му хъуннасса, куртIсса элмурхха. Гьула, вин кIуллив вила бакIрайсса тIакьа ранг щюлли­сса цаннив, таманалсса кIяласса цаннив? КIуллив аьрабнал янна тукунсса циван лаххайссарив? Та янна тайннал МухIаммад Идавс (с.аь.с) укканнинна лаххайсса диркIссар, тайннал тIабиаьт лах-ххит, кIирисса къундалущалсса марчру бищайсса кIану буну тIий. Жулламур тIабиаьт личIири. Чара бакъа аьрабнал кунна янна лахлангу жуйва бурж бакъассар.
Вагьабизмалийн душманшиврий бувккун бур. Миккугу му масъалалул хъирив къалаяйшиву, ва ягу лаян къаччишиву чIалай бур. Ислам нахIу-хIалимшиврул динни. Вагьабизм тIурча Саоьд Аьрабнаву цила чIумал Вагьаб тIисса адаминал каялувшиврулу аьраб туркнал зулмулийн, ми жулла дин палачат дуллай бур тIий гьаз хьусса чIумуя шиннай нанисса нагъил дур. Ххач-параснал протестантизмалуха лрвхьхьусса дур учин бучIир вагьабизмалийн. ЖучIава цаппарассаннан гуж-къиялий ялув духIан ччай чIалай бур Саоьд Аьрабусттаннал журалийсса дин. Тайннал тарих личIири. Жулвамур личIири. Яла тIайламур ххуллу кка­ккан бувну бур Кьурандалулгу, идавсил хIадисиртталгу. Ачу га ххуллийх бигьана!
— Вилвамур кулпатраву диндалул иш цукун бу­ссар?
— Щукру алхIамдулиллагь. Арснал душ бувкIунни: «Тта­ттай, ттул дус душварал ссур­ссулух ххачру бур, жулла да­къассарив мукунсса лишан», — тIий. Лавгун, ласав бусурманнал лишан. КIулну бикIан, жува бусурманшиву.
Щаллагу дунияллун кка­ккайхьунссар бусурманнал байрантирттал кьини Москавлив­сса суратру – халкь гъаравух, марххалттаниву, асфальтрай кIичIиртту бувгьуну чакру буллалисса куц. Цинярдагу бусурман республикардал жяматирттавух жувагу буссару мизит бансса кIану булара тIий. Амма ттигу булун бувассар, ва багьана, та савав тIий. 200 цIусса килиса бан увкуну бур Москавлив бюджетрал арцуй. Мизит цавагу бан куну бакъар. Арулттуршазаллийсса так татар бур Москавлив яхъанай. КIива ва бачIи миллиондалияр ххисса азирбижан, таджик-оьзбакI бур зий. Миннан рузмандалунсса, байран кьинирдал чаклинсса кIану бикIан аьркиннихха. Гъаравух, дякъивух асфальтрай чак­ру буллалисса чIумалгу чIарах ссугай, щилай, рязи бакъа най буссар халкь.
Ва ялагу, чара бакъа бакIуйн буккан бан аьркинсса масъала бур бусурманнал хIатталлил масъала. Уттигъанну аьпа биву Чупалав Оьмаров учлай, къа­ккавк къаливчIунни. Га чIирисса бусурман хIатталлив ганан­сса кIану къиялий лякъарду. МахIаттал унна тикку ца гьа­ттаву мяйя инсан куннал хъирив ку увччусса гьатталгу. Чун биян бувну бурив халкь ххал ба. КIану тIалав буллайнма буру.
— Ина аьрали инсан ура. ЦIанасса тагьарунниву Украиннаву хъанахъисса иширттал дардирай акъа инагу акъахьунссара.
— Тунукьай. Американал букъав къабивтунни Украин жуйнма къаршину буккан бан. Ххюва миллиард доллардал харж бувссар тайннал му иш щаллу хьуншиврул майданну гьаз буллай. Украиннал политика дия баргъ буккай чулухсса аьрщи оьруснацIа марцI дуккан дурну, так украин битан. Крым махъунмай ласаву – тIайласса ххуллур. Американал хиял бу­ссия ЛухIи хьхьирива жува личин бан, жулла флот дукьан дан. Херсонес шагьрулий Американал аьрали флотрал колледж бан хIадур хьуну бивкIссар. Утти тайннан мяркьу хьунни. Американал ЛухIи хьхьиривусса контроль — ялурзушиву къуртал хьунни. Ттул пикрилий, цу­ппа Украиннащалсса аваралул масъала ччяни къуртал шайсса масъала бакъар. Гьай-гьайкьай, дяъви байбиширча, жущава Украина мукьва-ххюва гьантлул мутталий бирибат бан шайссар. Амма щинни ччисса уссурвалсса миллатирттал дянивсса ссивцIу. Къирим зана битаву – тIайласса, багьавайсса давур. Яламур хIала буххаву, лулттучIин талатаву, аьрал бичлачаву — ттун ххишалассану чIалай дур. Дяъвирдая хайр щин бивссар. Жунмания чIалай бур, архсса дяъвилиягума жуйнма щавщи къабивну къаличIлай бур.
Умуд, аммаки, хъинмунийн бишинну.
Ихтилат бувссар
Эльвира ЛухIуевал