Ссавруннал ва лухччинул дянивсса ЦIувкIрав

kol_3КьатIаллил билаятирттая бувкIсса хъамалгу хъин бивтун, шадну, лахъа-хъунну ларгунни ларгсса нюжмардий, сентябрьданул 16-нний Ккуллал райондалий халкьуннал аслийсса культуралул фестиваль. ДукIу-гьашину чIярусса фестивальлу дунни республикалий. Ккуллалмур райондалийгу ва цалчинсса фестиваль дакъар гьашину. Фестивальдания фестивальданийн, форумрая форумрайн яхъанай бур дагъусттаннал агьали тIиссагу бур.
Ци-бухьурчагу, бюхттулликьай фестивальданул бияла! Муданма кунма, тамансса хъамал хIайранну гъалгъа тIутIи бунни цIувкIуллал магьирлугърая, шяраваллил тарихрая, зунттурдал ххуйшиврия, агьалинал дакIурдил аьчухшиврия.
ПатIимат Рамазанова
Фестивальданул кьини цIув­кIуллал пагьламантурал магьирлугъ ккаккан ва документал кинофильм ласун ЦIувкIрав бувкIун бия Германиянавасса циркрал артистка Сара Шварц ва франциянал телекомпаниялул оператортал Лоран Баеник ва Крамен Бравед, мукунма журналист, блогер, профессионал фотограф Иван Дементиевский ва цаймигу бусравсса хъамал.
ТIайламур бусан, ЦIувкIуллал жямат кьатIаллил билаятирттаясса журналистал ва телеканаллал оператортал ЦIувкIрав букIлакIаврийн аьдатсса жяматри. Уттинингу Американал, Англиянал, Италиянал ва Франциянал группарду бувкIссия.
Ттулма буттагу буслайна икIай ваниннин 10 шинал хьхьичI ца оьрус махъ къакIулсса журналистурал ххалал ттуккущал нанисса цува ацIан увну, суратру ришлайнийсса чIярх-пIярхлил чIурдая ххивусса тту­кку ахьния багьавай ливчIсса куц. «Ххалал ттуккущал нанисса инсан къаккавксса инсантал бия, цукссава тамаша ивзссарав къакIула, дачIи ссят дурна навагу, ттуккугу къаитабакьавай, шиха буккавай, сурат рищавай, тихун лечавай, тихачил рищавай!» — учай буттал.
Амма кьатIаллил билаятраясса циркрал артистал уттинин шяравун бувкIсса ххай бакъара. Мастер-класс ккаккан баву мурадрай бикIу, укунма бикIу. Аьрасатнавасса ва кьатIаллил билаятирттаясса хъамаллуращал райондалийн бия Дагъусттаннал министерствардал ва учреждениярдал вакилталгу. Гьай-гьай, минналгу хIарачат бувссар хъамаллуран Лаккуйсса аьрххи дакIний личIаншиврулсса хьуншиврул, миннал мурад щаллу баншиврул. Балжину цалва аьрххилия буслай ур Иван Дементиевский цалва блограву. Караматсса суратругу дур. ДакI ххари дуллалисса комментариярттугу. «ФейсбукрайхчIин» Дементиевскийщалгу цIухху-бусу бан бювхъунни ттуща. Мунал бувсунни цува ччянива хияллай ивкIшиву пагьламантал яхъанахъисса, «мюрщимигу, хъунимигу хьхьуттайх лахъайсса шяравун» иян. Интернетраву «Яндексрай» цIувкIуллал пагьламантурая чIявусса чивчусса бухьурчагу, «баллайнияр, яруннин ккаклай» хъиннихха тIисса кьяйдалий цува шяраваллил кIичIирттавух уккан. «Инстаграмрай» ва «Фейсбукраву» чIярусса суратру дур Иваннул ЦIувкIравнсса аьрххилия. Лахъния ларсъсса ЦIувкIуллал шяраваллил суратирттангу «Мачу-Пикчилул Дагъусттанналмур вариант» тIий бур. Жунма кIулми Мачу-Пикчи американал аьвзал заманнул шагьрулийн учайшиву, му «ссавруннай­сса шагьру» ягу «ттуруллал дянив­сса шагьру» хъанахъишиву. ЧIири лирчIсса ЦIувкIуллал шяравалугу буниялттунгу хъуннану чIалай дур Иваннул суратирттай, «ссавруннайсса шагьру» куну мунал хъун дурну тIий бакъарча, профессионалнал ца суратрайгума щаллуну шяравалугу, мунил лагма-ялттусса зунттурдугу, гьаннайсса, бюхттулшивугу, хъуншивугу ккаккан дуван бювхъуну тIий бухьунссар.
Цуппа пагьму-гьунарданул тIилисин мяълумну ссаву буссарив бувчIингума захIмат шайхха кувний. Гьунар бур гьунар. ХIикматгу миккур, караматгу миккур, ссигъагу миккур . ТIилисингу – гьунарданивур.
Гьай-гьай, циксса фестивальлу ва байранну дуварчагу, мудангу гъира бикIай миннух хъамаллурал ярунних бурган, хъамаллурал пикрилух вичIидишин. Хъунмасса барчаллагь учин ччива, ЦIувкIуллал фестивальданиясса, аьрххилиясса хъамаллурал пикрирду батIин кумаг бува учайхту, «зул кказит – жул кказитри, циванни кумаг къабайсса!» увкуну, гацIана хIала увхсса Амир Шапиевлухь, Дагъусттаннал Печатьрал ва информациялул министерствалул информациялул-аналитикалул управлениялул специалист-эксперт, Аьрасатнал ПрезидентначIасса Дагъусттаннал постпреднал кумагчи МахIач Мустафаевичлухь ва журналист, блогер Иван Дементиевскийхь.
МахIач Вагьабов, Аьрасатнал ПрезидентначIасса Дагъусттаннал муданасса вакилнал (постпреднал) кумагчи, тарихрал элмурдал доктор, профессор:
— Ттул пикрилий, цумацагу да­гъусттанчунан ччиссар Дагъусттанная ххуймур буслай.
«Дагестан» тIисса издательствалущал уртакьну, жу хIадур буллай буру «Дагъусттан Иваннул, Николайл, Алексейл ярунних» тIисса рекламно-туристический буклет. Му трилогиялул автортал: Иван Дементиевский – журналист, профессионал суратрищу, машгьурсса блогер; Николай Баратов – журналист – международник, Аьрасатнал ЦIигьуртурал ассоциациялул вице-президент; ва Алексей Гусев, телевидениялийсса «Диалоги о рыбалке» тIисса ччянира машгьур хьусса передача хIасул дурма. Вай шамагу цимилагу бивссар Да­гъусттаннайн. Ми Дагъусттанная­сса сюжетру хIадур дуллай, материал датIлай зий бур, мультимедийная трилогиялуха зий. Му трилогия итабакьинтIиссар Дагъусттаннал Печатьрал ва информациялул министерствалул ва Аьрасатнал ПрезидентначIасса Дагъусттаннал вакилханалул (постпредствалул) цачIусса хIарачатрайну. Му даву хъанахъиссар «Visit Daghestan» проектрал бутIа, шиккува кIицI лаганна проектрал цIа латин хIарпирдай чичайшиву. Му проектраха зузиминнал биялсса хIарачат бур федерал СМИ-рдай Дагъусттанная ххуймур буслай, ккаккан буллай.
Машгьурсса телеканаллай, «Россия», «Культура», «ТВЦ», «Моя планета», «Russia today», «France-2» каналлай ккаккан дурссар мукьцIалунниха лирчу­сса документал журалул кинорду ва тарихраясса, культуралиясса, этнографиялиясса, спортраясса ва туризмалиясса зувиллийсса сюжетру.
Вай гьантрай Ккуллал райондалий дайдирхьуссар ЦIувкIуллал пагьламантурал магьирлугъраясса документал фильмрал съемкарду. Мунил автортал – «Visit Daghectan» проект хIасул дурми ва немецнал ва французнал телеканалли: «Arte Association Relative a la Television Europeenne». «Дунияллул халкьуннал циркру» тIисса циклдануха зий бур ми, Аьрасатнава мивун багьну бур так уссурвал Запашныйхъул ва жулва пагьламантал.
Амир Шапиев, Дагъусттаннал Печатьрал ва информациялул министерствалул информационно-аналитический отделданул специ­алист-эксперт:
— Жу циняв хъинну ххуйну кьамул бувнав Ккуллал райондалул хъунама Саэд Сулаймановлул. ЦIувкIуллал шяравалличIан нани­сса кIанай чятирду бивщуну, гьарца шяраваллил цалва-цалва майданну бувну бия, ичIаллил матахI, тIахIни-кIичIу, миллатрал дукрарду, лаххиярду – цимурца лайкьсса даражалий хIадур дурну дия. ЦIувкIуллал пагьламантал цалвамур майданнив, пагьламангу дархIуну, хьхьуттай гьунарду ккаккан буллай бия. ХьхьичI кьини Дагъусттаннал халкьуннал Цашиврул байрангу духьувкун, Да­гъусттаннал культура, аьдатру, лаххия, дукрарду ккарксса Европанавасса хъамал бия Дагъусттаннай цалва бувтсса шанма гьантлул мутталий мукIру хьуру Агьалинал цашиврул байран Дагъусттаннай накIакьдан лахъа-хъунну дайсса дакъашиврий, зул агьали бавкьуну, нахIуну яхъанан кIулсса бур тIий.
На Дагъусттаннал чIярусса районнайн ивссара, Ккуллалмур райондалийн уттигу иян ччивахха тIисса хьул ливчIунни дакIниву. ЧIаравсса шяраву патирханалий жун кIантту хIадур бувну бивкIхьурчагу, жу ЦIувкIрав школалул директорначIава бавцIуссияв. Шяраваллил тарихрая, пагьламантурал магьирлугърая бюхъайссаксса чIявусса затру кIул бан ччай бия, гъирагу бия тарих лахьхьин.
Сара Шварц цIадурксса артистка бур. Му цIана яхъанай бур Франциянаву, Марсельлай. Мунил цила цирк бур. Му шанна шинай Американаву «Большое яблоко» тIисса циркраву зий бивкIун бия. Мунил цIувкIуллал пагьламан – душвавран мастер-класс ккаккан бунни, миннул зирангшиврий, паргалшиврий цуппагу хIайранну бия. Аьрасатнал ва кьатIаллил билаятирттал циркирдаву зунсса гъира бусса пагьламантал бакъарив тIий цIухлай бия. Сарагу, франциянал телеоператорталгу яла-яла хIайранну бия, яхъанансса шартIру къулайсса дакъанугу, цалва кIанугу ххирасса, цалла магьирлугъгу ххирасса инсантал бур цIувкIул тIий. Яла-яла, инсантурал лажинтирттах дия къулагъас. Жулва зунттал агьулданул симанну ххуй дирзун бия.
Иван Дементиевский, журналист, блогер:
— Дагъусттаннал пагьламантал щаллагу дунияллун кIулли, ми гьуртту шайссия личIи-личIисса шоурдаву, циркирдаву цалла искусство ккаккан дуллай буссия, так миннал цIанихсса магьирлугърал иш хIакьину ххуйну бакъар. Ци бухьурчагу, бур хIакьинугу хьхьу­ттайх лахъайми, байран кьинирдай миннал лагма лагай ккучунну дурну тамашачитал.
Ттун ЦIувкIуллал шяраваллия интернетраву кIул хьуна чIявусса затру. Бия чIаххуврайсса шяравун кьакьардал ялтту архъан дархIуну, му архъандалийхчIинни ми чIаххуврачIан лагайсса тIисса бусалагу. Амма нава ЦIувкIрав увцуну нанисса инсантурахь бусайхту му хавар, ми хъунмасса хIаллай хъяй бия ттул «магьлул хаварданий». Буниялттунгу, оьрмулуву укунмасса, бигьану бувчIайсса затну лякъай лахъа-хъун буллалимур. ЦIувкIравгу ттун исват хьунни караматмунил кьюлтIсса ссигъа. Амма мяълумну кIул бан къавхьунни пагьламаншиврул дайдихьу та хьуссарив шяраву. КIанттул агьалинал бувсмунива цалийн букIлакIимур бия 200-300 шинал хьхьичI лярхъушиву шяраву пагьламаншиву. Му ляхъаврил сававгу кьакьардал ялтту хьхьуттайх лахъансса чарабакъашиву къадиркIссарча, пагьламаншиврул хIайран бувссар цIувкIул, ххуй дирз­ссар му магьирлугъ, яла махъату муния сянатгу хьуссар, ччатI ля­къинсса, мажибрансса аьмалгу.
Француз кино ласлай бунува жу шяравух бувкру, шяравалу буслай бусан къашайсса ххуйсса кIанттай дирхьуну дур – ккакки-рити Да­гъусттаннал Мачу-Пикча! Шяраваллил лагма-ялтту караматну ххуйсса зунттурду бур, ххуллурдугу оьккисса бакъар, амма бувагу ба­къар туристал. Буслай бия ца байкер увкIун ивкIшиву шяравун, яла учIайсса акъар тIий бур.
Цуппа шяраву икIангу 170 инсан ухьурчагу, шанма-шанма ттучан зий бур. На Нерль тIисса неххайх нанини, ччя-ччяни бакIрайн дагьайва бувагу ттучанну бакъасса шяраваллурду.