«Дикая дивизиялул» тарих – хIакьсса тарихри

doo_4Императорнал аьралуннал бутIану хьусса «Дикая дивизиялийн» дахьва ящайхтува хъуннасса ццахханну дагьайсса диркIссар душмантуравун Цалчинмур дунияллул дяъвилул шиннардий. Нигь къакIулшиврухлу, къуча
гъшиврухлу, гьалакшиврухлу ва хасъсса сипатрахлу вайннайн дирзссар цIа «Дикая дивизия». Дивизия сакин хьуну бивкIссар Ухссавнил Ккавкказнал ва Закавказьенал агьулдания – бусурманная.
Вайннал цалва хушрай хъа бувссар Николай II-найн дакI тIайлану, цалла жаннай хIайп къакуну Аьрасатнал империя буручлан. Оьруснал дворянтурал тIурча миннаву так ацIва бутIул ца бутIар бивкIсса. Ккавкказнал дивизиялий каялувшиву дуллай ивкIссар паччахIнал уссу – хъунасса князь генерал-майор Михаил Александрович Романов. Яхьуссар Ккавкказуллал дивизия шанна шинайсса — 1914 шинал август зурул 23-нния 1917 шинал август зурул 21-ннийн ва цуппа буссаксса ПаччахIнайнгу, ПаччахIнал аьралуннайнгу дакI тIайлану бивкIссар.


«Дикая дивизия – ца яла вих­шаласса аьралуннал часть – оьруснал аьралуннал пахру… Дяъ­ви байбишайхту, ккавкказ агьлу цивппа хушрай бувкссар Аьрасат буручлан, буручлайгу бивкIссар дакIнийхтуну, буттал щаршиврий бакъача, аьзизсса нинушиврий. Вай талай буссар оьруснал аьралуннащал архIал ва гьарцаннаяр хьхьичI, гьарцаннаяр сивсуну литIайссар жулла тархъаншиврухлу».

ХIаписар А. Палецкий, 1917 ш.

«Дикая дивизиялиясса» бусаларду

Лап чIявур Дикая дивизиялия­сса бусаларду, оьккиссаннуцIун биялну хъуни бувну ххуйссагу. Зунттал халкьуннал дивизиялул оьккимур сипат къулайну дур личIи-личIисса миллатирттал течениярттан, Аьрасатнаву ялапар хъанахъисса халкьуннал дянивсса арарду хIуркку даншиврул. Амма ккавкказнал солдат дезертиршиврий тахсирлув буллалаву ягу Батько Махнолул «турлил» кьатI бавриясса хаварду ссанчIав бакъасса бур.
Цалчин, бакъар цавагу чичрулийсса документ, ми цал бухьурчагу ливхъун ягу махъунмай хьуну бивкIшиву кIицI бувсса. Ялунгума циняв хIаписартал ккавкказнал дакI тIайлашиврул хIайран бувну бивкIун бур. Кабардиннал полкрал хIаписар Алексей Арсеньевлул Дикая дивизиялуясса цалва очерк­раву чивчуну бур: «ЦIанихсса Дикая дивизиялувусса зунттал чиваркIуннава чIявуми бивкIссар Аьрасатнал душмантуран ккаллину бивкIминнал арсру ва арснал арсру. Дяъвилийн ми лавгссар Аьрасатнахлу талан цала хушрай, щилчIав ва ссалчIав буржлув буллай бакъанува. Дикая дивизиялул тарихраву къавхьуссар ца-ухьурчагу инсан ливхъсса цавагу иш!»
КIилчингу, Дикая дивизиялул чачан-ингушналмур бутIа Нестор Махнолул кьюкьрал ххит бувсса иширал хIакъираву – Ух­ссавнил Украиннаву аьдлу-низам зия хьусса 1919 шиналнин Ккав­кказуллал Дикая дивизия бувагу къабивкIссар, муния цавагу кавалерия къаливчIссар.
Бусаларду ляхъан буллай бур ккавкказнал цаппара халкьуннал наслулиясса тарихчитуралгу. КIамаксса бухьурчагу хасну цалва-цалвами ватанлувтурал агьамшиву хъун дуллай бур, щалла инсаният миннал ххассал дуршиврий ккак­лай, муницIунма ПаччахIнал цала «уссушиврийсса ссаламру» гьан буллай бивкIссар тIий. Императорнал этикетрацIун мукунсса занакьулушин цукунчIав дакьлай къадиркIссар, мунийн бувну Николай II-манаясса барчаллагьрал телеграмма дучIавриясса ишгу ляхъан бувсса бур.
dood_4Дикая дивизиялиясса яла вахIшими бусаларду бивкIун бур къинттуллухгу, душманнал аьралуннал вивгу. Австриянал аьралуннал бакIчитурал бусса чаралий ппив буллай бивкIун бур, «чарив Азиянал куртIнива бувксса, магърибуллал лахъисса яннардаву ва хъунисса чурчари кьяправу заназисса» бурттигьалтрал оьттух къанихшивриясса, ми рахIму бакъа багьана бакъасса халкь бихлай, миннал дикI канай бур, яла-ялагу миннан шиннарагу къархьусса вилттили оьрчIал дикI ччай дур» тIисса тIарду. Талатаврил майданнай духьунссия зунттал кавалеристурал халкьуннавун мукунсса нигь рутлай, амма хъаннил ва мюрщи оьрчIал чулухунмай рахIму бакъашиву чувчIав щуркIал хьуну дакъар. Яхьуну дур чIярусса чичрурду та заманнул инсантурал дурсса, цалва бувгьусса агьулданул дянив хъаннил чулухунмайсса миннал хIурматрая ва хаснура оьрчIахсса къулагъасрая бусласисса.
Лев Толстойл арс Илья, Цалчинмур Дунияллул дяъвилул аьрали журналист, чичлай ур: «Зурул лажиндарай на ялапар хъанай усси­яв Дикая дивизиялул полкирдал дянивсса халупалуву. ХьхьичIва ттул вичIан бавмур, утти яруннин чIалачIимуницIун бакьлай бакъар. Оьттулучуталшиврий Ккавкказнаву цIаларгсса инсантал бикIайва цалла къадуркуну щилчIав оьрчIан дукра дуллай, гайннах буруглай. Гайннал полкру бивзун нанийни кIанттул агьлу бия цанма дукиялийну кумаг баврихлу гайннайн барчаллагьрай, хIайп тIий бия гай лагаврия. Зун ккаккан хъина гайннал яла захIматми аьрали буржру биттур буллалисса куц, гай талати­сса куц – низамрай, къучагъну, жард къакуну».

Кьува миллат пар тIисса аьрал

Дикая Дивизия хIасул шаврил тарих байбихьлай бур Ккав­кказнал аьрали округрал аьралуннал бакIчи Илларион Воронцов-Дашковлул Николай II-манан гьавас бусса ккавкказ агьлу Тройственный союзрал чул бувгьусса аьралуннайн къарши буккан цачIун бан маслихIат баврия. Ккавкказнал бусурман цалва хушрай аьралуннавун буцинсса пикри ПаччахIнал хъинчулий ккавккун бур. Аьрасатнал Империялухлу талан ччиминнал аьдад къадиркIун дур. Ккавкказнал дяъви нанисса 60 шинал мутталий цалла ватан дуручлай бивкIсса оьруснал душмантурал арсру ва арснал арсру цивппа рязину сукку хьуну бур цIусса ватандалухлу талан. Тайва гьантрай ПаччахIнал амру булайхту август зурул 23-нний сакин бувну бур яла ябацIанми зунттал жагьилтурая сакин хьусса дучрал полкру: Кабардиннал, 2-мур Дагъусттаннал, Татарнал, Чачаннал, Чаргаснал, Ингушнал. Гьарца аьскар цала чиллу-чухълуву, цалва балчаннуй, цалла ххаржандалущал. Вай ряхвагу полкрая бувну бур шанма бригада ва ца Аджарнал бахьттагьалтрал батальон. Цалчинмур бригадалувун багьну бур Кабардиннал ва 2-мур Дагъусттаннал дучрал полкру. Миннул кьюкьраву бивкIун бур кабардин, балкьар ва Дагъусттаннал цинявппагу миллатру – ярусса, ссурхIи, лак, къумукь, лазги ва цаймигу. 1-мур Дагъусттаннал дучрал полкмур сакин хьуну бур ччянива, му талай бивкIун бур 3-мур Ккав­кказнал къазахънал бригадалуву Ух­ссавнил ва Баргълагавал дяъвилий. КIилчинмур бригада сакин хьуну бур гянжиллал, азирбижаннал ва Чачаннал полкрая. Шамилчинмур бригада сакин хьуну бур чаргас, къарачай, адыг, абхаз, ингуш бусса Ингушнал ва Чаргаснал полкирдая. Дикая дивизиялийн кIанттул тIисса цIа дизан хIукму бувну бур, му хасну ца диндалийн вихсса ца кIанттул халкьунная сакин хьусса буну тIий.
Зунттал халкьуннал къучагъшиврия бавсса оьруснал хIаписартал бивкIун бур бусурман цалла кьюкьравун кIункIу бан бюхъаврийну цанма хъунмасса тIайлабацIу хьушиврун ккалли буллай. Амма Дикая дивизиялул аьрал низамрайн буцин биялну захIмат-жапа хьуну бур. ХьхьичIва-хьхьичI зунттал чиваркIуннан багьлай бивкIун бур цала чIалачIин куццирайн дуцин — чурчарисса къутта кьяпри, лахъисса чIиртту ва лялух чIярусса ххаржант – къачагътураха лав­хьхьусса журратрайн ящувкун, ца душманнавун дакъассагу, дивизиялул бакI дургьуминнавунгу ццах багьлай бивкIун бур. Зунттал чиваркIуннан ттупанграва битан, ччаллу ишла буллан лахьхьин бан оьруснал хIаписартуран захIмат хьуну бур. Дикая дивизия низамрайн буцинсса дайшишруну ялагу хьуну дур Ккавкказ тайпалул оьтту-ттурчIавусса хасиятру: ханшиву, амрулийн мютIи хьун къаччишиву. ОьрчIнияцIава хъунанал хIурмат кIулсса бухьувкун, цаппарасса затру бигьану лавхьхьуну бур. Амма зунттал халкьунная аьравалттал кьюкьри сакин дан къабювхъуну бур. «Кьюкьаласса» аьравалттал кьюкьри датIин багьну бур оьруснал хъудугьултрая. БивкIун бур цамургу буруккин — зунттал халкь дучрай ца чулийнмай щябикIаврийну чIун наниссаксса дучри аьйплу буллай бивкIун бур. Солдатнан тIайлану щяикIан лахьхьин бангу тамансса мутта лавгун бур. Дахчилай диркIун дур оьттул кьисас ласаврил аьдатгу. Мунийн бувну, батальонну сакин буллалийни хIисавравун ласлай бивкIун бур зунттал халкьуннал куннал куннащалсса арардугу.
Аьмну дивизиялул вивсса тагьар къаоьккисса диркIун дур — куннал куннал хIурмат бушиву, куннал чIарав кув бацIаву, къуллугърал лавайманал хIурмат бушиву (зунттал халкьуннал дянив даингу хIурматрай диркIссар къучагъшиву). Эбратран дишин лайкьну хьуссар цайми конфессиярттал инсантурал хIурмат бушиву. Ссупралух чIявусса бусурман бухьурча, миннал хIурматран ххачпараснал, магометантурал нормалул тIалав буллалисса куццуй, бакIрай кьяпри бишайсса бивкIссар. Агарда, ххачпарас гьарзасса бухьурча, зунтталчутуралгу, оьруснал аьдатрайн бувну, кьяпри ликкайсса бивкIссар.
Дивизиялул гьарца эскадрондалун ккаккан увну ивкIссар малла. Ганан багьлай бивкIссар эскадрондалуву къалмакъал хьун къаритан, хьурчагу – дянив махъ бусан.
Дикая дивизиялул хIапи­сартуралмур составгу диркIун дур мадара экзотичнайсса. Мивун бухлай бивкIун бур цала каялувчи Хъунасса князь ушиврия пахрулийсса ва бала-хатIасса ишру ххирасса инсантал. Так кавалеристал бакъассагу, артиллеристал ва бахьттагьалтгу, хIатта махъун бивтсса хьхьиричиталгума дяъви байбишин хьхьичI бувкIун бур караматсса дивизиялувун. Кьува миллатрал пар тIисса бивкIун бур дивизиялул хIаписартал – палангнал принц Наполеон Мюратлуя тIайла хьуну, италиянал маркизтурайн, прибалтиканал баронтурайн ва ккавкказнал цIанихсса тухумирттал наслулийн бияннин. Миннал дянив ивкIссар Лев Толстойл арс Михаил ва парснал шагьнал арс Фейзулла Мирза Къажар ва цаймигу. Ми цинявппа къуллугъ буллай бивкIссар командиртураву яла ххуйма, цала статусрах урувгун яла къучагъма, муницIунма зунттал халкьуннан цаннагу хасъсса хасиятирттацIун — аьмал марцIшивруцIун, хIилларду дакъашивруцIун ххира хьусса Михаил Александровичлул каялувшиннаралу. Цува дивизиялий каялувшинна дуллалиссаксса мутталий оьруснал аьралуннал генерал-майор хIаписартуращал гьантта икIлай ивкIссар къумасса халупирттаву, кIинттулсса талатавурттал чIумал тIурча хьхьурду дичлай ивкIссар чIаттирдаву.

Бюхттулсса виричуши­вуртту

Мукьва барз аьркин хьуну бур Дикая дивизия вардиш бан ва му щаллу бан. 1914 шинал ноябрь зуруйннин ккавкказнал Дикая дивизиялул полкру бивчуну бур Баргълагавал Украиннавусса Галициянавун австриянал фронтрайн (Ухссавнил ва Баргълагавал).
Дикая дивизиялул кьюкьри цалчин шикку ккарксса Илья Толстойл кIицI лавгун бур: «Зюннаврал макьаннахун цалва миллатир­ттал талаталтрал балайрдугу тIий, жул чIарах най дия исвагьисса чиллу-чухъраву, яргну ятIулсса башлихъирттаву арцу-мусил пар тIисса ярагъуннищал, пахрулул ва миллатрал бюхттулшиврул вибувцIусса балгусса бурттигьалт­рал кьюкьри. Гьарцаннал лажиндараву – журрат, гьарцаннал ябитавриву кьуват ва къучагъшиву аьлтту хъанай дия…».
Яла захIматсса оьттул ттур дурксса дяъвилуву байбивхьуну бур зунттал кавалеристурал аьра­ли ххуллу. ТачIав дакъачIин ччясса ва марххалтту чIявусса кIинтниву хьуссар Карпатылийсса къизгъинсса талатавуртту. 1915 шинал декабрь зуруй Перемышлалий австриянал ялунбигьавриву зунтталчутурава чIявусса бивщуну бур. Амма мукун захIматсса шартIирдаву бювхъуну бур душман махъунай ан. Хъиривмур зуруйннин тIурча Дикая дивизиялул гужирдацIух оьруснал аьралуннал лавсун бур Станислав шагьру. Ссуттил 1915 шинал Шупарка шяраву талатаврил майданнай чIявусса Дагъусттаннал арсру виртталну ливтIуну бур, оьруснал аьралуннал тарихраву цIусса виричушиврул чIапIив тIиртIуну дур.
Чачаннал 50 аьскарнал къучагъшиврийну австро-венгернал аьралгу ххит бувну, оьруснал аьрал Днестр неххал киямур зумания лавхъун бур душманнал аьрал бусса урчIамунийн.
Дикая дивизиялул кавалеристал гьуртту хьуну бур 1916 шинал гъинттул Брусиловский прорыврай. Ингушнал ва Чачаннал полкру бусса Дикая дивизиялул бутIа чIумуйнусса цачIун хьуну бур Ух­ссавнил ва Баргълагавал дяъвилул урчIулчинмур армиялуцIун. Аьмну Дикая дивизиялул ряхвагу полкрал 1916 шинал бувну бур 16 дучрайсса гьужум – мукунсса тIайлабацIу оьрус­нал армиялун тарихраву цавагу кавалериялул хьуну бакъар. Ясирну бувгьуминнал аьдад тIурча ккав­кказнал дивизиялул аьралуннаяр цимиллагу хъуннасса хьуну дур.
Тара шинал кIинттул Дикая дивизиялул полкру Мукьилчинмур армиялувух бивчуну бур Румыниянавун. Шикку 1917 шинал бавну бур революциялиясса ва ПаччахI тахлия экьиличавриясса хавар. ПаччахI акъашиврийн вих хьун къабюхълахъисса ккавкказнал аьрал цала БакIчинайн, хIатта цува акъанагу, дакI тIайлану ливчIун бур. Гъинттул 1917 шинал хIукму бувну бур Дикая дивизия революциялул бунт леща-лекьа дан Петроградрайн бичин. Амма, му хавардания нигьабувсун, Аьрасатнаву власть дакъасса гьант­рай паччахIтал хьусса большевиктурал ва ЧIумуйнусса ХIукуматрал хIукму бувну бур ци хьурчагу, зунттал халкь бацIан бан. Гужрайну бакъача, мукъуйну. Кавалеристал хъуннасса шадлугърай кьамул бувну бур. Микку бувчIин бувну бур, агарда, Аьрасатнан ххуймур хьуну ччай бухьурча, къучагъсса аьскар граждан дяъвилул чулий бацIарча хъинни, куну. Миннащал ихтилат бан Петроградрая учIан увну ур Имам Шамиллул арснал арс МухIаммад Захид Шамил. Хъунасса имамнал наслулиясса чувнах вичIи къадишин шайссияв зунтталчутураща?
Тара шинал ссуттил Кка­в­кказнал Дикая дивизия Петр Алексеевич Паловецкийл каялувшиннаралу тIайла бувккун бур шаппай – Ккав­кказнавун, микку ппив хьуну, декабрь зуруйннин бухва лавгун бур.
Та дяъвилул чIявусса вирттаврал цIардугу, миннал хъамакъаритайсса виричушивурттаягу жунма бавссар ппухълуннал бусавурттая бакъассагу, Ккавкказнал Дикая дивизиялул штабрал документирттаягу. Дикая дивизия бусса шанна шинал лажиндарай арулазара жула ватанлув гьуртту хьуну ур талатавурттаву. ЛяличIисса къучагъшиврухлу миннавасса бачIи лайкь хьуну бур Георгиевский крестирдан ва медаллан. ЧIявуссаннал жанну дуллуссар ватандалия архну.
Дикая дивизиялул тарих — му хIакьсса тарихри. Ппухълуннал виричушивурттал жунма танинцIакулгу дакIнийн бутлантIиссар жува щия лявхъусса буссарув.
Жамилат Ибрагьимова
Таржума бувссар
Зулайхат Тахакьаевал